Jan Zabłocki
Sacrorum detestatio w prawie
rzymskim
Prawo Kanoniczne : kwartalnik prawno-historyczny 29/1-2, 265-282
1986
Prawo Kanoniczne 29 (1986) nr 1—2
JAN ZABŁO CK I
S A C R O R U M D E T E S T A T IO W PRA W IE R ZY M SKIM
T r e ś ć : W stęp. 1. — Ź ródła o sa cro ru m d e te s ta tio . — 2. P rzegląd dotychczasow ej litera tu r y o sa c ro ru m d e te s ta tio . — 3. S a c ro ru m d e
testatio jako u ch y len ie u znania za sacer. — Z akończenie.
W stęp
Rozwój p raw a rzym skiego dokonyw ał się razem z rozw ojem latyńskiego m iasta, od prym ityw nych przepisów obliczonych na potrzeby ludności pastersko-rolniczej, poprzez p rak ty k ę i naukę do potrzeb światowego im perium . Wiadomości o praw ie rzym skim dostarcza przede w szystkim kom pilacja justyniańska; ale z zało żenia odzw ierciedla ona stan praw n y państw a rzym sko-bizantyń- skiego. Jed n a z części tej kom pilacji — Digesta — stanow i ob szerny w ybór z dzieł praw ników rzym skich. W ybór ten w edług konstytucji Tanta został dokonany z dwóch tysięcy ksiąg i trzech milionów wierszy, z czego w Digestach znalazło się sto pięćdzie siąt tysięcy wierszy, czyli pięć procent m ateriału jakim dyspono wali kom pilatorzy. Takie drastyczne zredukow anie m ateriału źró dłowego ugruntow ane ponadto zakazem porów nyw ania z te k stami oryginalnym i spowodowało wyłączenie z obiegu inform a cji o w ielu in sty tucjach praw nych, historycznych już w czasach justyniańskich. P rzekazy praw ne, k tó re znalazły się poza kom pi lacją justyniańską, zebrane w Fontes iuris romani anteiustiniani, stanowią niew ielki ułam ek zachow anych źródeł, uzupełniający jed nak w istotny sposób wiadomości o instytucjach praw a rzym skie go. U św iadam iają ten fa k t dobitnie zwłaszcza odnalezione w X IX wieku In stytu cje Gaiusa, k tó ry w w ykładzie p raw a rzym skiego podaje wiadomości nieznane z innych źródeł, zwłaszcza z zakresu prawa procesowego.
Z przekazów poza praw nych w iele inform acji na tem at u rzą dzeń praw nych zostało przekazanych przez historyków , k ro n ik a rzy, a także w dziełach literackich.
Wśród nich szczególne miejsce, jeśli idzie o znaczenie dla po znania rozwoju praw a, zajm ują N octes Atticae, których autorem jest Aulus Gellius.
zaw iera obserw acje oraz przem yślenia na podstaw ie lek tu ry i osobistych kontaktów na tem aty historyczne, filozoficzne, lite rac kie czy praw nicze
Zakres zainteresow ań Gelliusa problem atyką praw ną jest, choć re prezen taty w ny dla ówczesnej h u m a n is ty k i2, dość ograniczony. Relacje jego w praw dzie nie dają przeglądu problem ów praw nych nu rtu jących współczesne m u społeczeństwo, zaw ierają jed nak spoj rzenie historyczne na niektóre insty tucje praw ne.
Gellius, korzystając z oryginalnych dzieł praw ników , do swo jej kom pilacji w prow adzał odpowiednie cytaty bądź w brzm ie niu dosłownym, bądź też w stylizow anej w łasnej szacie języko wej 3, ukazując w ten sposób instytucje praw ne na pew nym ich etapie rozwoju. Istotne w ydaje się więc nie tylko p rzedstaw ie nie tych in s ty tu c ji4, k tórym i zajm ował się autor Noctes Atticae, ale także ukazanie, iż wiadomości przez niego przekazane są często tym ogniwem, które pozwala na odtw orzenie rozw oju d a nej in sty tu cji prawinej, a czasem są w ogóle jedynym źródłem
inform acji o istnieniu danej instytucji.
Do takich instytucji, których istnienie znane jest tylko dzięki antykw arycznym zamiłowaniom Gelliusa, należy sacrorum de
testatio. *
1. Źródła o sa cro ru m d e te s ta tio .
W yrażenie sacrorum detestatio w ystępuje w źródłach jedynie dw a razy i to tylko u Gelliusa. P ierw szy raz — przy wzmiance 0 pracy Serviusa Sulpiciusa R u fu s a 5 De sacris detestandis, w
1 Por. C. H o s i u s , RE V II (1912) szp. 993 i n., s.v. G e lliu s nr 2. 2 Por. F. C a s a v o l a , C u ltu ra e scien za g iu rid ica n el secon do se -
colo d. C.: il sen so d e l p a ssa to (A u fstieg und N ied ergan g der röm isch en
W elt, II 15, B erlin —N e w Y ork 1976, s. 131— 175 = ) G iu risti A drianei, N ap oli 1980, s. 49 i n.
3 Por. H.E. D i r k s e n , D ie A u szü g e aus d e n S c h r ifte n d e r rö m isch en
R e c h tsg e le h rte n , in d e n N o ctes A ttic a e d e s A . G elliu s, H in terla ssen e
S ch riften , I, L eip zig 1871 (N achdruck lSUß) s. 22 i n., 5ß i n.
4 P rzegląd zagad n ień p raw n ych , k tórym i zajm u je się G elliu s podaje np. D.T. O l i v e r , R o m a n L a w in A u lu s G e lliu s, C am bridge L a w Jo u rn al 5 (1935) s. 46— 60 oraz F. H e r n a n d e z - T e j e r o J o r g e, El p e n sa m ie n to ju r id ic o ro m a n o en lo s cu a tro p rim e ro s lib ro s de las No~ ch es A tic a s d e A u lo G elio , R ev ista de la F acu ltad d e D erech o de la
U n iv ersid a d C om p lu ten se d e M adrid, 16 (1972) s. 597— 625; T enże, El
p e n sa m ie n to ju rid ic o rom an o en lo s lib ro s V, V I y V II de la s N oches A tic a s d e A u lo G elio, R evista... 17 (19713) s. 2Só— 413.
5 N a te m a t S erv iu sa S u lp iciu sa R u fu sa por. F. S c h u l z , H isto ry of
R o m a n L eg a l S cien ce, O xford 1946, s. 42 i n., 93; W. K u n k e l , H er k u n ft u n d so zia le S te llu n g d e r rö m isch en J u riste n , W eim ar 1952, s. 25;
L. W e n g e r , D ie Q u e lle n d es rö m isc h e n R ech ts, W ien 1953, s. 483 1 cy to w a n a przez niego literatura.
[3] Saarorum detestatio 267
związku z om aw ianą przez tego ju ry stę etym ologią słowa testa-
mentum 6.
Gell. 7.12.1—2:
Servius Sulpicius iureconsultus, v ir aetatis suae doctissimus, in libro De Sacris D etestandis secundo, qua ratio ne adduc- tus „testam entu m ” verbum esse d uplex scripserit, non repe- rio; 2. nam com positum esse d ix it a „m entis contestatione”. Drugi raz — we fragm encie, w którym Gellius powołuje się na pracę Laeliusa F e lix a 7 ad Q uintum M ucium cytującego opinię Labeona o comitia ca la ta s, na których dokonyw ana była sacro
rum detestatio i sporządzano testam enty.
Gell. 15.27.3:
Isdem comitiis, quae „calata” app ellari dixamus, et sacrorum detestatio et testam enta fieri solebant...
Te w zm ianki źródłow e nie w yjaśniają bliżej istoty sacrorum
detestatio co daje podstaw ę do różnych przypuszczeń co do jej
znaczenia i zastosow ania 9.
