R E F E R A T Y
1. B A 6 X A R Е 0 8 Е УSPRAWA BAŁTYCKA W FINLANDZKIEJ LITERATURZE
HISTORYCZNEJ
Fakt, że historycy finlandzcy poświęcili wiele uwagi rozwojowi kw estji bałtyckiej w XVI i na pocz. XVII wieku, podczas gdy nie zajm o wali się specjalnie późniejszem i jej fazam i tłum aczy się dziejami Fin- landji w tych czasach. W y d aje się dlatego koniecznem w yjaśnić nieco· charakter tych dziejów.
P rze z caiy okres szwedzki Finlandja stanowiła w m onarchii — z punktu widzenia praw nego — tylko grupę prowincyj bez żadnych, określonych osobnych praw. W praktyce rzecz się przedstaw iała — zw łaszcza w wieku XVI — inaczej. Odosobnione położenie Finlandji, jej ludność różna w większości etnicznie od Szwedów, sąsiedztw o dwóch w ażnych zew nętrznych czynników politycznych, Rosji i B ałtyku w cze śnie wycisnęło na naszym kraju specjalne piętno., które w czasach wzmo żonych działań politycznych na wschodnich wodach m orza Bałtyckiego częściej stawało się jeszcze w yraźniejsze. Doszło jeszcze do tego, że miejscowa szlachta fińska — z przyczyn, które nie miejsce tu ro ztrzą sać — była w wieku XVI mocniejsza i bardziej uświadom iona niż kie dykolwiek przedtem lub potem. Imiona Klausa Erichssona Fleminga. H enryka Klaussohna i Klausa Kristiernsohn Horna, Jörana Nilssohn Boije, żeby wyliczyć tylko niektóre czołowe osobistości, pokazują do statecznie wpływ szlachty fińskiej na kształtow anie się historji politycz nej i wojskowej Szwecji i na rozpoczynającą się ekspansję państwa szwedzkiego na Bałtyku. — Zdawało się na. chwilę w burzliwych cza sach końca XVI wieku, że związek m iędzy Fm landją a Szwecją rozbije
2 S P R A W A B A Ł T Y C K A W F I N L A N D Z K I E J L I T E R A T U R Z E H I S T O R Y C Z N E J 101
się głównie przez działalność większości szlachty. Ale te tendencje od środkowe zostały nagle zaham ow ane: ze śm iercią Klausa Fleminga w r. 1597 odszedł najdzielniejszy obrońca interesów Zygm unta, a w tym sam ym czasie gwałtowne choć potem stłumione rozruchy ludowe w pół nocnej i środkowej Finłandji, t. zw. „wojna pałek“ (nuijaso<ta) w strząs nęły gruntem pod nogam i stronników królewskich. Krw awe złam anie przez ks. Karola samodzielności i poczucia odrębności szlachty fińskiej, prze sunięcie za G ustaw a Adolfa punktu ciężkości polityki zagranicznej ze wschodu na południe, centralizacja adm inistracji i zw iązane z tem prze noszenie się najzdolniejszych i najw pływ ow szych jednostek z pośród szlachty do Szwecji, w szystko to pociągnęło1 za sobą upadek znaczenia politycznego Finłandji w w. XVII.
W w. XVI jest Finlandjai przez pewien czas praw dziw ym punktem oparcia i podstaw ą działań wodzów, w w. XVII zrobiono z niej jakby punkt etapow y pod kom endą niższych oficerów.
Z tego punktu widz'enia historja Finłandji w w. XVI przedew szyst- ikiem polityczna staje się w XVII w. głównie historją gospodarczą, spo
łeczną i kulturalną.
Już w w. XIX zagadnienie bałtyckie było wielokrotnie ubocznie po ruszane w historiografii fińskiej: w w ydaw nictw ach akt A. I. A r w i d s s o n‘ a, E. G r ö n b 1 a ď a i J. E. W a a r a n e n ‘ a, z któ ry ch
pierw sze zaw iera m aterjały z początków k ry z y su za G ustaw a W azy i Eryka XIV,, ostatnie z czasów ok. r. 1600; w p racy K. A. B o m a n s - s o n ‘ a. Hertig Johan och hans tid (Książę Jan Finlandzki i jego> czasy, 1862), w szeroko rozpłanowanem i głębokiem dziele Y r j ö K o s k i - n e n ’ a Nuijasota („wojna pałek“, 2. zupełnie przerobione wydanie 1877, nowe w ydanie 1929), w reszcie w w ydanych po rosyjsku studjach ,nad spraw ą bałtycką urodzonego w Finłandji G. A. F o r s t e n a.
