R O Z P R A W Y
MIROSLAV HROCH, JO SEF PETRAN
Europejska gospodarka i polityka XVI i XVII wieku:
kryzys czy regres?
P ro b le m a ty k a k ry zy su feu d aln eg o sp o ty k ała się w ciągu m inionych dziesięcioleci z ta k w ielkim zain tereso w aniem ze s tro n y h isto ry k ó w w szystk ich n iem al k ra jó w europ ejsk ich , że ju ż samo o panow anie lite ra tu r y sta je się dzisiaj p ow ażnym zagadnienem h eu ry sty czn y m . D latego też n ależy p rzy ją ć z u zn an iem każdą p ró b ę podsum ow ania istn iejący ch poglądów?, je s t to bow iem n iezb ęd n y k ro k w stęp n y dla now ych ro zw ią zań prob lem u. Z d a je sobie z tego sp raw ę J. T o p o l s k i , k tó ry w sw ym a rty k u le o k ry zy sie fe u d a ln y m w XVIM w. bierze za p u n k t w yjścia p rze g ląd stan o w isk dotyczących przyczy n k ry zy su , d a ją c zarazem n ie k tó re w ła sn e propozycje L
A u to r o g ran iczy ł sw ój p rze g ląd n iem al w yłącznie do h isto riografii zachodnio euro p ejsk iej, a le nie u strz e g ł się n iek tó ry ch isto tn y ch opusz czeń 2. P ro b lem em kry zy su , re g re su i p ostępu w ro zw o ju społeczno-go spodarczym intereso w ało się w o sta tn ic h lata ch w ie lu h isto ry k ó w z obu p a ń s tw niem ieck ich 3, A u s t r i i 4, W ę g ie r 5 i C zech o sło w acji6. A u to r nie
1 J. T o p o l s k i , O ta k z w a n y m k ry zysie gospodarczym XV II w iek u w Euro
pie, KH LX1X, 1962, s. 364 nn. Tamże, s. 1008, ukazała się w zm ianka o dy
skusji nad artykułem J. Topolskiego. Nie m ogliśm y n iestety ustosunkow ać się do poglądów i stanow isk tam w ypow iedzianych. U w ażam y jednak za konieczne w yjaśnić, co rozum iem y pod pojęciem kryzysu, oczyw iście traktując n asze sform u łow ania jako robocze. K ryzysem nazywam y takie zaostrzenie w ew nętrznych sprzeczności całego społeczeństw a lub pew nych dziedzin produkcji, w ym iany, k ul tury, które przejaw ia się w postaci naruszenia stosunków ekonomicznych, społecz nych czy 'ideologicznych, typow ych dla społeczeństw a danej epoki. Por. A. W y - c z a ń s k i , W s p raw ie k r y z y s u X V II stulecia, KH LXIX, 1962, s. 656 nn.
2 J. M e u v r e t zebrał sw e poglądy i uzupełnił je w nowszej pracy opubliko w anej w „Annales E.S.C.”, 1953 (Conjoncture et crise au XV IIe siècle, s. 216 nn.). W form ie przeglądu podsum ował ostatnio poglądy na „kryzys” B. H. S 1 i с h e r v a n B a t h , De agrarische geschiedenis v a n West-Europa, U trecht-A ntw erpen
1960, .s. 227 nn. Stanow isko H o b s b a w m a przyjął też J. V i l l a r i w roz praw ie Baronaggio e finanza a Napoli alla vigilia della rivoluzione del 1647—8. „Studi storici” t. III, 1962,. s. 259 nn. N iektórym i aspektam i kryzysu zajm uje się R. R o m a n o , Tra X V I e X V II secolo. Una crisi economica, „R ivista Storica
Ttaliana” t. LXXIV, 1962, s. 521 nn.
3 Poglądy h istoryków z NRD ( K u c z y ń s k i , N i c h t w e i s s , M a g e r , B o e l c k e , H e i t z , M o t t e k i inni) zostały pokrótce scharakteryzow ane w bi bliograficznym przeglądzie Historische Forschungen in der DDR, „Zeitschrift für G eschichtsw issenschaft” t. VIII, 1960, Sonderheft, s. 116 nn i 163 nn.