2. Przegląd dotychczasowej literatury o sa cro ru m d e te s ta tio .
Autorzy m ówiący o sacrorum detestatio różnią się m iędzy sobą w swych poglądach na tę instytucję łącząc ją a) z testam entem , b) z adrogatio, c) ze zniesieniem sacra, d) z ustanow ieniem sacra, e) z przysięgą.
Najstarsze rozważania dotyczące sacrorum detestatio pochodzą od Cuiaciusa 10. W edług jego opinii, w yrażonej przy okazji om a wiania frag m en tu P aulusa ad edictum (D. 50.16.39.2), w ystępujące tam słowo detestari odnosi się do sacrorum detestatio. Ta zaś
! Por. F. H e r n a n d e z-T e j e r o J o r g e , dz. cyt., R evista... 17 (1973) s. 411 i n.
7 Na tem a t A eliu sa F e lix a por. W. K u n k e l , dz. cy t., s. 170. 8 Por. B. K ü b 1 e r, RE III (1899) szp. 1331, s.v. C a la ta com itia. 9 W yjaśnienie sam ego term in u d e te s ta tio zn ajd u je się w d ziełach prawników. Z am ieszczone w 50 k sięd ze D ig estó w sfo rm u ło w a n ia (D. 50.16.39.2) P a u lu s libro quim quagensim o tertio ad edictum ): ’D etesta ri’ est absenti denu n tiare; D. 50.16.40 pr. (U lpianus lib ro q u in q u agen sim o sexto ad edictum ): ’D e te sta tio ’ e s t d en u n tia tio fa cta cu m te sta tione; D. 50.16.238.1 (G aius lib ro se x to ad leg em d u odecim tabularum ): ’D etesta - tum’ est testa tio n e d en u n tiatu m ) zdają się su gerow ać, iż chodzi tu ta j o złożenie ośw ia d czen ia w o b ec św iad k ów . Por. M. K u r y ł o w i c z ,
Adoptio w r z y m s k im p r a w ie p r z e d k la s y c z n y m i k la s y c z n y m (praca dok
torska), L u b lin 1973, I, s. 60 i literatu ra p rzez n ie g o cy to w a n a II, s. 34 uw. 250 (cyt. A d o p tio ). B. K i i b l e r , RE I A2 (1920) szp. 1682, s.v.
Sacrorum d e te s ta tio (cyt. S. d.) i F. D a v i e r o , S a cro ru m d e te s ta tio ,
SD 45 (1979) s. 537 i n. uw . 14 w sk a zu ją n a w ielo zn a czn o ść w y r a ż e nia d e te sta tio zarów no w źródłach p raw n iczych jak i literack ich .
w czasach X II tablic była związana z procedurą dziedziczenia. Cuiacius uw ażał bowiem, iż sacrorum detestatio oznacza oznaj m ienie przez testującego o swoich sacra drugiem u, aby ten je przyjął jako sukcesor wszelkich dóbr, czy tylko większej ich czę ści, gdyż z m asą spadkową zw iązane są sacra. Jeśli ktoś nie p rz y j m uje sacra, traci dobra n. Innym i słowy, w edług tego autora
sacrorum detestatio jest aktem , na podstaw ie którego testato r —
sporządzając testam ent na comitia calata — zobowiązuje czy to dziedzica czy legatariusza do przyjęcia sacra.
Pogląd Cuiaciusa w ydaje się jed n ak m ało praw d o p o d o b n y lz, gdyż jak wiadomo z przekazu Cicerona obowiązek spraw ow ania k u ltu był nierozłącznie związany z dziedziczeniem dóbr niezależ nie od tego, czy ktoś zobowiązywał do tego dziedzica, czy n i e 13.
Cic. De leg. 2.19.47—48:
47... quom cetera perp arv a sint, de sacris autem... haec sit una sententia, u t conserventur sem per et deinceps fam iliis p ro d a n tu r et, ut in lege posui, p erp etu a sint sacra. 48. Haec posite haec iu ra pontificum au cto ritate consecuta sunt, ut, ne m orte p atris fam ilias sacrorum m em oria occideret, iis essent ea adiuncta, ad quos eiusdem m orte pecunia venerit. Cicero mówiąc o obowiązku składania ofiar, które m ają trw ać wiecznie podaje, iż w tej spraw ie w ystarczy znać jedynie zdanie: niech będą dopełniane nieustannie, niechaj rodziny przekazują je sobie naw zajem i niech to trw a wiecznie. I właśnie w oparciu o tę zasadę stworzono za rad ą pontyfików praw o, wg którego — aby k u lt p ry w atn y nie szedł w zapom nienie w raz ze śm iercią ojca ■— postanowiono, że obowiązek składania ofiar przechodzić ma na nabyw ców m ajątk u u .
W przekazach źródłowych nie m a w zm ianki, aby nabyw ca m a ją tk u spadkowego zobowiązywał się jakim ś odrębnym aktem p ra w nym do spraw ow ania k u ltu 15, a jak w ynika z powyższego fra g m entu obowiązek ten jest zw iązany nierozłącznie z m ajątkiem , któ ry się otrzym uje. Gdyby w tym celu potrzebny był odrębny ak t p raw n y Cicero nie om ieszkałby o tym wspomnieć, gdyż uw a żał, iż w kw estiach religijnych w szystkie inne zagadnienia poza spraw am i k u ltu są drugorzędne.
u Por. J. C u i a c i u s , dz. cyt., szp. 646 i n.
12 W ykaz a u torów p rzy jm u ją cy ch te n p ogląd podaje B. K ii b 1 e r,
S.d., szp. 1682. W n o w szej litera tu rze pogląd te n n ie zn alazł uznania
por. F. D a v i e r o , dz. cyt., s. 532.
13 Por. O. K a r ł o w a , R ö m isch e R ech tsg esch ich te, II, L eip zig 1901, s. 97 i .n., a ta k że B. K ü b l e r , S.d., szp. 1Ö82.
14 O n ich m ów i C icero w d alszych rozw ażan iach D e leg. 2.19.47—49. Por, E. C o s t a, C icero n e g iu reco n su lto , I, B ologna 1927, s. 242.
[5] S acro ru m d etestatio 269
Inny zupełnie pogląd w yraził S a v ig n y 16, a za nim większość romanistów, w iążąc detestatio sacrorum z adrogatio 17.
Za podstaw ow y tekst przem aw iający za związkiem sacrorum
detestatio z adrogatio uw ażany jest kom entarz Serviusa ad A en e-
idam Vergilàusa 18. Serv. ad Aen. 2. 156:
...Consvetudo apud antiquos fuit, u t qui in fam iliam vel gen- tem tra n sire t prius se abdicaret ab ea, in qua fu erat, et sic ab alia reciperetur:...
Według tej tezy sacrorum detestatio polegałaby na oświadcze niu wobec uczestników com itium o odstąpieniu od swoich sacra w związku z przejściem do innej rodziny lub r o d u 19. O dstąpie nie to byłoby niezbędne ze w zględu na niemożność kum ulow ania kultu dwóch różnych rodzin lub rodów. Z chw ilą przejścia do nowej rodziny lub rodu ustaw ał obowiązek kultyw ow ania dotych
ls Por. O. K a r ł o w a , dz. cyt., s. 97 i n.; B. K ü b l e r , S.d., szp. 1682.
16 Por. F. S a v i g n y , U e b e r d ie ju r istis c h e B eh a n d lu n g d e r sacra
privata b e i d e n R ö m e rn u n d ü b e r ein ig e d a m it v e r w a n d te G egen stände, Z eitsch rift fü r g esc h ic h tlisc h e R ec h tsw isse n sc h a ft 2 (1815) z. 1,
s. 401 i n.
