Varenii z Sarmizegetuzy : z dziejów kolonizacji italskiej w rzymskiej Dacji

R

O

Z

P

R

A

W

Y

JAN TRYNKOWSKI

Varenii z Sarmizegetuzy*

(z d ziejów kolonizacji ita lsk ie j w rzy m sk iej Dacji)

św iadectw o· E u tro p iu sa (B re v ia riu m ab u rb e condita V III, 6,2):

T raianus, victa Dacia, e x toto orbe R om ano in fin ita s eo copias h o m in u m tra n stu le ra t, ad agros et urb es colendas — n ie jest, ja k m ożna b y sądzić,

zw ro te m grzeszącym re to ry c z n ą p rzesad ą, a treść jego z n a jd u je pełn e potw ierd zen ie źródłow e h Po zakończonym podboju D acji R zym rozpo­ czął w te j p ro w in cji n a szero k ą sk a lę zakrojo ną a k c ję k olonizacyjną, sp ro w ad zając t u olsadników zarów no z p ro w in cji sąsiednich, ja k i z dalej położonych ob szarów im p erium . P o d staw ę i p u n k t w y jścia d la w szelkich b adań n a d pochodzeniem e tn ic zn y m m ieszkańców om aw ianej p ro w in cji Stanow ią d a n e onom astyczne w y stę p u ją c e w m a te ria le epigraficznym i, a z eb ran e i k ry ty c z n ie om ów ione p rzez A. K e r é n y i oraz I. I. R u s s u 2. D otychczas n a jle p ie j opraco w an a została kolonizacja w schodnia. Rozpo­ rzą d z a m y t u zarów no stu d ia m i o b e jm u ją c y m i ogół pro w in cji n a d d u n a j- sk ic h 3, ja k i p ra c a m i o c h a ra k te rz e a n a lity c z n y m zajm u ją c y m i się ty l­ ko· d ro b n ą cząstką zw iązanej z ty m zag adnien iem p ro b le m a ty k i 4. P ew ­ n e u sta le n ia przynoszą też p rac e pośw ięcone ro zp rz e strze n ian iu się k u l­ tó w W schodnich, k tó ry c h n osiciele w d u żej części byli przy by szam i ze w s c h o d u 5. K olonizacja dalm aityńska, zw iązana z przesied len iem dość znacznych g ru p p lem ie n n y c h (P iru sta e, B aridustae) z te re n u D alm acji w r e jo n A m p e lu m -A lb u rn u s M aior, d la ek sp lo atacji zn ajd u jąc y c h się tu

* Wykaz skrótów : A. É. — l ’A nnée Épigraphique, AISC ■— Anuarul Institu- tului ide S tudii Clasice, Cluj, CIL — Corpus Inscriptionum Latinarum, ED — Ephemeris Dacoromana, Bucure$ti-Roima, I. It. — Inscriptiones Italiae, ILS — Dessau, Inscriptiones Latinae Selectae, JÖAI ■— Jahreshefte des österreich ischen A rchäologischen Instituts in Wien, RE — Pauly-W issow a-K roll, R eal Enzyklopä­ d ie der K lassischen A ltertum sw issenschaft, SCIV — Studii $i cercetäri de istorie veche, Bucureęti.

1 Jawną n atom iast przesadą obarczone jest kolejne zdanie z dzieła Eutropiu­ sa: Dacia enim diuturno bello Decebali viris fuerat exhausta, które bywało też i m ylnie interpretow ane. Zob. I. R u s i s u , Daco-gefti în Dacia romanä. Con tribupi la cunoaęterea regiunii Hunedoara, D eva 1956, s. 43, et passim .

2 A. K e r é n y i , A Dâciai sze m é ly n e v e k [Die Personennamen von Dazien], Diss. .Pann. I, 9, Budapest 1941. Praca obarczona pew ną ilością om yłek i luk, zo­ stała krytycznie omówiona, poprawiona i uzupełniona przez I. R u s s u, Onoma- sticon Daciae, AISC IV, 1941—4943, s. 186—233, W iele stw ierdzeń i ustaleń R u s - s u spotkało się z repliką A. A 1 f ö 1 d i, Zu den Schicksalen Siebenbürgens im A ltertu m , Budapest 1944, s. l·—59. Do uwag krytycznych A. A l f ö l d i, ustosunko­ w a ł się I. R u s s u i(Rectificäri si adause la „Onomasticon Daciae”, AISC V, 1944—

1948, s. 282—96).

3 J. D o b i a s , Orientalni v l i v y v rim sk em Podunaji, Bidluv Sbornik, Praha 1926, s. 1'5—46; G. C a n t a c u z i n o , Colonizarea orientala in Illyricum, Mem. Acad. Rom. Secjia istorticä t. VIII, Bucureęti ,1928.

4 N. G o s t a r, Populapa palmireniana din Tib iscum în lumina monum entelor epigrafice, „Arheologia M oldovei” t. II—III, 1964, s. 299—309.

k o p aln i złota, została n a jp e łn ie j om ów iona przez C. D a i c o ' v i c i u ® , Dorywczo· tyliko poruszano: w lite ra tu rz e sp ra w ę kolonizacji sk iero w a­ nej z in n y ch te re n ó w c e sarstw a, g łów n ie w p racach zajm u jący ch się ro z ­ p rze strz e n ia n iem ró żn y c h k u l tó w 7. Z u p ełn ie n ie doczekał się om ów ienia p ro b lem Ita lik ó w t u osiadłych. B ra k te n tłu m ac z y się w ielkim i tru d n o ś­ ciam i zw iązanym i z w y ró żn ien iem rzeczyw istych Ita lik ó w spośród ludzi 0 in n y m pochodzeniu, k tó rz y w ra z z o b y w a te lstw e m rzy m sk im p rzy ję li też rzy m sk ie (italskie) nom ina gentilia i congnom ina. W ś ró d , licznych m ieszkańców D acji noszących, rz y m sk ie im iona znaczną w iększość sta ­ now ią ludzie, k tó rz y z p ew nością s ą innego pochodzenia niż italskie. K r y ją sięV w śró d n ich z ap ew n e ró w n ież przedstaw iciele ludności a u to ­ chtonicznej. P rzy kład o w o m ożna poidać, że n a około 2600 osób zn an y ch z in sk ry p c ji z ob szaru te j p ro w in cji, około 1920, a w ięc 74% , nosi im io­ n a rz y m sk ie (italskie), z te j liczb y zaś około· 30% posiada gentilicia ta k ie ja k U lpius, A elius czy A u reliu s, z czego 'w ynika, że· ich nosiciele o trz y ­ m ali obyw atelstw o· rzy m sk ie stosunkowo· późno, już po podboju Dacji,, za cesarzy T ra ja n a , H a d ria n a .i A n to n in u sa P iusa, M ark a A u reliu sza 1 K a ra k a lli 8.

W ydaje się jed n ak , że m im o licznych tru d n o śc i n ależy po djąć p ró b y cząstkow ego chociażby op raco w an ia zag ad n ien ia osad nictw a italskiego· n a te re n ie p ro w in cji D acji 9. U sc h y łk u I i na p o czątku II w . n.e. n a te ­ re n ie Ita lii coraz o strzej ry s u je się proces r u in y śre d n ie j i d ro b n ej w łas­ ności ro ln e j. D aw ni idrobni posiadacze z w y ją tk ie m poszczególnych w y ­ padków , gdy udawało· im się pozostać w c h a ra k te rz e dzierżaw ców n a zie­ m i 'zagarniętej im przez w ie lk ie latyfum dia, albo· pozostaw ali n a wsi, b y prow adzić n iep e w n y żyw ot n a je m n y c h p raco w n ik ów rolny ch, albo p rze ­ nosili się >do Rzym u czy in n y ch w iększych m iast położonych w pobliżu. W o k resie tym , k ie d y w w y n ik u m asow ego p rze sied la n ia się dawtnych •wolnych ro ln ik ó w zap o trzeb o w an ie m iast n a siłę roboczą zostało· zaspo­ kojone, a sam e m iasta d o tk n ię te p o stę p u ją c y m k ry zy se m w rzem iośle ita lsk im — jed y n y m w yjściem p ozostaw ała e m ig rac ja poza granice Italii. D uża część w e te ra n ó w i osób cyw ilnych, k tó rz y zasiedlali now e kolonie zak ład an e n a te re n ie p ro w in cji, re k ru to w a ła się spośród ludzi niedawno· jeszcze będących w łaścicielam i śred n ich lu b d ro b n y ch posia­ dłości w Italii.

E m igrow ali n ie ty lk o ludzie pozbaw ieni środków u trz y m an ia ; u d a ­ w ali się, 'Zwłaszcza d o p row incji nowo· zdobytych, m ieszkańcy m uniicy- pió w ita lsk ic h w po szu k iw an iu teren ów , gdzie m o glib y ro zw in ąć b ard ziej a k ty w n ą działalność gospodarczą, k ręp o w a n ą w Ita lii k ryzysem , k tó ry

6 C. D a i с o V i с i u, Les „castella D alm atarum ” de Dacie. Un aspect de la co­ lonisation et de la romanisation de Dacie, „Dacia” NS t. II, 1958, s. 259—67 (= „Apulum ” t. IV, 1961, s. 5,1':—60); por. I. R u s s u, N um e de localitäp, în tabU- tele cerate din Dacia, „Cercetärd de lk igvisticä” t. II, 1957, s. 243—50 (= „Revue de L inguistique” t. IV, 1959, s._ 161—8).

7 Par. np. C. D a d c o v i c i u , Tem plul Maurilor din Micia, „Sargetia” t. II, 1944i, s. 11.1—25; M. M a c r e a, Cultele germanice în Dacia, AISC V, 1944— 1·948, s. 219·—63. Cennych w skazów ek dotyczących pochodzenia kolonistów osiadłych -w Dacjli dostarczają też nieliczne, niestety, inskrypcje, w których obok nazw iska dedykamta lub osoby, której napis jest poświęcony, w ystępuje m iejsce jego po­ chodzenia (origo).