Z analogicznych zbiorów akt, w ydanych w w. XX wym ienić należy opublikowane przez R. Hausen „Bidrag till Finlands historia" III — V (P rzyczynki do Dziejów Finłandji, 1904 — 17), obejm ujące okres czasu za lata 1531 do 1589. Ogólne opracow ania dziejów Finłandji w okresie Reformacji, poruszające też zagadnienia bałtyckie, znajdują się w dzie łach Gustawai G r o . t e n f e l t a Siiom en historia iiskonpuhdistuksen aika-
kaudella (Dzieje Finłandji w okresie Reformacji, 1902) i Suotni ja Ruotsi 1554 — 1721 (Finlandia i Szw ecja 1554 — 1721), w Kompendium „Maa.il-
jnanhistori.a“ V, 1915. W . T a w a s t j e r n a opracował na podstawie długoletnich poszukiwań W ielką wojnę m oskiewską w Finłandji. i na Bał tyku 1570 —- 1595 w sw ych wielkich dziełach Pohjoismaiden viisikolmatta-
viioiw en sota (25-letni.a wojna północna, 1918 — 20) i Pohjoismaiden sota 1590 — 95 ja Täysinün rauha (Wojna, północna 1590 — 95 i pokój
fińskiego T ow arzystw a H istorycznego i zaopatrzone w niemieckie streszczenia. Tetiże sam au tor zająi się jeszcze w swem malem studjum
A rvi lienrikinpoika T aw ast (Historiallm en Arkisto XXVIII, 1920) osobą
jednego z uczestników tej wojny, straconego w 1599 na rozkaz ks. Karola kom endanta zam ku Arvida H einrichssohn T aw asta. T a o statnia rozpraw a T aw aststjern y wiąże się z biografiam i po szczególnych w ybitnych osobistości z okresu k ry z y su końca XVI wieku.
Z pierw szych lat XX wieku pochodzą krótkie biiografje przyw ódców pairtji zygm untowskiej w Finlandji: Arvid Erichssohn Stälarm , (przez P. N ordm anna w „Svenska Litteralursällskaipets i Finland Förhandlingar och U ppsatser“ XIX, 1905) i Arvid Tönnessohn W ildem an (przez Κ. Antella, tam że XXV, 1911), z czasów późniejszych (191) dzieło K. Blom stedta o H enryku Klaiussohn Horn (Henrik Klaunpoika Horn 1 ze streszczeniem niemieckiem w serji „H istoriallisia Tuktim uksia“), wybitnym i w szechstronnym polityku i żołnierzu z czasów O ustaw a W azy i jego starszy ch synów. Nie w yszedł jeszcze n iestety dalszy ciąg tego dzieła, należącego niewątpliwie do najznakom itszych opracow ań po litycznej i w ew nętrznej historji Finlandji okresu W azów . Należy jednak zaznaczyć, że Blomstedt, k tó ry doprowadził biografię H orna tylko do r. 1563, przedstaw ił częściowo wyniki sw ych badań w obszernych a rty kułach (m. inn. Boije, Fincke, Fleming, Horn, Huggut, Kruus, Jan III) podręcznej biografji < Kansałlinen Eläm äkerrasto (1927 —, dotąd 3 części
obejm ujące litery A — M.).
W obec żyw ych stosunków najprzeróżniejszego rodzaju, łączących dawniej m iasta fińskie z Bałtykiem, nie potrzeba, dodawać, że dzieje ów czesnych centrów Finnland]!, Abo i1 W iborga J. W. R u u t h’ a Abo
stacls historici under m eteltíden och 1500 - talei (Dzieje m iasta Abo
w średniowieczu i av wieku XVI w w ydaw nictw ie „Bidrag till Abo stads
historia“ II, 9, II, 11 — 13 ogłoszone w latach 1909 — 1923 i Viborgs
stads historia I — II (Dzieje m iasta W iborga, 1904 — 06), część I
w ydane nanowo ipo śm ierci autora p. t. Viipiirin kaiipungin historia
vuoten 1617 w r. 1931) rzucają na te stosunki w iele cennego światła.
Co do historji bałtyckiej w w. XVI należy zwrócić uwagę na jedną jeszcze grupę studjów, które chociaż nie odnoszą się ściśle biorąc do problemu baltycko-fińskiego, są jednak ważne dla każdego badacza czasów przeciw reform acji. S ą to wyniki badań H e n r y k a B * a u d e t i jego współpracowników. B iaudet w ydał m. in. „Le Saint-Siège et la Suède,
durant la seconde moitié du X V 1-е sicle. Etudes politiques" (1906) i zw ią
zane z tem „Notes et docum ents. L es nonciatures apostoliques jusqu’en
1648" (1910). „Documents concernant les relations entre le Saint- Siège et la Suède durant la seconde moitié du X V 1-е siècle, deuxième
4 S P R A W A B A Ł T Y C K A W F I N L A N D Z K I E J L I T E R A T U R Z E H I S T O R Y C Z N E J 103
partie, vol. I, 1576 — 77, 1912 i „Gustaf Eriksson Vasa, prince (le
Suède I {1913). L i i s і K a r t t u n e n w ydał „Antonio Possevino. Un diplomate pontifical au X V 1-е siècle" (1908) ; K. I. K a r 11 u n e n „Jean III ei Stefan B a to ry" (Annales Accaidfâtniae Scientiarum Feimicae, t. V, 1,
1911); J. A. P ä r n ä n e n „Sigismond Vasa et la succession au trône de
Suède 1592—1594" (1912). Niektóre z tych p rac w ydane zostały oddzielnie,
niektóre zaś u kazały się razem z innemi przyczynkam i do dziejów prze- ciwreform acji w w ydaw anych przez Fińską Akademię Nauk „Etudes, R om aines“.
Pow iedziane było uprzednio, że k w estja b ałtyck a w w. XVII nie zajm o w ała dotąd w większej m ierze b adaczy fińskich. N ależy tu jednak wspo mnieć o w ynikach prac K. J H a r t m ai n a ze w zględu n a przedstaw ione przez niego w obszernem i niezwykle ciekawem dziele hla n d ska kon-
gressen och dess förhistoria I — V (Kongres alandzki i jego geneza
w Acta Academ iae Aboensis И — V, VII, 1921 —■ 31) ogólne stosunki polityczno-wojskowe w Europie Płn. W scli. pod koniec panowania Ka rola XII.