17 Por. m ięd zy in n ym i Th. M o m m s e n, R ö m isch es S ta a ts r e c h t, III 1, Leipzig 1887 (N achdruck T ü b in gen 1952), s. 39, 318; G. W i s s o w a,
Religion u n d K u ltu s d e r R ö m e r 2, M ü n ch en 1912, s. 401 uw . 8, 512;
C. G. B e r g m a n , B e iträ g e z u m rö m isc h e n A d o p tio n sre c h t, L und—L e ipzig 1912, s. 137 u w . 1; E. C. C l a r k , H isto ry 0} R om an P riv a te L a w , III, C am bridge 1919, s. 444; C. W. W e s t r u p , In tro d u c tio n to E a rly Roman L a w , T h e P a tria rc h a l J o in t F a m ily, I 1, C op en h agen —L ondon 1944, s. 111 i n.; M. K a s e r , D as a ltrö m isc h e Iu s, S tu d ie n z u r R e c h ts
vorstellung u n d R e c h tsg e sc h ic h te d e r R ö m er, G öttin gen 1949, s. 442
uw. 39 (cyt. A J); F. S c h u l z , C la ssica l R o m a n L a w 2, O xford 1954, s. 145 i n.; A. B e r g e r , E n cyclo p ed ic D ic tio n a ry of R om an L a w , P h ila delphia 1953, s. 434, s.v. D e te sta tio sa cro ru m ; J. P a o 1 i, L e te s ta m e n t
calatis c o m itiis e t l’a d ro g a tio n d ’O c ta v e , S tu d i B etti, III, M ilano 1962,
s. 641 i n.; G. I. L u z z a t t o , N N D I V (1964) s. 570, s.v. D e te sta tio sa c
rorum; A. T o r r e n t , L a a d ro g a tio en el s iste m a de la s su cesio n es universales in te r v iv o s , R ID A 14 (1967) s. 44A i n.; R. T a u b e n s c h 1 a g, R zym skie p ra w o p r y w a tn e 2, W arszaw a 1969, s. 235; J. I g l e s i a s , D e- recho R o m a n o •, B arcelon a 1972, s. 13; M. K u r y l o w i c z , A d * (itio , I,
s. 60 i n.
11 Por. B. K ü b l e r , S.d., szp. 1682; C. W. W e s t r u p , dz. cyt., s. 111; J. P a o l i , dz. cyt., s. 532; M. K a s e r , D as rö m isch e P r iv a tr e c h t2, I, München 1971, s. 66 uw . 10 (cyt., R P R ); M. K u r y l o w i c z , A d o p -
tio , I, s. 60. F ra g m en t k om en tarza S erv iu sa , sta n o w ią cy p o d sta w ę d la
opinii w d ok tryn ie p rzy jętej, w y r w a n y je s t jed n ak z k o n tek stu . N a le ż y zauważyć, iż d alszy cią g przek azu brzm i:... q u od hic osten d it; d icit enim Sinon, iu re iam se T roianorum civ em esse, quia apud G raecos hostia fu erit, adeo nec pro h om in e n ec pro c iv e h ab itu s sit.
19 Por. F. D a v i e r o, dz. cyt., s. 536, k tó ry su geru je, iż działo s ię to w zw iązku z rogatio sk iero w a n ą do adrogow anego.
czasowych sacra, gdyż nabyw ało się przez adrogację nowe sa cra 2°.
A utorzy popierający tę tezę nie są zgodni co do tego, czy sacro-
ru m detestatio była tym sam ym aktem co adrogatio jedynie in a
czej nazw anym (z p u n k tu widzenia ojca byłaby to adrogatio, z p u n k tu wiidzemia syna sacrorum detestatio) 21, czy też aktem p rzy gotow ującym do adrogacji (służącym do uprzedniego uregulow a nia związanych ,z nią stosunków sa k ra ln y c h )22.
Poglądy autorów opow iadających się za uregulow aniem stosun ków sakralnych przy adrogatio za pomocą sacrorum detestatio można podzielić na trzy grupy. Zdaniem przew ażającej części23 uregulow anie to było w ym agane przy każdym przejściu w drodze
adrogatio z fam ilii bądź rodu do fam ilii bądź rodu, zdaniem in
nych 24 konieczność tak a m iała m iejsce jedynie w w ypadku p rzej ścia do innego rodu, ozy wreszcie zdaniem odosobnionym, z k tó rego sam autor się wycofał 25 w w ypadku adopcji łączącej się ze zm ianą statusu społecznego, a więc przejściem ze stan u p a try c ju - szy do stan u plebejskiego.
Przedstaw icielem pierw szego stanow iska jest ostatnio K uryło- wicz 26. W edług niego połączenie sacrorum detestatio z przejściem do nowej rodziny, które dokonuje się w form ie adrogatio przy równoczesnym uw zględnieniu sakralnego ch a rak teru adrogatio i przyjęciu, iż oba te akty dokonują się w postępow aniu na co
m itia calata, stanow i podstaw ę do uznania współzależności tych
a k tó w 27. Jako argum ent pow ołuje on mowę Cdcerona De domo
sua.
20 Рог. M. K u r y ł o w i c z , A d o p tio , I, s. 9Û. Jed n ak jak tra fn ie pod n o si С. С a s t e 11 o, II p ro b le m a e v o lu tiv o d e lla ’a d ro g a tio ’, S D 33 (1967) s. 150 uw . 56, za ch o w a n ie czy p orzu cen ie sa cra przy p rzejściu do in n ej rod zin y c z y rodu b yło u za leżn io n e od ocen y p o n ty fik ó w . Skoro m ożn a n a b y w a ć n o w e sa cra dla p oszczególn ych m ia st czy p ań stw , m o żna p rzyjąć ró w n ież m o żliw o ść k u m u lo w a n ia sacra w ży ciu relig ijn y m rodziny.
21 Por. F. S a v i g n y, dz. cyt., s. 402.
22 Por. M. K u r y ł o w i c z , Adoptio, I, s. 63 i litera tu ra przez n iego cy to w a n a II, s. 35 uw . 260.
23 Por. A u to ró w c y to w a n y ch w u w . 17
24 Por. F. D e s s e æ t e a u x , É tu d e su r le s e ff e ts d e l l’a d ro g a tio n , D ijo n -P a ris 1892, s. 15-9 (praca n ied ostęp n a m i); M. L e m o s . s e , L ’a d a p -
tio n d ’O c ta v e e t ses r a p p o r ts a v e c les r è g le s tr a d itio n n e lle s d u d r o it c iv il,
S tu d i A lbertario, I, M ilano 1963, s. 387 i n.; J. H. R o s e , T h e O x fo rd
C la ssica l D ic tio n a ry 2, O xford 1973, s. 333, s.v. D e te s ta tio sa cro ru m .
25 Por. T h M o m m s e n , R ö m isch es S ta a ts r e c h t, III 1, s. 39 uw. 1. 26 Por. M. K u r y ł o w i c z , A d o p tio , I, s. 60 i n.
27 Z aznaczyć n a leży , iż w ed łu g G ell. 5.19.5 a d ro g a tio d okonuje się n a
c o m itia c u ria ta , zaś sa c ro ru m d e te s ta tio zgod n ie z G ell. 15.27.3 n a co m i- tia ca la ta . P or. O. K a r ł o w a , dz. cyt., s. 97 i п.; B. K ü b 1 e r , C alata c o m itia , szp. 1331 i n.; F. D a v i e r o, dz. cyt., s. 536 i n.; Inaczej
m
Saoroxum d etesta tio 271 Cic. De domo: 13.35:... T u neque F onteius es, qui esse debebas, neque p atris h eres neque amissis sacris p atern is in haec adoptiva venisti. Ita p er- tu rb a tis sacris, contam inatis gentibus, e t quam d eseruisti et
quam polluisti...