8 Istoria Rom îniei t. I, .Bucureęti I960, s. 385; I. R u s s u, Onomasticon Daciae, s. 196.

9 Zasady w yróżniania Italików w m ateriale onom astycznym oraz trudności z tym zw iązane om awia szczegółow o C. D a i с o v i с i u, Gli italici nella provincia Dalmatia, ED V, 1932, s. 68-—71.

V A R E N II Z S A R M IZ E G E T U Z Y ₃₇₁

obejm ow ał ta k rzem iosło, ja k i in n e d ziedziny ekonom iki m iast italsk ich. Obok kolonizacji o rgan izo w an ej przez pańsitiwo, w ie lk ą roilę g rała tak że żyw iołow a em ig racja ludzi, k tó rz y udaiwalli się ido p ro w in cji tow arzysząc urzędnikom , kupcom czy te ż in d y w id u a ln ie w nadziei zdobycia m a ją t­ k u 10. O ro zm iarach tego· ru c h u n ajw y m o w n iej św iadczą z a k azy ad m i­ n istra c y jn e w y daw an e przez T ra ja n a , a m a ją c e p rzeciw działać e m ig ra ­ cji k olonistów z Ita lii n a te re n pro w in cji u .

N ajpow ażniejszą g ru p ę kolonistów , osiedlający ch się n a te ry to riu m D acji, stan o w ili z pew nością W eterani oddziałów w ojskow ych, k tó rz y po ukończonej słu żb ie i o trz y m an iu nadziałó w ziem i osiedlali się w pobli­ żu obozów jednostek, w k tó ry c h służyli, alb o n a te ry to ria c h m iejskich, gdzie tw o rzy li g ó rn ą w a rstw ę a ry sto k ra c ji m u n icy p aln ej 12. D otyczy to p rze d e w szy stk im w eteran ó w legionów , k tó rz y re k ru to w a li się w yłącz­ nie spośród o b y w ateli r z y m s k ic h 13. O sadnictw o w e te ra n ó w jed n o stek pom ocniczych jest dla n aszy ch ro zw ażań m n iej in teresu jące, jako że w oddziałach ty ch Itallikowie n ie służyli, a re k ru to w a li je z ludzi nie po­ siad ający ch o b y w a te lstw a rzymskiego! i pochodzących z te re n ó w słab iej zromanlizoiwanych u .

N ależy zastanow ić się, jak i p ro cen t w śró d o siadłych w D acji w e te ra ­ n ó w legionów m ogli stanoiwlić ludzie pochodzący z Italii. W pierw szych dziesięcioleciach istn ien ia cesarstw a zdecydow aną w iększość żołnierzy legionów sta n o w ią H alikow ie. W m ia rę je d n a k u p ły w u czasu n a p ły w ich do legionów m aleje, a od czasów H a d ria n a uisitaje p ra k ty c z n ie zupeł­ nie. Proces te n m ożna zilustro w ać p rzy pom ocy zestaw ienia sporządzo­ nego przez G. F o r n i. Z eb rał o n w szelkie dbstępne m u in fo rm acje (przęw nżnie epigraficzne), idotyczące żołnierzy legionów, k tó ry c h pocho­ dzen ie m ożna było· u stalić, i o trz y m ał n a stę p u ją c e r e z u l t a t y 15: z czasów A ugusta, Tyberiiusza, Kailiguli —■ z te re n u Ita lii 207 żołnierzy, z te re n u p row incji 128; za K lau diu sza i N ero n a —; z Ita lii 117, z p ro w in cji 123; od Wespaizjama do T ra ja n a — z Ita lii 73, z p ro w in cji 268; o k re s od p a­ now ania H ad rian a ido k o ń c a III w ieku — z Italii 17, z p ro w in cji 1866.

J a k więc widzim y, in tereso w ać n a s m oże w yłącznie trz e ci z w ym ieć nionych w yżej okreisów (W espazjan— T rajan ). Żołnierze, k tó rz y rozpo­ częli służbę w ty m czasie p rz y 2 5-letnlm jej t r w a n i u 16, ukończyli ją w pierw szych la ta c h p© podboju D acji. O kres te n jest jednocześnie o sta t­ nim , w k tó ry m H alikow ie stan o w ili jeszcze dość pow ażn y p ro cen t sk ła ­ d u osobowego! legionów . O czywiście i w tym-, i w n a stę p n y m o kresie

10 G. L u z z a 1 1 o, Sto ria economica d’Italia, Roma 1949 (cyt. w g tłum aczenia rosyjskiego, Moskwa 1954, s. 116 n.).

11 Scriptores Historiae Augustae, Vita Marci 111,7: Hispaniis exhaustis Italica allectione contra ... Traianique praecepta verecunde consuluit. Por. też M. R o- s t o V t z e f 1, The Social and Economic His tory of the Rom an Empire, Oxfoird 1926, s. 1-87.

13 Problem y osadnictwa w eteranów i kolonizacji italskiej w Pannonii om awia m. in. w sw ej doskonałej m onografii A. M ó с s y. Die B evölkerung von Pannonien bis zu den Markomannenkriegen, Budapest 1959, O form owaniu się stosunków agrarnych, a m. in. o osadnictw ie w eteranów w rzym skiej D acji pisze А. В o d o i , .4 mezögazdasagi viszon yok alakuldsa a Római Daciaban, A Kolozsvari Bolyai T u dom ân y egy ete m em lèkkôn yvébôl, Cluj 1956, s. 209—21.

13 G. F o r n i , II re clutamento delle legioni da Augusto a Diocleziano, Mdla- no-R om a 1953, s. 103—>18, gdzie om ówione są i odstępstwa od tej reguły.

14 K. K r a f t , Zur Rekrutierung der Alen und K ohorte n am Rhein und Do­ nau, Bern 1951.

15 G. F о r n i, op. cit., s. 159—212. 18 Tamże, s. 24—277.

p ro ce n t Ita lik ó w w śró d g ru p y cen tu rio n ó w b y ł znacznie w yższy, ci je d ­ n a k zn aczn ie rzad ziej osiedlali się w Daoji 17. P rz ez p ierw sze la ta po po d b o ju D acji stacjo n o w ała n a jej te re n ie legio I V Flavia fe lix . Obóz tego legio n u m ieścił się zapew ne n a te re n ie Sarnaizegetuzy. L egion te n opuścił D ację w p ierw szy ch la ta c h pan ow ania H a d ria n a 18. Z o k resu od W espazjana d o T ra ja n a zn am y 5 żołnierzy z legio I V Flavia fe lix po­ chodzących z Italii, ż a d en z n ich w szakże n ie o siedlił się n a tere n ie D a c ji19. Spośród żo łn ierzy z legio X I I I G em ina (jedynego stacjo n u jąceg o w Dacjti p rzez -cały o k re s p an o w an ia rzym skiego1) z n a m y tylko- jednego zw erbow anego' w ty m okresie, którego- m iejsce pochodzenia jest z n a­ n e 20. J e s t nim C. A triu s Crescens, pochodzący z C arsu lae (U m bria). In ­ sk ry p c ja , k tó re j tę w iadom ość zaw dzięczam y, znaleziona zo sta ła n a t e ­ re n ie D acji w A p u lu m (gdzie stacjo n o w ał j-egO' le g io n )21. Ź ródła e p ig ra - ficzne, zn aczn ie liczniejsze d la o b szaru sąsied niej P an no nii, w sk azu ją, iż w e te ra n i sitanotwlili ta m n ie ty lk o p rzew ażającą część ludności mdalst, a le że w w iększości w y p ad k ó w ich osiedlenie się pociągało· za sobą po w sta­ w a n ie now ych rzy m sk ich m iast 22.

P ierw szy m rzy m sk im m ia ste m n a te re n ie D acji b y ła — ja k w y n ik a z in sk ry p c ji CIL III 1443 — S arm izegetuza: [Ex] a u [c to rita te Im p. C aejsaris d iv i N erv [ae f. N ervae] T raian i A ug usti condita colonia D acica p e r [D. T erenti] u m S c a u ria n u m [leg. eiuis] p r. p r. Z ałożenie tego- m iasta m ożem y datow ać, dzięki im ieniu n a m ie stn ik a p ro w in cji D. T e ren tiu sa S cau rian u sa, na p ierw sze la ta po· podboju p r o w in c ji23, pirawdopoidoibnie m iędzy 108 a 110 r. n.e.24 B yła to jed y n a w : D acji kolonia rzy m sk a ty p u zakład any ch „na su ro w y m k o rz e n iu “ (S ied lu n g sk o lo n ie). W m iastach te ­ go· ty p u , zak ład an ych n a m o cy jednorazow ego a k tu , osiedlano sp ro w a­ dzonych specjaln ie kolo nistó w — w y łącznie ob y w ateli rzy m sk ich i to· nie w e te ra n ó w jed n o ste k pom ocniczych, k tó rz y p raw o o b y w atelstw a o trz y ­ m ali do p iero 'Z chw ilą ukoń czen ia służby, a le przed e w szystk im w e te ra ­ n ó w legionów — ludzi już d aw n iej to o b y w a te lstw o p o s ia d a ją c y c h 25 W n aszy m w y p a d k u b y li to z pew nością g łó w n ie w e te ra n i legionów bio­ rąc y c h udział w p o d b o ju D acji zw olnieni ze słu żb y po· jego· zw ycięskim ukończeniu, k tó rz y o trz y m ali n ad ziały ziem i n a te ry to riu m now o założo­ n e j kolonii.

F ak t, iż jeszcze za panow ania T ra ja n a osiedliła się w D acji d uża .licz­ ba koilomistów-oibywateld rzym skich, z n a jd u je d o d atk o w e p otw ierdzenie w św iad ectw ie Eutropdusa, k tó ry pisze, że w czasach, k ie d y n a s k u te k bardzo· tru d n e j sy tu a c ji, w jak ie j się -znalazła D acja w w y n ik u n a ja z d u

17 J. J u n g , Fasten der P rovin z Dazien, Innsbruck 1894, s. 86—97; E. B i r l e y , Roman Britain and the R om an A r m y, K endal 1953, s. 121!—124.

18 V. C h ir i s t e s c u, Is-toria mili'tarä a iDa-cie! romane, Buicureęti 1937, s. 174—5; Istoria Romîniei t. I, s. 371.

19 CIL III 4503; 14329; I. It. X, 1,75; 76; I. It. X, 2,253; G. F o r n i , op. cit., s. 177, 179.

20 G. F o r n i , op. cit., s. 231.

21 CIL III 7797; V. C h r i s t e s c u , op. dit., s. 211; J. J u n g , op. cit., s. 99. 22 J. К. К o ł о s о w s к a j a, W eteran skoje z ie m le w ła d ie m je w Pannonii, „Wiestni-k Driewmiej Istorii” 1963, nr 4, s. 96— 115; o osadnictwie· w eteranów za Trajana, s. 100.

23. A. S t e i n , Die Reic hsbeam te n von Dazien, Budapest 1944, s. 9—10; D. T e­ rentius Sea-urianus był pierw szym nam iestnikiem Dacji w latach 106— 110. 24 C. D a i с о V i с i u, H. D a i с o- v i с i u, Ulpia Traiana (S arm izegetu za ro- mana). Bucureęti 1962, s. 9.

25 F. V i t t i n g h o f , Römische Kolonisation und Bürgerrechtspolitik unter Caesar und Augustus, W iesbaden 1952, s. 23.

V A R E N II Z S A R M IZ E G E T U Z Y ₃₇₃

R oksolan i S a rm a tó w w lata ch 117— 118, H a d ria n m y ślał o całk o w ity m w y c o fa n iu się z tej p r o w in c ji26; odw iedli go· od tego zam iaru p rzy jaciele a rg u m e n tu ją c , że w tak im w ypaidku z b y t liczni o b y w a te le rzy m scy zo­ s ta lib y w y d an i n a łask ę b a rb a rz y ń có w (id em de Dacia facere conatum

am ici d e te rru e ru n t ne m u lti cives R o m an i barbaris tr a d e r e n tu r ) 27. Że

w liczbie o b y w ateli rzy m sk ich zn ajd o w ali się liczna Italikow ie, n a jw y ­ m ow niej c h y b a św iadczy fa k t n iezw y k le szybkiego ziromanizoiwania pro ­ w incji D acji w p rzeciąg u krótkiego', bo- zaled w ie 165 la t trw ającego', p a­ n o w an ia rzym skiego'. E w en tu a ln a p rzew aga kolonistów pochodzących ze w schodnich obszarów im p e riu m d o p row adziłaby raczej idb greeyzacji, k tó ra je d n a k w D acji zu p ełn ie niie m ia ła m iejsca 2S.

Pow yższe w yw ody pozw alają, ja k się w y d aje, n a "wysunięcie n a s tę ­ p u jąc y c h w niosków : 1) ko lo n izacja ita lsk a n a te ry to riu m D acji m iała m iejsce głów nie w pierw szych lata ch istn ie n ia te j p ro w in cji (za p ano­ w an ia T r a ja n a ) 29; 2) koloniści ita lsc y p rz y b y w a ją c y do te j p ro w in cji re k ru to w a li się w dłużej części sp o śró d w e te ra n ó w legionów ; 3) m ożna oczekiw ać, iż w śró d kolonistów osadzonych w Sarm izegetuzde, p ierw ­ szy m rzy m sk im m ieście w D acji, zn aczn y p ro cen t stano w ili ludzie po­ chodzący z I t a l i i 30.

L ogiczne w y d a je się ró w n ież przypuszczenie, że o b y w a te le rzym scy, k tó rz y osiedlili się w D acji w pierw szych lata ch istn ien ia te j p row incji, a w śró d n ich zw łaszcza Italikow ie, stan o w ili zapew ne g ru p ę u p rzy w ile­ jow aną, spo śró d k tó re j przeide w szystkim re k ru to w a ła się górna w a r­ stwa. a ry s to k ra c ji p ro w in cjo n aln ej i m u n icy p aln ej.

*

W śród ro d zin n ależący ch do- a ry s to k ra c ji m u n ic y p a ln e j w 1 stolicy rzy m sk iej D acji — Sarmiziegeituzle, w yróżnia się zarówno- sw oim zn a­ czeniem ja k i dość znaczną liczbą zachow anych św iadectw 1 epigraficz- n y ch rodzima W-arendulsizy. Z nanych n a m je s t pięć in sk ry p c ji w y m ien ia­ jący ch członków ’ te j r o d z in y 31.

1. C IL III 14-82 (== IL S 7132) M iejsce i okoliczności zn alezienia tej in sk ry p c ji są nieznane. W chodziła w sk ła d k o lekcji z n a jd u jąc e j się w p a rk u p ałacow ym Z am (region H u nedoara, re jo n Ilię), w pobliżu a n ­ ty czn ej S arm izegetuzy. U w aża się, że in sk ry p c je z te j kolekcji pocho­ dzą z S arm izegetuzy, co· p o tw ie rd z a m iędzy in n y m i ich t r e ś ć 32. O becnie z n a jd u je się w m u ze u m w D eva (n r inw . 3580). J e st to- m a rm u ro w a b a­ za po sąg u o rozm iarach 4,30 X 0,67 X 0,43 m . P o le in sk ry p c y jn e 0,47 X 0,57 m , w ysokość lite r 2,5— 5,0 cm.

26 D. T u d o r , Räscoale ęi atacuri „barbare” în Dacia romanä, Bu-cureęti 1957, s. 11—24.

27 E u t r o p i u s , B reviariu m ab urbe condita, VIII 6,2.

28 Charakterystyczne, że z terenu D acji znam y ок. 3000 inskrypcji łacińskich i zaledw ie 35 greckich.

29 Panow anie Trâjana, to ostatni okres m asow ej em igracji z Italii. Por. T. Z a- w a d z к i, R z y m w krajach naddunajskich, VIII P ow szech n y Z ja zd H istoryków Polskich, S ekcja Historii Starożytnej, Warszawa 1960, s. 84.

39 С. D a i с о V i с i u, H. D a i -с o v i с li u, op. cit., s. 21—22.

31 CIL III 1198: 1482; 15-13; 1S14; 13799. W dalszej części artyk-ułu pomijam inform acje do-tyczące okoliczności znalezienia oraz w cześniejszych publikacji, je­ żeli pomieszczone są w one w 1-e.mmach do tych inskrypcji w CIL.

32 N. G o s t a r, Studii epigrafice, „M ateriale ęi cercetär-i archeologice” t. II, 1956, s. 627.

T-[VA]RENIO PROBO II VIRAX,-ITEM· QQ 'COL* VAREN · PVDEN S FL · COLONIARVM EQ -P-PR A EF -СОН-PA TRI-OB STR ATAM -AB ED AREAM DIMIDIAM IN HONOREM SVVM EX-S-S-L-N-L-D-D-D

M o m m s e n czytał w iersz pierwszy: T ·[VA]R[EN]IO; jak m iałem m ożność stw ierdzić w czasie potoytu w m u ­ zeum w Deva w lutym 1964 r., rów nież litery EN są w yraźnie widoczne.

T-[Va]renio Probo II virail(i), item q(um)q(uennaii) col(oniae), Varenj(ius) Pudens fl(am en) coloniarum, eq(uo) p(ublico), praef(ectus) coh(ortis), patri ob stra ­ tam ab eo aream dimidiam in honorem suum ex s<e)s(tertium) L (milibus) a(ummum). L(o.ous) d(atus)

d(ecreto) d(ecurionum).

Ojciec, T. Vareniuis P ro b u s, p ia s tu ją c y wysoilfiie godności m u n ic y p a l­ n e n a te re n ie S arm izegetuzy, za isuimę 50 ty s. se ste rc ji w yło żył p ły tam i k am ien n y m i połow ę jakiegoś placu, zapew ne fo ru m m ia sta 33 p rz y czym u czynił to idła uczczenia sw ego sy n a . M ożna się dom yślać, że obw ieszczał o ty m um ieszczony n a ty m że p lacu odpow iedni napis, nie zachow any je d n a k do n aszy ch czasów. Syn, V aren ius P u den s, re w a n ż u je się ojcu w y staw ien iem jego· posągu w m iejscu w yznaczonym n a te n cel sp e cja l­ n y m d e k re te m ra d y d ek u rio n ów . Z apew ne posąg te n w raz z przy to czo­ n y m n a p isem b y ł w y staw io n y na. fo ru m m ia sta , sk ą d zn am y i in n e tego ty p u z a b y tk i34. W w ierszu 6 in sk ry p c ji zw raca u w ag ę godność p iasto ­ w a n a p rzez V aren iu sa P u d e n sa — fl(a m e n ) coloniarum . Z re g u ły w te k ­ stach epd,graficznych w y stę p u ją fla m in e s określo n y ch kolonii czy m u - nicypiów . W wyipadiku, gdy jed en człow iek p iastu je godność flam in a w k ilk u m ia sta c h jednocześnie, są oine zawsze w y m ien ian e z n a z w y 35. W y p adek ta k i ja k w pow yższej in sk ry p c ji, gdy z te k s tu w ynika, że je­ d en i te n sa m człow iek jest flam in em w w ięcej niż jedn ej kolonii, k tó re n ie są 'w ym ienione z naizwy, jest je d y n y w isiWoiim ro d zaju 3e. N ależy zde­ cydow anie odrzucić su g estię w y su n ię tą przez К r a s z e n i η n i к o· w a, k tó ry proponow ał w m iejsce fl(am en) coloniarum czytać fl(am en)

col(oniae) O vilavae [!] 37. N ie do p rzy jęcia jest też kon cep cja C ä r b u -

n e a n u 38, jak o b y V aren iu s P u dens b y ł k a p ła n e m C apitolium zbudo­ w anego n a te re n ie A p u lu m przez w szystkie coloniae z n a jd u jąc e się n a te re n ie D acji. N ie w y d aje się rów nież, żeby m ożna było zw rot fl(am en)

coloniarum tłu m aczyć jako- fla m e n provinciae 39. N ie znam y w yp ad ku,

33 C. D a i с о V i с i u, H. D a i с o v i с i u, op. cit., s. 28—29.

34 C. D a i с o v i £ i u, S arm izegetu sa et ses environs, Bucarest 1944, s. 30; C. D a i c o v i c i u , H. D a i c o v i c i u , op. cit., s. 28—29.