Cicero, w mowie wygłoszonej do kapłanów , starając się o u chy lenie poświęcenia swojego placu, dokonanego przez Klodiusa, usi łuje w ykazać bezpodstaw ność jego adrogacji, a tym sam ym za kwestionować legalność pełnionego przez niego u rzęd u try b u n a ludowego, w czasie spraw ow ania którego zostało to poświęcenie dokonane 28. W tym kontekście zrozum iały w ydaje się zarzut Ci- cerona, iż Klodius ani nie jest dziedzicem ojca, ani też po zrze czeniu się dom owych sacra, nie wszedł do ro du przysposabiają cych. N astępnie mówi Cicero o zm ieszaniu obrządków , splam ie niu obu rodzin, zarówno tej, którą Klodius opuścił, jak i tej, do której bezpraw ie swoje p rz e n ió sł29.
Nieco inne stanow isko zajm ują D esserteaux 30 i L em o sse31, w e dług których s a c r o r u m d e t e s t a t i o dotyczyła sacra g e n ti li c ia , a nie
ja m ilia r ia . P odstaw ą ich teorii jest założenie, iż m ogły być k u mulowane s a c r a j a m i l i a r ia , k tóre przechodziły na adrogow anego tak, jak na dziedzica, a nie mogły być łączone s a c r a g e n ti li c ia ,
z którym i adrogow any zryw ałby związek w łaśnie poprzez s a c r o rum d e t e s t a t i o 32.
K uryłow icz33 kw estionując tę tezę stw ierdza, iż uregulow anie
sacra j a m i l ia r i a następow ało zawsze przed w ejściem adrogow a nego do rodziny adrogującego. W edług tego A utora nie m a źród łowej podstaw y do odniesienia adrogacji jedynie do s a c r a g e n t i licia i uzasadnienia możliwości kum ulow ania przy jej dokonaniu
sacra j a m i l ia r i a . Ponadto pow ołując się na P ao lieg o 34 p rzyjm u je on, iż nie można trak to w ać całkiem odrębnie wejścia do rodziny i wejścia do rodu, są to bow iem spraw y w zajem nie uw arunkow ane, zwłaszcza iż w ejście do ro d u mogło nastąpić dopiero po u p rzed nim w ejściu do rodziny.
Adoptio, I, s. 63, k tóry przypuszcza, iż detestatio sacrorum i adrogatio dokonywane b y ły k o lejn o n a ty m sam ym zgrom adzeniu. Por. też A. G u a r i n o , Storia del diritto romano3, M ilano 1963, -s. 195.
28 Por. też D io C ass. 39.11.
29 Por. M. K u r y ł o w i c z , Adoptio, I, s. 61. Por. ta k że F. D a v i e r o, dz. cyt., s. 546 i n., k tó ry p orzu cen ie w ła sn y c h sacra, m iesza n ie obrzę dów religijn ych , sk ażen ie rodu tra k tu je jako u ch y b ien ie w sferze m o ralnej.
30 Por. F. D e s s e r t e a u x , dz. cyt., s. 159. 81 Por. M. L .e m o s s e, dz. cy t., s. 487 i n. 32 Por. M. L e m o s s e , dz. cy t., s. 4tS7 i n.
33 Por. M. K u r y ł o w i c z , Adoptio, I, s. 61 i o m a w ia n e tam źró dła.
Jeszcze inny pogląd sform ułow any — choć później porzuco ny — został przez Mommsena 35. W edług niego s a c r o r u m d e te s t a t i o
ograniczała się jedynie do w ypadku tr a n s i t i o a d p le b e m . P odsta wą tego poglądu jest przekaz Dio Cassiusa dotyczący adrogacji Klodiusa.
Dio Cass. 37.51.1:
... nobilitate eiurata, ad plebeiorum tu rb am sese referens... W om aw ianym w ypadku rzeczywiście zm iana dotyczyła p rz ej ścia ze stanu patrycjuszow skiego do plebejskiego. Ten szczególny w ypadek nie może jed nak stanowić podstaw y do ogólnego w nio sku, iż s a c r o r u m d e t e s t a t i o jest zw iązana jedynie ze zm ianą stanu patrycjuszow skiego na plebejski.
T eksty przytoczone powyżej, na które pow ołują się autorzy poglądów łączących s a c r o r u m d e t e s t a t i o z a d r o g a cją nie mogą sta nowić w ystarczającej podstaw y do uzasadnienia tezy, iż w yrze czenie się s a c r a dokonuje się przed a d r o g a t io za pomocą odręb nego ak tu prawnego.
Należy bowiem zauważyć, iż zgaśnięcie obrzędów domowych dotychczasowej rodziny było nierozłącznie związane z a d r o g a t io ,
tak jak praw o do dziedziczenia m ajątku, im ienia czy s a c r a ro dziny adrogującego.
Cic. De domo. 13.35:
... Non aetas eius, qui adoptabat, est quaesita, u t iii Cn. A ufi- dio, M. Pupio, quorum u terq u e nostra m em oria sum m a se- nectute alter O resten, alter Pisonem adoptavit, quas adop- tiones sicut alias innum erabiles h ered itates nom inis, pecuniae, sacrorum secutae sunt...
Cicero m ówiąc o wieku A ufidiasa i Pupiona — co nie wchodzi tu w zakres zainteresow ań, stanow iąc odrębną przesłankę niew aż ności a d r o g a t i o36 — przysposabiających Orestesa i Pisona je d nym tchem w ym ienia dziedziczenie im ienia, m ajątk u i obrzędów domowych.
Sform ułow anie powyższe sugeruje, iż uregulow anie s a c r a do konyw ało się na tym sam ym zgromadzeniu, za pomocą tego sa mego aktu praw nego, którym była niew ątpliw ie a d r o g a tio .
W celu bliższego w yjaśnienia s a c r o r u m d e t e s t a t i o , o której m ó wi tylko G e lliu s37, niektórzy z autorów stara ją się połączyć ją z innym podobnym w yrażeniem , używ anym przez Cicerona, z
a li e n a ti o s a c r o r u m 38.
85 Por. Th. M o m m s e n , R ö m isch es S ta a ts r e c h t, III, 1 s. 39 uw . 1. 38 Por. w y lic z e n ie i d ok ład n e o m ó w ien ie w szy stk ich p rzesła n ek a d ro
g a tio M. K u r y ł o w i c z , D ie A d o p tio im k la ssisc h e n rö m isch en R ech t,
W arszaw a 1981, s. 84 i n. oraz cy to w a n ą itam litera tu rę (cyt. D ie A d o p tio ). S7 Por. G ell. 7.12.1; 16.27.3.
** Por. F. S a v i g n y , dz. cyt., s. 402; O. K a r ł o w a , dz. cyt., s. 98; B. K ü b l e r , S.d., szp. 1683; M. K u r y ł o w i c z , A d o p tio , I, s. 60.
[9] Sacrorum detestatio 273
Cic. O rato r 42.144:
...an quibus verbis sacrorum alienatio fiat docere honestum est, u t est: quibus ipsa sacra re tin e ri defendique possint non honestum est?
Cicero uzasadniając potrzebę n auki wymowy, pow ołuje się na naukę p raw a cywilnego, k tó rej udzielanie uchodzi za chlubę, i zapytuje, dlaczegóż to pomoc i zachęta przy nauce w ym owy m a być ganiona. Jako ilu strację bezsensu stanow iska, iż znajomość prawa jest ludziom przyjem na, sztuka wym owy zaś jest im podej rzana, podaje przykład z nauką form uł o zbyciu dóbr poświęco nych, których uczyć można uczciwie. N atom iast uchodzi za n ie uczciwe uczenie sposobu obrony i zachow ania tych dóbr.
Cic. De leg. 3.20.48:
... Q uam ob rem , si de sacrorum alienatione dicendum putasti, quoniam de religione leges proposueras, faciendum tibi est, ut m agistratibus lege constitutis de po testatu m iu re dispu tes.
W om aw ianym fragm encie w spom niana sacrorum alienatio m a związek z w cześniejszym w ykładem o sacra.