35 Por. np. CIL III 1.4468 (= ILS 7149); flam . col. Drab(etae), flam , munie. Dierfnensis); CIL VIII 2407: Flam en p(er)p(eituus) in splendi[.d]issimds civita[t]Lb(us) duabus coł.DThJamug. et imu[n]icipd Lamibaesitani.

38 W ym ieniany czasem jako tek st paralelny CIL III 1069 (Apulum), w którym w ystęp uje T. Cl. A nicetus, A ugfustałis) coloniarium), w rzeczyw istości jak udo­ w odnił to I. M. C ä r b u n e a n u (Adunarea provinciala a Daciei, Buoureęti 1889, s. 76) n ależy czytać: Aug(ustalis) colon(iae) Sar(mizegetusae).

31 M. K r a s z e n i n n i k o w , R im skije m u nicypalny je żre cy i żricy, S. Peter - burg 1891, s. 154 n., 326.

38 I. M. C ä r b u n e a n u , op. oit., s. 76—96.

39 Tak np. uiważa E. B i c k e l , Thesaurus Linguae Latinae t. VI, pars prior, Lipsiae 1912—.1926, s. v. Flamen, col. 859, 39.

V A R E N I I Z S A R M I Z E G E T U Z Y ₃₇₅

b y na te re n ie k tó re jk o lw ie k p ro w in cji p rzew odniczący zg rom adzenia

p row incjo naln eg o 'nosił t y tu ł fla m e n c o lo n ia ru m 40. W D acji dosto jnicy ci noslili ty tu ł sacerdos arae A u g u sti, łu b C oronatus D aciarum triu m . Z w ro t fl(a m e n ) coloniarum n a le ż y zaipewne ro zu m ieć w t e n sposób, że Vareniuis Puidens p iasto w ał goidność fla m in a w w ięcej niż jed n ej kolo­ nii. J e d n ą z niiich b y ła n a pew no Sarmizeigetuza, z k tó re j pouhodlzi om a­ w ian a in sk ry p c ja i z k tó rą zw iązani byli sw y m życiem i działalno ścią w szy scy znani n a m członkow ie ro d zin y W aremiuszy. S fo rm u ło w an ie

fl(a m en) coloniarum , d la n a s n ieja sn e, musdało> b y ć zapew ne zrozum iałe

i jed noznaczne d la lu d zi 'w spółczesnych w y sta w ien iu in sk ry p c ji. N apis te n m ógł być jed n o zn aczn y je d y n ie w o kresie, k ied y w D acji istn ia ły ty lk o dw a m ia sta posiadające pra)wa kolonii. Ju ż istn ien ie trz e ch k olonii m ogło iwy wołać w ątp liw o ści czy V a re n iu s Puidens je s t flam in em w e w szy stk ich czy tylko w e dw óch, a jeśli w e dw óch, to· w k tó ry c h kolo­ n iach. N astęp n y m pO' S arm izeg etu zie m ia ste m w D acji, k tó re o trzy m ało p ra w a kolonii, b y ła Napoca, k tó ra u zy sk ała tę ra n g ę w ro k u 168 41. Ja k o trz e cie m iasto' n a te re n ie te j pro w in cji p raw a kolonii o trzy m ało A p u lu m za p an ow an ia C om m odusa (180—192) 42. W y d aje się Więc, że V a re n iu s Pudeinis b y ł filamimem S arm izeg etu zy i N apoki. In sk ry p c ja nasza b y łab y d a to w a n a n a okres, m iędzy 168 a 180— 192 r . n.e. In sk ry p c ja odzW ier- ciadla p o czątk o w y o k res k a rie ry m u n ic y p a ln e j V aren iu sa Pudem sa _— m om ent, w k tó ry m zarównoi jego· ojciec ja k i o n sam , n ie szczędząc pie­ n ięd z y n a u p iększenie m iasta, w znoszenie posągów i w y sta w ian ie in ­ sk ry p c ji, s ta r a ją się stw o rzyć p rz y c h y ln ą a tm o sfe rę m ają cą m u u łatw ić osiąg anie k o lejn y c h godności i urzędów .

2. CIL III 1513 ( = ILS 7131). In sk ry p c ja znaleziona w S arm izege­ tuzie. N ie zachow ana d ó n aszy ch czasów.

[... coniugi] W w ierszu 5 w m iejsce EQ-R (jak czyta M o m m s e n T -V A R E N -PROBI w ślad za starym i kopiam i), czytam EQ«P tak jak Q-Q-CO L-SARM w tytulaturze M. Cominusa Quintusa w zachow anych

M-CÖMINIVS do dziiś inskrypcjach CEL III 1497; 790743.

QVINTVS-PONTIF [... coniugi] T. Varen.(ii) Probi q(uin)q(ennali) col(oniae) ET>BIS‘ Q-Q-COL-EQ*P Sarm(izeigetusae), M. Cominius Quintus pontif(ex) et SACERDOS·ARAE bis q:(uin)q(uennalis) col(oniae) eq(uo) p.(ublico),

Sa-AUG cerdos arae Aug(usti) sorori pientissim ae. L(ocus) SORORI-PIEiNTISS I d(atus) d(eoreto) d(ecurionum).

M A E -L -D -D -D

40 Por. m ateriał źródłowy z A fryki T. K o t u l a , Znaczenie afrykańskic h con­ cilia w epoce wczesnego cesarstwa, „Antiquitas”, Acta U niversitatis Wraitislavien- sis t. I, 1963, s. 70—88.

41 A. B o d o r , Napoca a feliratok tükreben, K e le m e n Lajos Emlékk'ônyv, K o- lozsvâr 1957, s. 87.

42 C. D a i с о V i с i u, Aęezarea autohtonä de la Apulum, SCIV I, 1950, nr 2, s. 225—8.

43 Termin EQ(uus) R(omanus) na terenie D acji w ystęp uje przew ażnie w in ­ sk ryp cjach 'dziś nie istniejących, znanych w yłącznie ze starych kopii; term in

EQ(uo) P,(uibl;ico), w zasadzie równoznaczny z pierwszym , w ystęp uje głów nie w tek ­ sta ch zachowanych. W ydaje się, że dawni kopiści czytali EQ.R. w miejsce· EQ.P., co jest i zrozum iałe i w ytłum aczaine paleograficznie.

M. Cominlius Q uintus, człow iek p ia stu ją c y najiwyższe godności m u ­ n icy p a ln e n a tere n ie S a rm iz e g e tu z y 44, w ystaw ił tę in sk ry p c ję k u czci sw ej sio s try będącej żoną T. Vareniiusa P ro b u s a. J a k w y n ik a z C IL III 1473, sio stram i M. C om iniusa Q u in tu sa b y ły C om inia S p e rata i C om inia C aecilia; je d n a z mich b y ła z a p ew n e żoną T. V a re n iu sa Proibusa. S k ądi­ n ą d (CIL III 1497) wiadomo-, iż М. С orni ni us Q u in tu s b y ł praef(ectus)

q (uin)q(uennalis) pro A n to n in o im p(eratore), a w ięc działał za czasów

A ntoniniusa P iu s a (138— 161) 45. T rud n o je s t odpow iedzieć n a p y tan ie, w k tó ry m m om encie p a n o w an ia A n to n in u sa P iu sa okoliczności sk ło n iły m ieszkańców S arm izeg etu zy d o o fiaro w an ia cesarzow i godności q u in ­

qu en n a lis tego m ia s ta 46. P a n o w a n ie A n to n in u sa P iu s a n ie b y ło d la D acji

o k rese m spokoju. T rzy k ro tn ie, w la ta c h 139 (?), 143, i 156— 7, m am y do czynienia n a te re n ie te j p ro w in c ji z zam ieszkam i w ew n ętrzn y m i, połączonym i z a ta k a m i p lem io n „ b a rb a rzy ń sk ich “ , spoza g ran ic Im pe­ riu m . O w y d a rz en ia ch ty c h n ie p o siad am y n ie s te ty do k ład n iejszy ch d a ­ n y c h 47. J a k w y n ik a z d o stęp n y ch n a m źródeł, n a jp o w ażn iejsze ro zm iary p rz y b ra ły w y p ad k i r. 156— 7. W m om encie kied y groźną sy tu a c ję zdołano w reszcie opanow ać, w ład ze przed sięw zięły sizereg k ro k ó w d la u n o rm o ­

w an ia s y tu a c ji iw ew nęłrznej w p ro w in cji i od bu do w ania zniszczeń. D w a d y p lo m y w ojskow e z o k re su 8 czerwicą-—-27 w rześnia 158 (CIL X V I 108; 110), m ó w iące o zw aln ian iu -ze słu ż b y żo łnierzy w o js k pom ocni­ czych, św iadczą w ym ow nie o u stab ilizo w anej ju ż sy tu a c ji. Rozpoczyna­ ją się w ty m o k resie liczne p ra c e b u d o w lan e — n a m iejsce d a w n y c h obo-zów w ojskow ych, um ocnionych je d y n ie w ałam i ziem nym i, wznosi Się no w e k a m ie n n e 48. W Porolisisum w ro k u 157 o d b u d o w u je się am fi­ te a tr v e tu s ta te dila p su m (CIL III 836). N a te re n ie S arm izeg etu zy p ro ­ w adzone są in te n s y w n e p ra c e b u dow lane, o k tó ry c h św iadczą stem plo ­ w an e cegły znalezio n e w ty m m ieście, a idatowane n a ro k 158 (GIL III 8077 a, b). W y d aje się bardzo p raw d o po do bn e, że w ła śn ie w te d y S arm i­ zegetuza o fia ro w a ła A nto n in u sow i Piu so w i godność q uin q u en n a lis, k tó ­ r y to- u rz ą d w im ien iu ce sa rz a p iasto w ał M. C om im us Q uintus. N asza in sk ry p c ja , -późniejsza o d CIL III 1497, ja k o że M. C om inius Q u in tu s w y stę p u je w n ie j jako- bis q{uin)q(uennalis), p rzy n a jm n ie j o la t 5, po­ chodziłby zatem z o k resu p a n o w a n ia M. A u reliu sza (161—-180). To h i­ p o tety c zn e przecież d a to w a n ie s ta je się ty m praw dopodobniejsze, gdy u w zg lęd n im y fa k t, iż in sk ry p c ja CIL III 1482 (om aw iana w yżej), w k tó ­ r e j ró w n ież i w y stęp u je T. V aren iu s P ro b u s1, pochodzi z o k resu m iędzy

168 a 180— 192 r.n.e.

3. C IL III 1514. Pochodzi z S arm izegetuzy, p rzech ow y w an a podob­ n ie ja k CIL III 1482 w p a rk u pałacoiwym Zam, gdzie ją w idział M om m ­ sen, dziś praw dopodobnie zaginiona (w szystkie in sk ry p c je z p a rk u Z am p rzen iesio n e -Zostały do- m u zeu m w Deva, tego n a p is u w śró d n ich n ie znalazłem ; n ie m a go te ż w księdze in w en tarzo w ej m uzeum ).

44 CIL III 1473; 1497 ; 7907.

45 Y. C h r i s t e s c u , Viafa ecomonicä a Daciei romane, Piteçti -1929, s. 86, 90.. 48 W ypadki ofiarow yw ania cesarzom tej godności przez m iasta om awia R. v. D e m a n M a g o - f f i n , The quinquennales, Baltim ore 1913, s. 25—26.

47 D. T u d o r , Räscoale, s. 25—-30; B. M- i i t r e a, Contribufii numismatice ia. cunoaęterea proble m e i lu ptei îm p o triv a stüpînirii romane în Dacia, SCTV V, 1954, nr 3—4, s. 475—82; C. P r e d a , Tezauru l de la D îm bâu ęi turburärile princinuite- d e Daci în anul 143 sub Antoniu Piul, „Studi çi cercetäri de num ism .” t. I 1957, s. 113—31.

V A K E N II Z S A R M I Z E G E T U Z Y ₃₇₇

M ommsen niie był p ew n y czy dotyczy ona T. Vareniusa Proibusa czy T. Vareniusa Pudensa. Forni uzupełnia tę inskrypcję w sposób następujący: T. Varenio Pap. P[robo] eq [p(ublico)]4e, n ie podając m otyw acji. W y­ daje się, że pom iędzy nomen gentile a nazwą tribus, powinna się znajdow ać fildacja, na którą znajduje się m iejsce w ndezachowanej części w iersza pierwszego. Z dwu m ożliw ych cognomina w w ierszu drugim p ra ­ w dopodobniejsze jest ze w zględu na m iejsce, jakie ma w ypełn ić — PVDENTI. W trzecim w ierszu jedynym do przyjęcia uzupełnieniem jest zaproponowane przez Forniego EQ(uo) [P(ublico)]. Pozbaw ione w szelk ich podstaw jest przypuszczenie A. K e r é n y i 50, który um ieszcza T. Vareniusa na liście equites legionis. O sta­ tecznie inskrypcję należy czytać:

T "VARENIO p T -F ] PAP-P[VDENTI]

E Q p P (u b lico )...

4. CIL III 1198 ( = ILS 8113). P ochodzi z A p ulu m . In sk ry p c ja n a m arm u ro w y m sa rk o fa g u . Z a b y tek u to n ą ł w M ure? -w r . 1723, gdy w ra z z in n y m i zab y tk am i b y ł tra n s p o rto w a n y tą rz e k ą w celu przew iezienia go d o m u zeu m w W iedniu 51. N ie zachow ał się żaden opis tego z a b y tk u . O. F 1 о с a 'przypuszcza 52, że n ależał do k a te g o rii sark o fag ó w z p rz y ­ k ry c ie m d w uspadow ym z a k ro te ria m i. T rzy boki s k rz y n i b y ły nie deko­ ro w ane, n a cz w a rty m za ś b y ła um ieszczona in sk ry p c ja . B ył to w edług Floca „ je d e n z n a jp ię k n ie jsz y c h zab y tk ó w grobow ych znalezionych w p ro w in cji n a północ od D u n aju ... F ak t, że zo stał w y b ra n y spom iędzy in n y ch licznych z a b y tk ó w m iejscow ych d la p rzew iezien ia do· m u zeum w W iedniu, św iadczy wymlojwme O' w ielk iej jego- w artości archeologicz­

n ej i h isto ry cz n e j“ .

T · VAREN · T · F - PA P · SABINlIANO · EQ · R FLAM· LAVRENTINO · ITEM · FLAM COL · SARMIZ · DEC · COL · SAR · ET · APVL E · M · V· OMNIB· EQVESTRI'B ·MILIT · PERFVNC С ORNELL · LVCILLA · CONIV X · PILA EXTRVC TA SARCOFAGVM · IN QVO VARENIA PROBINA · Q · S AB INI A N I · SOROR · COND'ITA ERAT · ETIAM· EIVS · CORPORE · CONLOCA

TO · SVPERPOSVIT

T. Varenfio) T. f. Pap(irfa tribu) Sabiniano, eq(uiti) R(omano), flam (ini) Laurentino,, item fłami(dni) ‘coł(oniae) Sairmdz(egetusae) dec(urioni) col(oniairum) Sar(m izegetusae) et Apul(i), e(gregiae) mi(emoriae) v#ro), omnib(us) equestrib(us) m ilit(iis) perfunic(to) Cornell(ia) Lucilla coniux. P ila extrueta sarcofagum in quo Vaxenia Probina

40 G. F o r n i , Dacia Rom ana trib u tim descripta, Omagiului С. Daicoviciu, Bucureçti 1060, s. 240.

50 A. K e r é n y i , op. cit., s. 273.

51 B. C s é r n i , Alsôfehér va r m eg y e monografiâja t. II, N agyened 1901, s. 423—424.

52 O. F 1 о с a, S istem ele de în m orm ân tare din Dacia su perioara romand, „ S a r- getia” t. II, 1941, s. 6—8.

T· VARENIO P A P -P EQ

q(uondam?) Sabiniani soror condita erat, etiam e-ius corpore conlocato super­ posuit ss.

S ark o fag w y sta w iła СотшеШа Lucilla, żona T. V a ren iu sa Saibinianu- sa. B y ła w nim pochow ana początkow o1 ty lk o Vairenia Proibina, a dopie- ro później złożono ta m zw łoki jej bralta S abin ianu sa. W te d y też zbudo­ wano p o stu m en t, n a k tó ry m ustaw io n o sa rk o fa g (ten ty p zabytkóiw w y ­ s tę p u je w D acji dość c z ę sto )54. F o r n i 55 jest zdania, że T. Varendus Sa- b im an u s b ył sp o k rew n io n y z W aren iu szam i P ro b u se m i P u d e n s ern, zna­ nym i n am z przyto czo n ych w yżej in sk ry p c ji (III 1482; 1513). P rz y p u sz ­ czenie to' iwydaje się słu szn e. B ardzo m ałe rozpow szechnienie tego g e n ­

tilic iu m w Daicji sp ra w ia w rażen ie, że m am y do czy nienia n a te re n ie tej

p row incji z jed n ą tylko· ro d zin ą W arenduszy. T. Vaireniius Safoinianus jest dekuirionem zarów no w A pulum , jaik i w S arm izegetuzie (gdzie jest ró w ­ nież flam inem ), a więc jest o b y w atelem tego sam ego m iasta, w k tó ry m żyli i d ziałali W aren iusze P u d e n s i P-robus (Forni uw aża, że trib u s Pa­

piria, d o k tó re j 'zapisany b y ł Sabiinianus, odnosi się do· S arm izegetuzy) 50.

Z w raca n a d to uw agę cognom en sioisitry S a b in ia n u sa — Proibina, id en ­ ty c z n y z ty m , k tó ry nosił V aren iu s P ro b u s. Z jaw isko w ystęp o w an ia ty c h sam ych coignominów w jed n ej ro d zinie jest znan e szeroko, nie ty lk o z te re n u D acji 57. In sk ry p c ja pochodzi z okresu , gdy A p u lu m m iało już p raw a kolonii. A p u lu m p raw a m u n ic y p iu m uzyskało za M. A u reliusza

(m u n icip iu m A u r e liu m A p u le n se — n ajw cześn iejsza in sk ry p c ja m ów ią­

ca o m u n ic y p iu m je s t z r . 180 — CIL III 986). W cześniej istn iało ta m osiedle, ro zw ija ją c e się p rz y oboizie legio X I I I G em ina, canabae, po raz o s ta tn i -wzm iankow ane w r. 160 (CIL III tab . cer. XXV). P ra w a kolonii A p uium uzyskało za p a n o w a n ia C om m odusa (Colonia A u relia A p u le n sis — CIL III 7 7 7 3) 58, a w ięc ju ż u sc h y łk u II w iek u . F o rm u ła om nib(us)

equestrib(us) m ilit(iis) p e rfu n c (tu s ) i jej podobne p o jaw ia ją się w in ­

s k ry p c ja c h dopiero' od początku III w iek u 59. F a k t, iż w n aszej in sk ry p ­ cji ■występuje oznaczenie trib u s, n ie pozw ala p rzesu n ąć jej d ato w a n ia zbyt głęboko w w iek III. Z n am y w p ra w d z ie i z te re n u D acji in sk ry p cje, w k tó ry c h trib u s jest 'w ym ieniona, a pochodzące z o k resu po C o n stitu tio Antondindana, są one je d n a k bardzo- r z a d k ie 60. In sk ry p c ję tę n a le ż y w ięc d ato w ać n a sam początek III w ieku; n ajp raw d o p o d o b n iej pochodzi ona

z czasów p an o w an ia S ep tym iu sza S ew era (193— 211).