Cic. De leg. 2.20.49—50:
49... trib u s m odis sacris adstringi, au t hered itate, au t si m a- iorem p artem pecuniae capiat, aut, si m aior pars pecuniae legata est, si inde quippiam ceperit. 50... pontifices cum pe- cunia sacra coniungi volunt isdem que ferias et caerim onias adscribendas putant...
Sacra nabyć można w tro ja k i sposób: albo przez dziedziczenie,
albo przez nabycie większej części m ajątk u spadkowego w d ro dze zasiedzenia, albo przez uzyskanie większej części m ienia zm ar łego w drodze zapisu testam entow ego.
Jak podaje Cicero w dalszym ciągu swojego w ykładu k apłani pragną, by ofiary połączone b yły z posiadaniem m ajątk u i uw a żają, że do tego przystosow ać trzeba rów nież uroczystości i ob rzędy. O fiary bow iem połączone zostały z m ajątkiem przez pow a gę kapłanów, a nie przez jakiekolw iek praw o. Poniew aż jed nak kapłani są równocześnie biegłym i w praw ie cyw ilnym dochodzi do paradoksalnej sytuacji. N ajpierw bowiem uznają, iż przez p rzy jęcie zapisu zobow iązanym jest się do składania ofiar, później zaś w ynajdują sposoby uw olnienia od tego obowiązku.
Cic. De leg. 2.21.52:
... P lapuit P. Scaevolae e t Ti. Coruncanio, pontificibus m a- ximis, item que ceteris eos, qui tan tu n d em caperent, q uan tu m oranes heredes, sacris alligari.
Składanie więc ofiar ciąży na tym , kto ze spadku otrzym ał tyle, ile wszyscy dziedzice. Obowiązek te n jest zgodny z wolą
najw yższych kapłanów . Uwolnić od niego mógł testujący przez dodanie zastrzeżenia.
Cic. De leg. 2.21.53:
... P artitio n is caput scriptum caute, u t centum num m i d e- du cerentur; inventa est ratio, cur pecunia sacrorum m olestia liberaretur...
W ynaleziono więc sposób uw olnienia od przykrego obowiązku składania ofiar przez przezorne dodanie zastrzeżenia o podziale spadku, „ut centum num m i d ed u c ere n tu r”. A le naw et, gdy tego zastrzeżenia nie uczyniono, Mucius biegły praw nik i kap łan p rz y pom ina o innym skutecznym sposobie.
Cic. De leg. 2.21.53:
... Quodsi hoc, qui xestam entum faciebat, cavere noluisset, adm onet iuris consultus hic quidem ipse Mucius, pontifex idem, u t m inus capiat, quam om nibus heredibus relin q u atu r; super dicebant quicquid cepisset, adstringi; ru rsu s sacris li-1- berantur...
Zapisobiorca może wziąć m niej, niż pozostaje dla w szystkich dziedziców. W ten oto sposób staje się w olny od spełniania obrzę dów. Można uw olnić się od przejęcia s a c r a także przez pozorną zapłatę dziedzicowi testam entow em u.
Cic. De leg. 2.21.53:
... Hoc vero nihil ad pontifdcium ius et e m edio est iu re ci- vili, u t per aes et libram heredem testam enti solvant et eodem loco res sit, quasi ea pecunia legata non esset, si is, cui legatum est, stipulatus est id ipsum, quod legatum est, u t ea pecunia ex stipulatione deb eatur, sitque ea npn ... Jeżeli zapisobiorcy iza pomocą a e s e t li b r a m pozornie płacą dzie dzicowi testam entow em u lub stypulują, doprow adzają do takiego stanu rzeczy, ja k gdyby żadne m ienie nie było im zapisane. P o wyższe rozstrzygnięcie m a swoją podstaw ę nie w praw ie p onty- fikalnym , a w praw ie cywilnym.
W edług Cicerona uw olnienie się od spraw ow ania obrzędów sta nowi odrębny ak t praw ny m ający podstaw ę bądź w praw ie sak raln y m bądź w p raw ie cyw ilnym . Je st on zw iązany z przejęciem dóbr w drodze testam en tu z równoczesnym uw olnieniem się od przejęcia sa c r a . W żadnym jednak w ypadku a li e n a ti o s a c r o r u m
nie łączy Cicero z jakim ś odrębnym aktem zw iązanym z a d r o g a - tio .
K a rło w a 39 wychodząc z założenia, iż s a c r o r u m d e t e s t a t i o sta nowi sam odzielny ak t praw ny, m ający na celu uw olnienie od uciążliwego spraw ow ania k u ltu kojarzy ją z c o ë m p t io s a c r o r u m
39 P o r. O. K r a 1 o w a, dz. cyt., s. 97 i n. N a tem at ew en tu a ln ej re cep cji tego poglądu od J. S c a 1 i n g e r a, por. B. K ii b 1 e r, S.d., szp. 1683.
[11] Sacrorum detestatio 275 interim endorum g ra tia 40. Ja k wiadom o w spom ina o niej Cicero,
w mowie wygłoszonej w obronie M ureny, w śród subtelnych ża r tów z niedorzecznych i zabaw nych form uł praw nych.
Cic. P ro M urena 12. 27:
Sacra in terire illi noluerunt; horum ingenio senes ad coemp- tiones faciendas interim endo rum sacrorum causa re p e rti sunt. Z cytowanego fragm entu w ynika, iż chociaż przodkow ie nie chcieli, aby obrzędy zginęły w fam iliach, to jednak przebiegłość prawników w ynalazła sposób ich zniesienia. Bowiem w celu uwolnienia się od wieczystych obrzędów religijnych, przyw iąza nych do pew nych dóbr, dziedzice odstępow ali je fikcyjnym kon traktem sprzedaży bezdzietnym starcom , z których śm iercią u sta wały te obrzędy, a w olne od nich dobra w racały do poprzedniego właściciela 40.
Wręcz przeciw ny pogląd w yraził C a re d d u 41, a za nim ostatnio Daviero 42. P ojm ują oni sacrorum detestatio jako akt, za pomocą którego ustanaw ia się sacra i przejm uje w ynikające z tego obo wiązki. Dokonywałoby się go w obecności zgrom adzenia ludow e go przy udziale pontyfików . A kt taki m iałby podw ójny cel: z jednej strony stw ierdzenie, iż sacra privata, które się ustanaw ia, są zgodne z kultem i przekonaniem powszechnym , z drugiej zaś — zagwarantowanie, że sacra ustanow ione w ta k uroczysty sposób będą należycie w ypełniane.
Na poparcie tej tezy pow ołują oni przekaz Festusa. Festus, 424 L., s.v. Sacer mons:
... G allus Aelius ait sacrum esse, quocum que modo atque in- stituto civitatis consecratum sit, sive aedis, sive ara, sive signum, sive locus, sive pecunia, sive quid aliud, quod dis dedi- catum atque consecratum sit: quod autem p riv atis suae re li- gionis causa aliquid earum re ru m deo deddcent, id pontifices Romanos non existim are sacrum . A t si qua sacra p riv a ta suc- cepta sunt, quae ex instituto pontificurn stato die a u t certo loco facienda sint, ea sacra appellari, tam quam sacrificium ; ille locus, ubi ea sacra p riv ata facienda sunt, vix v id etu r sacer esse.
W św ietle relacji Festusa, k u lt p ryw atny nie był uznaw any za sacra, jeśli nie odbyło się przyjęcie go przez p o n ty fik ó w 43,
40 Z k ry ty k ą poglądu K a r ł o w y w y stą p ił B. K ii b 1 e r, S.d. szp. 1683, p o w o łu ją c Cic. D e leg. 2.21.52 i n. Z w raca o n u w agę na b ezsen s uciekania się do różnych p o k rętn ych w y b ie g ó w sto so w a n y ch przez k a płanów, b ęd ących rów n ocześn ie p raw n ik am i, w celu zn iesien ia k u ltu , skoro istn ia ła do tego celu przeznaczona sa c ro ru m d e te s ta tio .