5. CIL III 13779 ( = R. M ü n s t e r b e r g , J. O e h l e r , JÖ A I V 1902, Beibl. s. 122— 3, n r 6). M arm u ro w y o łta rz znaleziony n a te re n ie am fi­ te a tru w Sarm izegetuzie. O becnie przech o w y w an y jest w m u ze u m w D eva (nr inw . 35). W y m iary : 0,75 X 0,36 X 0,23 m, ro z m ia r p o ła in ­ s k ry p c ji 0,54 X 0,35 m , w ysokość l ite r 3— 3,5 om.

53 Językow e -właściwości tego tekstu «(fonetyka, składnia) omatwi-a S. S t a t i, Lim ba latina în inscripfiile din Dacia ęi S cythia Minor, Bucureęti 1961, s. 1-21.

54 O. F l o c a , op. cit., s. 8.

65 G. F o r n i, Dacia Romana, s. 240. 56 Tamże, s. 239.

67 Zob. A. C a l d e r i n i , Aąuileia Romana, Milana 1930, s. 410 n.

58 C. D a i с o V i с i u, Aęezarea autohtonä, s. 225—8; Gr. F 1 o- r e s с u, A p u ­ lu m , „Apulum ” t. III, 1948, s. :163— 7; I. R u s s u, Apulum. N um ele ęi originea lo-

calitäti dacoromane, „Apulum ” t. III, -1948, s. 145—61.

59 H. G. P f 1 a u m, Les carrières procwratoriennes équestres sous le h aut- -em p ire romain t. II, Paris 1-960, s. 877—8.

«° A É 1933, 247; 248 — obie z la-t 222—235; CIL III 1456 ( = ILS 1371) — ok. r. 238.

V A R E N I I Z S A R M I Z E G E T U Z Y ₃₇₉

NEM ESI-AVG· Τ· VARENIUS· GALLICANVS

N em esi Aug(ustae), T. Varenius Gallicanus dec(urio) colleg(ii) faforc»r(um) col(oniae) Sarm iz(egetusae) m>e- trop(oleos) ter mag(.ister) ex voto [pjosuit.

DEC-COLLEG FABROR· COL-SARMIZ METROP TER-MAC- EX VOTO [PJOSVIT

T. V a re n iu s G allicanus m oże być zarów no członkiem poznanej w y ­ żej ro d z in y W aremiuszy, ja k i jej w yzw oleńcem . In sk ry p c ja pochodzi z III w ieku, n a co w sk azu je ty tu ł m etropolii, jak i nosi kolonia S arm ize- getuza. T y tu ł te n p o jaw ia się w tek sta ch ep igraficzn ych w początkach

W ydaje się, że do tych 5 in sk ry p cji, d otyczących ro d zin y W aren iu - szy, dołączyć mlożna jeszcze jedną, n iez m ie rn ie in te resu jąc ą .

6. CIL III 1486. In sk ry p c ja pochodząca z kolek cji pałacow ej Zam i przechow yw ana ohecinie iw m u zeu m w D eva (n r inw . 3579). In sk ry p c ja na nowo· w yd an a przez N. G o s t a r 82, k tó r y w prow ad ził do n iej handzo cenne p o p raw k i i zao p atrzy ł ją w o b sz ern y k o m en tarz. T ekst in sk ry p c ji (patrz fotografia), u zu p ełn io n y przez G ostara, p re z e n tu je się n a stę ­ pująco!

fP(ublto?) Α,ΝΤΟ?] N(io) iP(uiblii) FIL(io) PAP(iria tribu) [VALEJNTI EQ(uo) P(ubUco) A MIL(Itiis)

[II VIR(ali)] ET FLAM(ini) COLO

[Nl'iae) SA]R(miizeigetusae) QtuiinJQCuennali) COL(oniae) S(upra) S(oriptae) DEC(urioni) [MV]NIC(ipM) APVL(ensis) PATRO

[NO] MVNIC(ipii) POROL(-issiensis) ET [COLLE]GIOR(um) ITEMQVE

[CAVJSARVM

N iezbyt p rze k o n y w ający w y d aje się sposób u zu p ełn ien ia nazw iska w w ierszach 1 i 2, u zu p ełnien ia tra k to w a n e g o zresztą p rzez sam ego Go­ s ta ra jak o hipotetycznego, czem u dał on w yraz o p a tru ją c je znakam i za­ p y tan ia : [P(ublius?) AntO'?]n(ius) P :(ub!ii) fil(ius) [Valejns. W ydaje się, że jeżeli chcem y zrek o n stru o w ać nazwisko· człow ieka w y stęp ującego w te j in sk ry p c ji w sposób budzący zau fan ie, to sposób ro zum ow an ia p ow inien być od m ien n y od zaprezen to w an ego przez G ostara. Osoba w y ­ s tę p u ją c a w te j in sk ry p c ji należy 'do ek w itó w i p ia s tu je n a jw y ż sz e god­ ności m u n ic y p a ln e w trz e ch ró żn ych m iastach D acji. M u siała w ięc ta osoba należeć d o jed n ej z m ożniejszych ro d zin zam ieszkujących tę p ro ­ w in cję. W ydaije się m ało praw dopodobne, żeby śm y do· te j p o ry n ie znali z m a te ria łu epigraficznego1 żadnego p rzed staw iciela te j ro dzin y . N ależy w ięc in teresu jąceg o n a s g e n tilic iu m po szu kiw ać w m a te ria le onom a- sty czny m , którego d o sta rc z a ją n am in sk ry p c je z te re n u D acji, poszuki­ w an ia n a le ż y p rzy ty m ograniczyć do zn an ych n am ro d zin e k w itó w

za-61 С. D a i с о V i с i u, La Transylvanie dans l’antiquité, Bucarest 1943

s. 1Й8.

62 S tudii epigrafice. Materiale ęi cercetäri arheologice t. II* 1956, s. 627—635.

m ie szk ający ch tę p row incję. N o m en g en tile po szukiw anej ro d zin y ©kwi­ tó w m u si zaw ierać 'literę N poprzedzoną czte re m a in n y m i litera m i, ty le bow iem m iejsca z n a jd u je się w niezachow anej części pierwszego· w ie r­ sza. W a ru n k o m ty m od p ow iadają n a te re n ie D acji tylko· trz y g e n tilic ia : A ntonius, C om inius i V arenius.

A n to n ii bardzo liczni w Dacjii, stosunkow o rza d k o je d n a k piasitują n ajw yższe godności proiwiincjonalne i m u n icy palne. Z nam y tylko· trz y in sk ry p c je stw ierd zające, że n iek tó rzy z nich n ależeli ido s ta n u eklwi- t ó w 63. G dy n o m en w y s tę p u je w in sk ry p c ja c h w fo rm ie skróconej, to· w yłącznie w postaci Ant'(onius), rzadziej A nto(nius). S k ró t ty p u Anitoni('ius), jed y n y ja k i /w nasizym w y p a d k u może być b ra n y p od u w a­ gę, jest n a te re n ie D acji n iezn an y 164, a na pozo stałym obszarze im pe­ riu m n iezm iern ie r z a d k i 65. Dodatkowo· przeciwko· p rzy ję ciu hipotezy Gositara, że w om aw ian ej in sk ry p c ji w y stę p u je A ntonius, p rzem aw ia

praenom en. Z m a te ria łu epigrafioznego·, znanego n a m z te re n u D acji,

■wynika, iż p raenom en było dziedziczne i przechodziło· z ojca n ie tylko n a pierw orodnego syn a, ale n a w szy stkich 6e. Z nane m i są zaledw ie trz y w y p a d k i o d stęp stw a od tej re g u ły (nie licząc w yższych u rzęd n ik ó w czy oficerów p rze b y w ają cy c h w D acji okresowo·) 67. A n ton ii noszą w D acji

praenom ina tak ie jak M (arcus), L(ucius), lu b C(aius), a tylko· bardzo

rzadko· P'(uiblffius) (zaledw ie trz y w ypadki). P raeno m en T(itus) w ogóle nie jest u ży w an e przez tę ro d zin ę na te re n ie D acji. Z nani n a m ekw ici tego nazw isk a noszą p raenom ina L (u c iu s)68, M (a rc u s)69 i C (a iu s)70; ż a d n e z nich n ie wchodzi w nasizym 'w ypadku w rach u b ę, bow iem osoba w y stę p u ją c a w om aw ian ej in sk ry p c ji (a ściślej — jej ojciec) nosiła

praen om en T(itus) lu b P (ublius). W skazu je n a to pionow a k resk a, s ta ­

now iąca dolną część lite r y w w ierszu pierw szym , lite r y poprzedzającej słow o FIL(iuis). Ta pionow a krosika, m oże stan o w ić d o ln e zakończenie li­ te r F, I, P lu b T. P oniew aż w ty m m iejscu in sk ry p c ji 'w ystępuje sk ró t

praenom en, m am y tu do czy nien ia /wyłącznie z lite ra m i P (Publius) lu b

T (Titus).

Com inii znani są z te re n u D acji z pięciu in sk ry p c ji 71. P ięcio k ro tn ie nazw isko to· w y stę p u je w fo rm ie ro zw in iętej C om inius i d w u k ro tn ie

63 CIL III 1409; 1433; 7804.

64 Jedyny w ypadek tego typu przedstaw ia CIL III 964: Deo _ Sarmando, D em etrius Anton{ius) votum libens posuit. Zwraca jednak uwagę fakt, iż Antonius w ystęp uje na m iejscu zarezerwow anym dla cognomen.

65 Z obszaru prow incji naddunajsikich znaim zaledwie jeden taki w ypadek · — CIL III 13805 (Viminacium). Spośród inskrypcji rzym skich opublikowanych w С IL VI, przy bardzo w ielkiej liczbie A ntoniuszy, spotykam y tylko cztery w y ­ padki skracania tego nomen jako Anton,(iius): 1057; 5654; 12002; 32640 I, 35.