41 Por. M. C a r e d d u , La ’S a cro ru m d e te s ta tio ’ n el d ir itto ro m a n o , Studi F adda, I, N ap oli 1906, s. 4(04 i n.
42 Por. F. D a v i e r o , dz. cyt., s. 544 i n.
15 Por. F. D a v i e r o , dz. cyt., s. 546, k tóry przypuszcza, iż su scip ere jest term inem tech n iczn ym na ozn aczen ie d ecy zji p on tyfik ów .
dopiero ,uznanie go przy udziale pontyfików zgodnie z praw em kapłańskim powodowało pow stanie sacra.
Pogląd ten, j^k się w ydaje p rzejęty od Schw arza, zwalczał już S a v ig n y 44 podnosząc słusznie, iż ustanow ienia sacra mogli doko nać pontyfikow ie, bez udziału zgrom adzenia ludowego.
W reszcie Danz 45 widzi w sacrorum detestatio ak t stw ierdzający złam anie przysięgi, któ ry m a m iejsce na comitia calata. P odsta wą tej hipotezy jest przekaz Liviusa, w k tórym exsecratio i de
testatio zostały użyte zamiennie.
Livius 10.38.10— 12:
Iu ra re cogebant diro quodam carm ine, in exsecrationem ca pitis familiaeque- et stirpis composito... 12. P rim oribus Sam - nitium ea detestatione obstrictis...
Livius 10.41.3:
Quippe in oculis e ra t omnis ille occulti p aratu s sacri et a r- m ati sacerdotes et prom iscua hom inum pecudum que strages et respersae fando nefandoque sanguine arae et d ira exsecra tio ac fu riale carm en, detestandae fam iliae stirpique compo situm ; iis vinculis fugae obstricti stab an t civem m agis quam hostem tim entes.
J a k podaje Livius Sam nici przygotow ując się do w alki z Rzy m ianam i złożyli przysięgę wziętą z zamierzchłych zwyczajów r e ligijnych. W ezwani do jej złożenia byli prow adzeni pojedynczo do ołtarza. Przysięgali na pierw , iż nie w yjaw ią tego co w idzieli i słyszeli na tym miejscu. N astępnie zmuszano wezwanego do w y m aw iania jakiejś straszliw ej form uły przysięgi zaw ierającej prze kleństw o na jego głowę, na rodzinę i potomstwo, gdy nie weźmie udziału w bitw ie lub z pola w alki ucieknie czy nie zabije ucie kających. Początkowo niektórzy odm aw iali złożenia takiej p rzy sięgi. Tych zabito u stóp ołtarza, gdzie leżąc w śród zabitych zwie rz ą t ofiarnych byli przestrogą dla następnych. Po zaprzysiężeniu w ten sposób znakom itych Sam nitów , gdy doszło do b itw y stał im przed oczyma ów tajem niczy obrzęd ofiarny: uzbrojeni k ap ła ni, stosy trup ów ludzkich i zwierzęcych, straszna k lątw a i grozę budząca treść przysięgi ułożonej na zatracenie rodzin i potom stwa.
Pogląd Danza, naw iązujący do jakie;'ś tajem niczej przysięgi Sam nitów , nie znalazł w lite ratu rz e uznania 46.
P rzedstaw ione powyżej poglądy, jakkolw iek m ają m niej lub b a r
44 Por. F. S a v i g n y , dz. cyt., s. 401. Por. też C. G. B e r g m a n , dz. cyt., s. 137 uw . 1. (P race V. S c h w a r z a , D e sa cro ru m d e te s ta tio n e , A ltfo rt 1726, oraz D iss. se le c ta e , Erlang. 1778, s. 309 i n. są m i n ie dostępne).
45 Por. D a n z , D er s a c r a le . S c h u tz im- rö m isch en R e c h tsv e r k e h r,
Jen a 1857, s. 90 i n. (praca n ied ostęp n a mi). 46 Por. B. K ü b 1 e r, S.d., szp. 1683
113] Sacrarum detestatio 277
dziej uzasadnione podstaw y źródłowe, nie w yjaśn iają jed n ak isto ty s a c r o r u m d e t e s t a t i o , k tó ra nie była tylko dodatkiem do innego aktu praw nego, lecz sam odzielnym aktem dokonyw anym na co-
m itia c a la ta .
3. S a c ro ru m d e te s ta tio jak o u ch y len ie u zn an ia za sacer.
Należy więc zastanowić się, czym wobec tego była s a c r o r u m d e te s ta tio .
Wiadomo, iż w okresie ustaw y XII tablic dziedziczenie te sta mentowe należało do w yjątkow ych i dlatego w ym agało zgody zgromadzenia ludowego w yrażonej w postaci odrębnej u s ta w y 47 tak, jak przy a d r o g a t io *s, k tóra dokonyw ana była rów nież w w y
padkach szczególnych. W takich sam ych w yjątkow ych w ypadkach miała m iejsce także s a c r o r u m d e t e s t a t i o . W ątpić jedn ak należy, by w tym w ypadku chodziło o poświęcenie pew nych d óbr p ry w a t nych czy publicznych i uznanie ich za sa c r a . Przeciw nie, chodzi ło raczej o uchylenie poświęcenia. Za tym przem aw iałaby przede wszystkim sygnalizow ana już m owa Cicerona w obronie swego domu wygłoszona do zgrom adzenia kapłanów .
Jak wiadomo zapalczyw y try b u n Klodius, po w ygnaniu Cicerona z miasta zburzył jego dom. Nie dość tego, chcąc na zawsze za grodzić drogę do jego odbudow ania, poświęcił sam plac na użytek religijny i postaw ił na nim św iątynię W olności49. O dgrzebując starożytny zwyczaj burzenia domów oraz poświęcenia placów tych, którzy żądali w ładzy królew skiej, u k a ra ł w ten sposób Cicerona twierdząc, iż ten dążył za swego konsulatu do sam ow ładztw a B<>. Cicero w m owie D e d o m o s u a stara się o zdjęcie poświęcenia ze swego placu, na którym poprzednio stał jego dom, zaś później po zburzeniu go stanęła św iątynia. W tym celu przytacza inne wypadki nieważnego poświęcenia i wspom ina o form ule w ygło szonej przez P. Scevolę, najwyższego kapłana w im ieniu kole gium kapłańskiego, zdejm ującej poświęcenie dokonane przez w es- talkę Licinię bez zezwolenia lu d u 51.
Cic. De domo. 53.136:
...QUOD IN LOCO PUBLICO LICINIA, GAI FILIA, IN IU S- SU POPULI DEDICASSET, SACRUM NON VTDERIER. Czy jed n ak w s a c r o r u m d e t e s t a t i o chodziło o zdjęcie poświęce nia. z rzeczy?
47 Por. M. K a s e r , A J , s. 64 i n.; T enże R P R , I, s. 66, 105 i m.
48 Por. C. C a s it e 11 o, dz. cyt., s. 131 i n., 143 i n . ; M. K u r y l o w i c z ,
Die A d o p tio , s. 40 i n.
49 Por. te ż Dio Cass. 38.17.6. 50 Por. Cic. D e dom o. 38.101.
W praw ie X II tablic znajduje się dosyć charakterystyczny prze pis przekazany w kom entarzu Serviusa.
Serv. ad Aen. 6.609:
A ut frau s innexa clienti ex lege XII tab u laru m venit, in quibus sic scriptum est: P atro nus si clienti fraud em fecerit, sacer esto...
Podobna norm a była fcawarta już w ustaw odaw stw ie królew skim.
Dionysius 2.10 (= Leges Regiae. Rom ulus 2):
C onstitutum tunc est ab illo (seil. Romulo) ius p atro n a tu s ta le:... Quod si quis eiusm odi alicuius facinoris convictus esset, proditionis lege, quam Rom ulus sanxerat, obnoxdus erat, con- dem natum que interficere, u t Diti sacrum , cuilibet licebat. Na p atronie i klientach ciążyły pew ne w zajem ne obowiązki, nie- w ypełnianie których podlegało k arze »2. Jeśliby sprzeniew ierzono się tym obowiązkom, zgodnie z ustaw ą w ydaną przez Rom ulusa, spraw ca będzie u k a ra n y jak za z d r a d ę 53 i dlatego każdy — kto tylko zechce — może go zabić, jako uznanego za poświęconego bóstw u 54.