66 Np. w inskrypcji CIL III 7804 (Apulum), w ystęp uje C. Ant. C. fil. Valens,, jego syn, C. Ant. Agrippinus i jego w nukow ie, C. Ant. M arcellus, C. Ant. A grippinus. Por. też AÉ 1933, 248; CIL III 6270; 974, 1559; 1.-2567 i in.

67 CIL III 1158: L. Iul(ius) T.(f). Galer(ia tribu) Leuganus (domo) Clunda i jego syn C. Iul(ius) Paternus; CIL III 1204: C. Urbicius Condunus i jego brat P. Urfo(icius) Spect.; „Dacia” t. III—IV, 1927—32, s. 625: C. Val. C. fil. dom(o) CI. V iruni Silvanus i jego syn T. Fl(avius) Val(eri'us) Valens (fakt, że syn nosi. dwa nomina gentilia, Flavius d Valerius, w skazuje być m oże na to, iż jest on synem adaptowanym). Zwraca uwagę, ża pierw sza i trzecia z przytoczonych inskrypcji dotyczącą ludzi św ieżo do Dacji przybyłych. Na tem at dziedziczności praenom inis por. E. B i r l e y , op. cit., s. 158— 161.

68 CIL III 1409; L. Ant. Pris(cus). 69 CIL III 1433: M. Antonius Valentinus. 70 CIL III 7804: С. Ant. Agrippinus.

izegetuzy-V A R E N I I Z S A R M IZ E G E T U Z Y ₃₈₁

w postaci skrócon ej, ra z w form ie C o m (in iu s)72 i raz Com in(ius) 73. W szyscy p rzed staw iciele te j ro d zin y noszą pra enom en M (arous), k tó re w n a szy m w y p a d k u n ie może być b ra n e pod uw agę.

Varetnii znani są n a m z przytoczonych w yżej pięciu in sk ry p cji. N a­ zwisko to c z te ro k ro tn ie 'w y stęp u je w fo rm ie ro zw iniętej V a re n iu s (lub V aren ia) i trz y k ro tn ie w sk róco n ej Vareu('ius) 74. Spośród zn a n y ch n am przedstaw icieli te j ro d z in y wszyscy, tj. G allicanus, P ro b u s, S ab in ian u s i P u d e n s (ten z C IL III 1514) noszą p ra eno m en T(itus). To· sam o praeno­

m e n m ieli ojcow ie S ab in ian u sa i P u d e n sa z CIL III 1514. W praw dzie

p rz y n azw isk u V aren iu sa P u d e n sa z CIL III 1482 p ra enom en n ie zo sta­ ło zaznaczone·, m am y jed n a k p e łn e p raw o tw ierdzić (w św ietle tego· co zostało w yżej po w iedziane o· dziedziczności p ra en o m in u m w o b ręb ie jed ­ n ej rodziny), że i on, ja k jego· ojciec i p ozostali W areniusze, n o sił im ię

Titus.-J a k w y n ik a z przytoczo n ych danych, w y d a je się najpraw diopodob“ niejsze, że osoba w y stę p u ją c a w o m aw ianej in sk ry p c ji nosiła n o m en

gen tile V areniu s; m a rg in e s w ątpliw o ści 'w ydaje się tu ta j m ały. L e k tu ra

pierwszego· w iersza in sk ry p c ji p o w in n a w ięc być n a stę p u ją c a : [T. VA­ RE] N .T .F IL .P A P . W ro d zin ie W aren iu szy o b serw ujem y , pow szechnie zresztą znane, zjawisko· w y stęp o w an ia ty ch sam y ch cognom inów w tej sa m e j rodzinie·73. Z nam y przecież sio strę V aren iu sa S abiniusa, V aren ię P ro b in ę, noszącą te n sa m cognom en co z n a n y n a m z in n y ch in sk ry p c ji V aren ius P ro b us. W ydaje się 'więc n ajp raw dop o dob n iejsze, że cognom en T. V a re n iu sa w o m aw ian ej in sk ry p c ji, zapisan y w datiw ie, b rzm iał PV D EN TI, a w ięc, że je s t to cognom en, k tó ry nosił znany n a m z CIL III 1482 V a re n iu s P u d en s. P ro p o n o w an a lek c ja d o sko n ale w y p ełn ia b ra ­ k u ją c ą część w iersza drugiego· (m iejsce n a c z te ry litery ) i pozostaje w zgodzie z zachow anym i trz e m a o sta tn im i lite ra m i tego cognom inis ■— N TL Doidatkowo· n a k o rzyść te j lek cji przem aw ia fakt, że gdy w połow ie ubiegłego· w ie k u A. F o ' d o r kopiow ał tę in sk ry p c ję , w id ział jeszcze na początku w iersza drugiego· lite ry ΕΝΤΊ 76.

W ydaje się też, że niezach o w aną część w iersza trzeciego n ależy u zu ­ pełn iać DEG(uriomi), a. nie I I VIR(ali), ja k proponow ał G ostar 17. II VIR z ajm o w ało b y bow iem nieco· w ięcej miejsca·, n iż mogło· się znajdow ać w uszkodzonej części in sk ry p c ji. O statecznie trz y p ierw sze w iersze in­ sk ry p c ji p rze d staw ia ły b y się następująco· (pozostałą część in sk ry p c ji n a ­ leży czytać ja k G ostar):

[T(ito)-VARE]NIO T(iti) FIL(io) PAR(iria tribu) [PVDEjNTI EQ(uo) P(ublico) A-M IL(itiis) [DEC (urioni)] ET FLAM(ini) · COLO

D a t o w a n i e i n s k r y p c j i . T. V arenius P u d e n s p iasto w ał m ię­ d z y in n y m i godność p atroni m u n ic ip ii P orolissensium . Porolisśum , ja k w y n ik a ze źródeł epig raficzn y ch, ran g ę m u n ic y p iu m uzyskało za S ep ty

-72 CIL III 7907. 73 CIL III 1497.

74 CIL III 1198; 1482; 1513.

75 Zjawisko to om awia А. С a l d e r i n i, αρ. cit., s. 41.0 η. 79 Ν. G o s t a r , op. cit., s. 627, 629.

77 Tamże, s. 629; Gostar obie te m ożliw ości rozpatruje jako rów nie praw do­ podobne.

и У

.Ç

* 4

Ł

m

C i

,gig

-0

V A R E N I I Z S A R M I Z E G E T U Z Y ₃₈₃

mdusiza S ew era 78. W spom niane w in sk ry p c ji m u n icy p iu m A p u lu m o trz y ­ m ało tę ra n g ę ró w n ież 'w ty m sa m y m c z a s ie 79. F o rm u ła a m ilitiis p o ja ­ w ia się w in sk ry p c ja c h z p o czątkiem III w i e k u 80. Jedn ocześn ie trib u s w ym ien io na w in sk ry p c ji n ie po zw ała p rzesu n ąć czasu jej p o w stan ia n a ok res dużo późniejszy niż eidykt R arakalld. W szystko więc w skazuje na to, iż in sk ry p c ja pochoidizi z czasów p an o w an ia S eptym iusza Sew era (193— 2 1 1 )81.

Pozostaje do ro zstrzy g n ięcia sp ra w a id e n ty fik a c ji T. Yareniuisa P u ­ den sa z om aw ian ej in sk ry p c ji z V aren iu sem P u d e n se m z CIL III 1482.. W w y p ad k u , g d yb y rzeczyw iście w obu nap isach w y stęp o w ał jed en człow iek, m u sielib y śm y przy jąć, że te k s t III 1482 d o ty czy w cześniejsze­ go o k resu jego· k a rie ry . W sk azu je na to zarów no d a to w a n ie obu in sk ry p ­ cji, ja k i porów nanie urzęd ó w p iasto w an y ch przez obu W arenduszy w jed n y m i d ru g im tekście. W CIL III 1482 V areniu s P u d e n s w ym ienio­ n y jeist jako fla m e n coloniarum , a w ięc p ia stu je d ożyw otnią godność fla ­ m in a w w ięcej niż jed n e j kołonii; n a to m ia st V a re n iu s P u d e n s z naszej in sk ry p c ji jest flam in em ty lk o w Sarmiizegetuzie. F a k t te n w y klu cza m ożliw ość utożsam iania o b u W arenduszy Pudensów . N ie' w chodzi też w ra c h u b ę lekcja wiertsizy 2— 3 naszego n ap isu FLA M (en) COLO[NIA]- Rj(um); n a stę p u jąc e z araz potem, słow a Q:(uin)Q (uenniailis) COL(oniae) S(upra) S(criptae), każą bez. n ajm n iejszej w ątpliw ości p rzy ją ć le k tu rę FLA M (en) COLO[N(iae) SA jR fm izegetusae). J e st n a to m ia st m ożliwe, chociaż stw ierd zić tego z pew nością nie sposób, iż V areniu s P u d e n s z n a ­ szej in sk ry p c ji jest id en ty c zn y z V aren iu sem P u d en sem z CIL III 1514.

*

Ita lsk ie pochodzenie n o m e n g en tile V aren iu s n ie podlega w ątp liw oś­ ci 82. P o zo staje n ato m ia st do ro zstrzy g n ięcia problem , sk ą d p rzy b y li do D acji V arenii, w y stę p u ją c y w om ów ionych w yżej in sk ry p cjach . B y od­ pow iedzieć n a to· p y tan ie , m u sim y zo rien to w ać się na pod staw ie dostęp­ n ych n a m źródeł epi graficznych, ja k często na ró żn ych obszarach im pe­ riu m n o m e n to w y stęp u je. U w zględnić p rz y ty m należy ró w nież form ę V a ren u s id en ty czn ą z V aren ius 83.

1 1 a 1 i a: 34

Reg. I (Latium et Campania): 12

CIL X 1,333: 3337; 3500; 8048,46; 8058,90; 81Θ5. CIL X IV 246; 1478; 1731; 1732, 2556—7; ЗОЮ.

78 „Dacia” t. VII—VIII, 1937—4940, s. 326—7 b, c, d. Рог. C. D a i c o v i c i u , . Porolissum, RE X X II, 1 1953, s. 268.