Festus, 260 L., s.v. Plorare:
... In regis Rom uli et T a tii legibus: „si n u ru s ..., (n u ru s) sa cra divis p arentu m estod”. in S ervi Tullii haec est: ,,si paren - tem p uer verberit, ast olle iplorassit p a r e n (s ), p u er divis p a re n tu m sacer esto”. id est (in ) clam arit, d ix (e rit diem ). W edług ustaw odaw stw a królew skiego, jeśli dziecko lub syno wa, biliby rodzica, staw ali się sacer dla bogów ogniska dom owe go. W ołanie (ast olle plorassit) m iało na celu poinform ow anie są siadów czy obcych o tym w ydarzeniu 5S. Uznanie za sacer nie po ciąga jednak za sobą obowiązku złożenia tego, kto stał się sacer w ofierze bogom w określonej form ie sak ralnej 56 ja k to m a m iej sce przy innych przestępstw ach 57.
52 Por. Th. M o m m s e n, R ö m isch e S tr a fr e c h t, L eip zig 1899 (N ach druck (Graz 1955) s. 402 u w . 2 (cyt. R. S tr.); A. H ä g e r s t r ö m , D er
rö m isch e O b lig a tio n s b e g riff im L ic h te d e r a llg e m e in e n rö m isch en R e c h ts an sch au u n g, I, U p p sa la -L eip zig 1927, s. 470 uw . 2.
53 Por. Th. M o m m s e n, R. S tr., s. 901 uw . 3, k tóry w yp row ad za w n io sek , że u zn an ie za sa c e r n a stę p u je n a p o d sta w ie w yrok u co k w e stio n u je A. H ä g e r s t r ö m , dz. cyt., s. 470 uw . 2.
54 Por. Th. M o m m s e n , R. S tr., s. 566 uw. 1; A. H ä g e r s t r ö m , dz. cyt., s. 470 uw . 2; K. L a t t e , R ö m isch e R elig io n sg esch ich te, M ün
c h e n 1960, s. 38. ^
55 Por. F. W i e a c k e r , E n d o p lo ra re. D ie b sta h lsv e r fo lg u n g u n d G e-
r ü f t im a ltrö m isc h e n R e c h t, F e stsc h r ift W enger, I, M ü nchen 1944, s.
167; M. K a s e r , A J , s. 43.
5® Por. A. H ä g e r s t r ö m , dz. cyt., s. 468 u w . 2. 67 Por. M. K a s e r , A J , s. 61.
[15] Sacrarum detestatio 279
Plinius, Nat. hist. 18.3.12:
F rugem quidem aratro quaesitam fu rtim noctu pavisse ac seciiisse pub eri XII tabulis capital erat, suspensum que C ereri necari iubebant...
Według u staw y X II 'tablic za w ypasanie nocą lub wyżęcie plo nu którego u p raw a w ym agała pługa, należało dojrzałego sp raw cę powiesić w ofierze bogini C ererze 58.
P lutarch, Ram. 22 ( = Leges Regiae. Rom ulus 9):
C onstituit quoque leges quasdam... qui autem v en d e ret uxo- rem d ü s inferis im molari.
Zgodnie z ustaw odaw stw em Rom ulusa, sprzedającego żonę m o żna było ofiarow ać bogom pozbaw iając go życia 59.
Złożenie przestępcy na ofiarę bogom dokonyw ało się przez ak t ofiarny, natom iast sacer był przeznaczony bogom i iz chw ilą śm ier ci staw ał się ofiarą bogów bez dodatkow ych aktów ofiarnych
Serv. ad Aen. 10.419:
... qu'idquid destin atum fu e rit diis, id sacrum appellari. p er- v en iri autem ad deos non posse, nisi lib era ab onere corporis fu e rit anim a: quod nisi m orte fieri non potest.
Podstaw ą uznania za sacer jest popełnienie zbrodni. Festus, 424 L., s.v. Sacer mons:
... A t homo sacer is est, quem populus iudicavit ob m alefi- cium; neque fas est eum im m olari, sed, qui occidit, p arricid i non d am natur; nam lege trib u n icia p rim a cavetur, „si quis eum , qui eo plebei seito sacer sit, occident, p arricid a ne sit”...
Homo sacer to ten, kogo lud z powodu p rzestępstw a za takiego
uzna-61. Zgodnie fc praw em boskim, nie można go złożyć w ofie rze62. Jed n a k jeśli ktoś pozbawi go życia nie popełnia
parrici-51 K arę śm ierci jako o fiarę p rzed staw ia Th. M o m m s e n . R. S tr., s. 900, 918; N a to m ia st P. W i s s o w a , dz. cyt., s. 388 uw . 11 uw aża, iż według a n ty czn eg o p raw a sak raln ego n ie sk ła d a n o w o fierze b ogom ludzi. P on ad to ofiara sk ład an a bogom m u siała b yć czy sta i n iesk alan a. A. H ä g e r s t r ö m , dz. cyt., s. 464 tra k tu je k arę śm ierci jako o fiarę oczyszczającą sp ołeczn ość; podobnie M. K a s e r, A J , s. 61, k tó ry tłu maczy to ob aw am i starożytn ych zob o w ią zu ją cy m i do zabicia sp raw cy przestępstwa.
59 Por. P. N o a i 11 e s, L es ta b o u s d u m a ria g e da n s le d r o it p r im itif
des R om ain s, F as e t jus. É tu d es d e d r o it R o m a in , P aris 194)8, s. 13 i n.,
który tw ierd zi, iż ch od zi tu ta j o rem acyp ację w zn aczen iu u w o ln ien ia spod w ła d zy m ęża i złożen ie z tej ok azji p ia c u lu m w c e lu u w o ln ien ia rodziny przed g n iew em bogów . Z p o g lą d em tym p o lem izu je M. K a s e r ,
AJ, s. 43 uw. 10.
60 Por. A. H ä g e r s t r ö m , dz. cyt., s. 468 uw . 2
•* W edług Th. M o m m s e n a, R. S tr., s. 901 uw . 3 d okonuje się to na p o d sta w ie w yrok u , zaś A. H ä g e r s t r ö m, dz. cyt., s. 469 uw . 2 uważa, iż iu d ic a re jest u żyte tu ta j w zn aczen iu p ro c la m a re w ła sn o śc i bóstwa n a p o d sta w ie m a le fic iu m .
dium ®3j ta k jak nie popełnia parricidium ten, kto zabija izłodzieja
nocnego.
Macrobius, S aturn. 1.4.19:
... quod X v iri in X II tabulis ... d ix eru n t; v erba haec sunt:- „si nox fu rtu m faxsit, si im occisit, iu re caesus esto...
D. 9.2.4.1 (Gai libro septim o ad edictum provinciale):
L ex duodecim tab u laru m furem noctu deprehen su m occidere p erm ittit, u t tam en id ipsum cum clam ore testificetu r: in te r- ddu autem deprehensum ita p e rm ittit occidere, si is se telo defendat, u t tam en aeque cum clam ore testificetur.
Możliwość zabicia osoby bez w y ro k u 64, ale przy zachowaniu ustalonych przez prarwo wymogów, b y ła odstępstw em od ogólnych zasad praw a epoki X II tablic.
Salvianus, De gubern. Dei. 8.5.24:
In terfici eriim indem natum quem cunque hom inem etiam X II tab u laru m d écréta V etuerunt.
Istn iał bow iem generalny zakaz, iż nie wolno nikogo zabijać bez w ydania uprzednio w y ro k u 6S. Jeśli więc praw o zezwalało na zabicie bez w yroku, to tylko w określonych w ypadkach. W ty m kontekście w ydaje się zrozum iałe w yraźne podkreślenie, iż nie popełnia parricid iu m ten, kto izabija homo sacer. W praw dzie uzna ny za sacer nie m usiał zastać z a b ity 66, ale ciążyła nad nim groźba zabicia bez naruszania praw a. Chcąc jej uniknąć m iał on do w y b oru albo opuszczenie państw a, albo staran ie się o uchylenie de cyzji uznającej go za sacer podobnie jak w innych w ypadkach skazania na k arę śm ie rc i67.
Cic. De rep. 2.31.54:
Provocationem autem etiam a regibus fuisse d eclaran t pon- tificii libri, significant nostri etiam augurales, item que ab omnii iudicio poenaque provocari licere indicant X II tabu lae conpluribus legiibus;...
iż hom o sa cer bezp ośred n io przez śm ierć sta je się w ła sn o ścią b ogów , n a to m ia st k a żd y in n y zbrodniarz dopiero przez ak t ofiarny.
63 P a rric id u m oznaczało p ierw o tn ie każd e zab ójstw o; z czasem p o jęcie to zostało za cieśn io n e d o zab ójstw a ojca czy ascen d en tów . Por. W. K u n k e l , U n tersu ch u n g e n z u r E n tw ic k lu n g d es rö m isc h e n K r im i
n a lv e r fa h re n s in v o rsu lia n isc h e r Z e it, M ü n ch en 1962, s. 39; H . K u p i
s z e w s k i, Q u e lq u e s r e m a rq u e s su r l e „ p a rric id iu m ” dan s le d ro it
R o m a in c la s siq u e e t p o st-c la s siq u e , S tu d i V olterra, IV, M ilan o 1971,
s. 601 i n.
M Por. A. H ä g e r s t r ö m , dz. cyt., s. 469 uw . 2; W. K u n k e l , dz. cyt., s. 41 uw . 153. Za ob ow iązk iem zabicia osoby u zn an ej za sa cer opow iada się M. K a s e r, A J, s. 48
65 Por. C. H. B r e c h t , P erd u ellio . E ine S tu d ie zu "ihrer b e g rifflic h e n
A b g re n zu n g im rö m isch en S tr a fr e c h t b is z u m A u sg a n g d e r R e p u b lik ,
M ü n chen 1938, s. 167 i n.; W. K u n k e l , dz. cyt., s. 87 uw . 325. 69 Por. A. H ä g e r s t r ö m , dz. cyt., s. 465 uw . 2.
Sacroru m d etestatio 281 Cicero pow ołując się na św iadectw o ksiąg kapłańskich i prze kazy auguraln e podaje, iż można się było odwołać naw et od w y roków królew skich; ta k samo, jak w skazują na to liczne przepisy zawarte w ustaw ie X II tablic, (wolno było odwołać się od w szel kich w yroków i nałożonych k a r *8.
Uznany za s a c e r , mógł wnieść p r o v o c a t io a d p o p u lu m . Rozpa trzenie tej p r o v o c a t io odbywało się na c o m itia c u r ia ta . Poniew aż jednak c o m iti a c u r i a ta zw oływ ane dla określonych celów sak ral nych nosiły nazwę c o m i tia c a la ta 89, należy przypuszczać, iż w ła śnie p r o v o c a t io uznanego za s a c e r rozpatryw ano na c o m i ti a c a la ta .
Na podstaw ie powyższych rozw ażań można postaw ić hipotezę, iż właśnie uchylenie uznania za s a c e r było om aw ianą insty tu cją
sa c ro ru m d e te s ta t io .
Do przyjęcia tak iej in te rp re ta c ji zdaje się także upow ażniać u ży te przez Cicerona w podobnym znaczeniu d e t e s t a t i o s c e le r u m .
Cic. De domo. 55.140:
... cum pro detestatione to t scelerum unam aram nefarie con- secraret?
Jak wiadom o ołtarze poświęcali ludzie przerażeni swoimi zbrod- dniami dla przebłagania obrażonego bóstw a. N aw iązując do tego zwyczaju Cicero ironizuje, iż Klodius dla zgładzenia tak w ielu zbrodni tylko jeden ołtarz bezbożną ręk ą poświęcił. Przez w y rażenie d e t e s t a t i o s c e l e r u m Cicero rozum ie zgładzenie, zmycie zbrodni, innym i słowy uw olnienie się od nich. Analogicznie moż na przypuszczać, iż s a c r o r u m d e t e s t a t i o oznaczała uw olnienie czło wieka od uznania go za s a c e r .
Zakończenie
Reasumując można przyjąć — na podstaw ie N o c te s A t t i c a e ■— że
sa cro ru m d e t e s t a t i o była instytucją dobrze znaną praw nikom z końca republiki, skoro Servius Sulpicius R ufus napisał naw et roz prawę De S a c ris D e t e s t a n d i s , zaś Laelius F elix pow ołuje w pracy
,s Z agadnienie g en ezy i fu n k c ji p ro v o c a tio n a le ż y do k o n tro w ersy j nych. Por. M. V o i g t , G esc h ic h te u n d a llg e m e in e ju r istis c h e L e h r-
begriffe d e r X I I T a fe ln n e b s t d e re n F ra g m en ten , L eip zig 1883, s. 657;
Th. M o m m s e n , R. S tr., s. 168; C. H. B r e c h t , dz. cyt., s. 131 i n.; M. K a s e r , A J, s. 55 i n.; F. D e M a r t i n o , S toria d ella costitu zion e
romana, N ap oli 19S1, s. 165 i n.; W. K u n k e l , dz. cyt., s. 24 i n.
119 Por. B. K ü b l e r , C a la ta co m itia , szp. 1330; A. G u a r i n o, dz. cyt., s. 195, k tó ry p odnosi, iż c o m itia c u ria ta to zgrom adzenia bądź o ch a rakterze p o lity czn y m (c o m itia c u r ię ta w e w ła śc iw y m znaczeniu), bądź o charakterze relig ijn y m (co m itia calata). Por. też M. K u r y ł o w i c z,
a d Q u in tu m M u c iu m opinię Labeona o c o m itia c a la ta , na których dokonywano w łaśnie m iędzy innym i s a c r o r u m d e te s ta t io .
S a c r o r u m d e t e s t a t i o służyła praw dopodobnie do uchylenia uzna nia człowieka za s a c e r .
Sacrorum detestatio dans le droit romain
L ’ex p ressio n sacrorum detestatio ap p araît seu lem en t d eu x fois dans les sou rces (G ell. 7.12.1; 15.27.3) sans e x p lica tio n p lu s précise. C ela d on n e lie u au fo n d em en t de d iverses h y p o th èses, en la lia n t avec: le testa m en t, Vadrogatio, la le v é e de sacra, l ’in stitu tio n de sacra, ou le serm ent. C ependant les h ip oth èses n ’ e x p liq u e n t pas 1’ e ss e n tie l de cet acte qu’ on acco m p lissa it au comitia calata.
On sait to u t de m êm e, qu ’ é ta n t origin aire de la lé g isla tio n royale (F estus, 260 L), a in si que par la lé g isla tio n de X II ta b lea u x (S ervius, A d A en. 6.609) la san ction — sacer esto — d o n n a it p o ssib ilité de tu er u n e p erson n e recon n u e co m m e sacer san s com m ettre parricidium. E n v o u la n t év ite r la m ort, une te lle p erson n e a v a it la p o ssib ilité de qu itter le p ays ou b ien d e fa ir e des dém arch es pour la le v é e de la d é cision la reco n n a issa n t com m e sacer, en v o ie de provocatio ad popu- lum. C ette provocatio fu t ex a m in é e au comitia calata e t la le v é e de l’ap p réciation en tan t q u e sacer fu t ju stem en t m en tion n é dans le s sources sacrorum detestatio.