79 Por. w yżej przypis 58.

80 H. G. P f l a u m , op. cit. t. II, s. 877—8.

81 Do identycznego w niosku doszedł N. G o s t a r , op. cit., s. 635.

82 Por. W. S c h u l z e , Zur Geschichte lateinischer Eigennamen, Berlin 1903, s. 248, który umieszcza to nom,en gentile wśród innych, którym przypisuje etru sk ie pochodzenie.

83 N ieliczne do tej pory prace zajm ujące się terytorialny/m rozm ieszczeniem gentilicia czy cognomina daw ały bandzo interesujące rezultaty i w ykazały sk u ­ teczność tej m etody. Por. H, G. P f l a u m , Remarques sur l’onomastique de Castellum -Celtianum, Carnuntina, Carnuntum 1955, s. 126—51; H. G. P f l a u m , Remarques sur l’onomastique de Cirta, Lim es Studien, Basel 1959, s. 96—433; Κ. V I a h ο·V, Die geographische V erbreitung der thrakischen Personennamen m it Vorderglied aokoo, „Godiśnik na Sofijskija Univ., Filolog, fak:” t. LVII, 1963, nr 2, s. 375—86.

Reg. IV (Samnium) : 9 I. It. IV, 1—74; 221; 222; 223, 225; 226. CIL IX 3463; 4333; 4970. Reg. V (Picenum): 1 CIL IX 5124. Reg. VI (Uimbria): 7 CIL X I 4533; 4662; 4886; 5219; 5220 a; 6582; 6716,100. Reg. VII (Etruria): 2

CIL X I 1665; 1681. Reg. V III (Aemilia) : 2

CIL X I 619; 620.

Reg. X (Veneitia et Histria) : 1 CIL V 1439. R z y m : 22 CIL VI 1064,5 II, 20; 5360; 10405; 11470; 12489; 1,3 500; 19610; 24308; 24945; 27798; 27805; 28318; 2831,9; 28320; 28321; 28322; 28323 a; 28324; 28326; 28882; 32522 c II; CIL X V 7562. P r o w i n c j e : 17 Gallia N arbonensis: 4 CIL XII 2760; 2789; 3020; 4004. Gallia Lugdunensis: 1 CIL X III 2037. Va,Ris Poenina: 1 CIL X II 153. Germania: 2 A. Ë. 1927,67; A. É. 1941,85. Num idia: 1 CIL VIII 4126. Pannonia: 1 CIL III 4506. D alm atia: 1 CIL III 9761. D acia: 6.

Z przytoczonego wyżej w y k a z u in sk ry p c ji, w k tó ry c h w y stę p u je

n o m e n g entile V a re n iu s (V arenus) 84, w idać w y ra ź n ie b ard zo rza d k ie je­

go w ystępow anie poza g ran icam i Italii. O ile z te re n u ItailM z n a n e są n a m 34 in sk ry p c je p ośw iadczające to n o m e n (nie licząc R zym u z 22 n a ­ pisam i), toi z o b szaru W szystkich p o zostałych p ro w in cji m am y ta k ic h in sk ry p c ji zaledw ie 17. N ie o b se rw u je m y też, poza, D acją i w m n ie j­ szym sto p n iu G alią N arbońską, w y stęp o w an ia tego, n o m e n w w iększych Skupiskach. N ie m ożem y też stw ie rd z ić 'występowania, ludzi, o ty m n a ­ zw isku w p ro w in cja ch sąsied n ich (je d y n ie w P an n o n ii i D alm acji m am y po jed n ej in sk ry p c ji z ty m nazw iskiem ). M ożem y w ięc z idiutżą pew nością tw ierdzić, iż V aren ii za m iesz k u jąc y w D acji p rzy b y li do te j prow in cji bezpośrednio' z I t a l i i 85.

84 L istę tę należy uzupełnić pięciom a osobam i o tym nazw isku znanym i nam ze źródeł innych niż epigraficzne. Por. RE V III A, 1 1955, col. 374—6, nr ,1, 2, 3, 4, 7.

85 Nieprawdopodobne jest, by W areniusze z D acji m ieli otrzym ać ,prawo oby­ w atelstw a, a w raz z nim i sw oje nazw isko od Vairenusa Rufusa, który b ył na­ m iestnikiem B ityn ii za Trajana, w okresie poprzedzającym podbój Dacji, a n a­ stępnie został zasądzony za nadużycia. Por. R. H a n s l i k , RE V III A, 1, 1955, col. 375—6. N ie znamy z terenu B itym i innych ludzi noszących to nazwisko.

V A R E N I I Z S A R M I Z E G E T U Z Y

385 Z w raca u w a g ę fak t, że in sk ry p c je m ów iące o· w y stę p o w a n iu teg o

n o m e n g en tile n a te re n ie Ita lii pochodzą z o b szaru położonego n a pół­

noc od R zym u. Jeżeli u w zględ n im y , że in sk ry p c je z samego' R zym u, ja k i jego· m ia s ta portow ego, O stii (CIL X IV 246; 1478; 1731; 1732) dotyczą ra c z e j ludności p rzy b y łe j ido ty c h m iast, niż ludzi z n ich pochodzących o ra z że g ru p a in sk ry p c ji z T ib u r (I. It. IV, 1— 74; 221; 222; 223; 225; 226) idlotyczy dw óch ty lk o osób (V arena Q. f. M aior i jej w yzw oleniec M. V aren u s Diiphilus), to o k aże się, że V aren ii najg ęściej w y stę p u ją n a ob szarze U m brii. O bszary p ó łnocnej Ita lii n a jd łu ż e j i n ajliczn iej do­ s ta rc z a ły żo łn ierzy d o legionów . C h a ra k te ry sty c zn e , że jed y n y zn a n y n a m żo łn ierz z legio X I I I G em ina, zw erbow any w o k resie od W espazja- n a do T ra ja n a , któ rego m iejsce po chodzenia jest n a m w iadom e, urod ził się w O arsu iae w łaśn ie w U m brii (CIL III 7797)!

D odatkow ym a rg u m e n te m w sp ie ra jąc y m naszą hipotezę je s t o bser­ w acja, że cognom ina P ro b u s1 i P u d en s, jak ich uży w ają V aren ii zam iesz­ k a li w D acji, b y ły szczególnie roizpo'wszechnione w północnej Ita lii 86.

W ięcej tru d n o śc i n a strę c z a odpow iedź n a p ytan ie, w jak im o k resie p rzy b y li V arenii na te r e n D acji. Sześć om ów ionych Wyżej napisów do­ s ta rc z a n a m n iez m ie rn ie cen n ych in fo rm acji dotyczących s ta n u m a ją t­ kowego' i pozycji społecznej, ja k ą zajm o w ała ta rod zin a w prow incji.

P rzy n ależn o ść ido- s ta n u ekw itów , godności najw y ższe do· o siągnięcia w k a rie rz e m u n ic y p a ln e j i p ro w in cjo n a ln e j i to p iasto w an e w w ielu m ia­ sta c h p ro w in cji — w S arm izegetuzie, A pulum , P o rolissum i p raw d opo ­ do b n ie w N apoka, fin an so w anie bardzo· p ow ażn ych p ra c służących p rz y ­ ozdobieniu m iasta — 'w szystko s k ła n ia nas do zaliczenia W areniiuszy do n ajm o żn iejszy ch i n a jb a rd z ie j w p ły w o w y ch ro d zin w D acji. C h a ra k te ry ­ s ty c z n e i jak ż e w y m o w n e w ty m w zględzie je s t m ałżeństw o T. Vareniusia

P ro b u sa z sio strą M. Com iniusa Q u in tu sa — p rzedstaw iciela in n ej, n ie m n iej w p ły w o w ej rodziny, k tó re j d ziałalność zn a m y z S a rm iz e g e tu z y 87. M. C om im us Q u in tu s (CIL III 1473; 1497; 1513; 7907), człow iek n ależący do s ta n u ekw itów , b y ł d w u k ro tn ie q uin q u en n a lis S arm izeg etu zy (raz godność tę piasto w ał w im ien iu A n to n in u sa Piusa), p o n ty fik ie m tego m iasta, przew odniczył zgrom adzeniu p ro w in cjo n a ln e m u (sacerdos arae

A u g u sti) oraiz p iasto w ał godność p a tro n a collegium fa broru m . O jciec je­

go, M. C om inius C elerin us1 (OIL III 1473), b y ł p o n ty fik ie m Sarm izege­ tu z y i try b u n e m k tó reg o ś z legionów (być m oże s ta c jo n u ją c e j w D acji

legio X I I I G em ina). M ałżeństw o C om inii z V aren iusem P ro b u se m m ogło

b yć m ałżeń stw em z in te resu , któ rego celem było· zbliżenie ty c h dw óch p o tęż n y c h r o d z in 88. D ziałalność zn a n y ch nam, z te re n u D acji p rze d sta ­ w icieli ro d zin y W aren iu szy rozpoczyna się n a p o c z ątk u la t siedem dzie­ sią ty c h II w ieku. O braz r y s u ją c y się p rze d n am i n ie pozw ala p rzy p u sz­ czać, że p rzy b y li oni do D acji bezpośrednio p rze d tą d a tą . W ręcz p rze­ ciw nie, odnosim y w rażenie, że d z ia łają oni w te j p ro w in cji już od d łuż­ szego czasu. N ie będzie chyba z b y t śm iałe przypuszczenie, że początek

86 A. M ó с s y, op. cit., s. 186.

87 Cominii, podobnie jak Varenii, są rów nież — jak się w ydaje — przybyszam i z Italii. Por. W. S c h u l z e , op. cit., s. 107—8; C. D a i c o v i c i u , Gli Italici nella provincia Dalmatia, s. 106.

88 Już P. К i r ś 1 y (Dacia Provincia A ugusti t. II, Nagybecskerek 1894, s. 251—2) zw rócił uwagę na stosunkowo często w Dacji w ystępujące zjaw isko m ałżeń stw m iędzy najm ożniejszym i na terenie tej prow incji- rodzinami.