N owsze poglądy por. G B r e n d l e r , Tagung der A rbeitsgem ein schaft Geschichte der frühbürgerlichen Revolution in Deutschland”, tam że t. X, 1962,
s. 1676 nn. Z historyków zachodnioniem ieckich problemem kryzysu interesow ał się najbardziej F. L ü t g e . Obok cytow anego przez T o p o l s k i e g o przeglądu niem ieckich dziejów społecznych i gospodarczych, wydanego w 1960 r., w arto przy pomnieć rozprawy, w których Lütge szerzej om awia sw e poglądy: Die w irtsc h aft
liche Lage Deutschlands vor Ausbruch des Dreissigjährigen Krieges, JNÖS CLXX,
1958, s. 43 nn.; tenże, S trukturelle und kon jun ktu relle Wandlungen in der deutschen P R Z E G L Ą D H IS T O R Y OZ'NT
2 M IR O SLA V HROOH, JO S E F PE T R A N
u w zg lęd nił jed n a k ty c h now ych w niosków , do k tó ry c h doszli h isto ry cy jego w łasnego k r a j u 7. W sw ych rozw ażaniach w ychodzi on z jed n o stronnego pojęcia k ry zy su jako u p ad k u , re g re su ; pojęcie to p rz e ją ł — obojętne, czy w sposób św iadom y, czy też nie — z te j lite r a tu r y h isto ry cz n e j, k tó rą om aw ia. A przecież ju ż d y sk u sja pośw ięcona kryzysow i feu d a ln em u w X IV w. doszła m. in. do w niosku, że n ie m ożna m ec h a nicznie kłaść z n ak u ró w n a n ia m iędzy k ry zy se m i u p a d k ie m 8; pog lądy na dokładną definicję k ry zy su są tu obo jętn e. N ie jest oczyw iście ko nieczne, a b y Topolski zgadzał się z ta k im stanow iskiem , b yłoby jed n a k pożądane, ab y w sw y m a rty k u le w ziął je pod uw agę.
M ożna p rzy ją ć po gląd A. M ą c z a k a , k tó ry w ym ienia k ry zy sy róż nego ty p u : k ry zy s dotyczący podstaw ow ych w a ru n k ó w życia społeczeń stw a i k ry z y sy o b ejm u jące n ie k tó re e le m en ty społeczne, gospodarcze (handel), k u ltu ra ln e itd .9 P rz e ja w y kry zy só w w ró żny ch dziedzinach życia społecznego m ogły dotyczyć ty lk o n iek tó ry ch teren ów .
N aw et jeśli istn ie ją c y d orobek teo re ty c z n y w zak resie ekonom ii po litycznej epoki feu d alizm u n ie pozw ala jeszcze n a w szech stron ną, w y czerp u jącą defin icję k ry zy su , konieczne jest, a b y a u to r zajm u ją c y się kry zy se m w y jaśn ił p rzy n a jm n ie j, co pod ty m te rm in e m rozum ie. J a k już nadm ieniono, u w ażam y za n iesłu szn y pogląd u to żsam iający jed n o znacznie k ry zy s z upadkiem . N aszym zdaniem , dla h isto ry k a -m a rk sisty jed y n y m m ożliw ym w y jściem jest n ad al pojęcie k ry zy su feudalizm u, jak o re z u lta tu zaostrzonych sprzeczności m iędzy siłam i w ytw órczy m i a sto su n k am i p ro d u k cji, a w ięc w ta k im ujęciu, ja k je sfo rm u ło w ał ju ż W ir tschaft v o r Ausbruch des Dreissigjährigen Krieges, „Bayerische Akadem ie der
W issenschaften — Sitzungsberichte, Philosophisch-H istorische K lasse” 1958, z. 5. Por. także W. A b e l , Zur Entw icklung des Sozia lp rodukts in Deutschland im, 16.
Jahrhundert, JNÖS C bX X III, 1961, s. 448 m ; V. v o n A r n i m , K r is e n und K o n ju n k tu re n der Lan dw irtsch aft in S ch lesw ig -H olste in v o m 16. bis 18. Jahrhun dert, „Quellen und Forschungen zur G eschichte S ch lesw ig-H olsteins” t. XXXV,
Neumünster 19.57.
4 Ogólnie zob. A. H o f f m a n , Wirtschaftsgeschichte des Landes Oberösterreicb, t. I, Salzburg—Linz 1952.
6 Na W ęgrzech poświęcone są tej problem atyce przede w szystkim rozprawy T. W i t t m a n n a i Z. P. P a c h a , których J. T o p o l s k i rów nież nie uwzględnia. Z nowszych prac autorów w ęgierskich zob. T. W i t t m a n n , „Re-
w oljucija cen” i je jo w lija n ije na Wengriju wo w toroj polowinie X V I wieka,
„Srednije w ieka” t. X X , 1961, s. 166 nn., Z. P. P a c h , Das Entw icklu ngsniveau
d er feudalen Verhältnisse in Ungarn in der z w e ite n Hälfte des 16. Jh., „Études
historiques publiées par la Commission N ationale des Historiens H ongrois” t. I, 1960, s. 387 nn.
8 D la Czechosłowacji J. T o p o l s k i w ym ien ia niezbyt tu odpow iednią pracę O. P ł a c h t a . Jeżeli chodzi o rozprawy A. K l i m y , konieczne jest zw rócenie uw agi — obok artykułu przez Topolskiego w ym ienionego — zw łaszcza na k ilk a krotnie publikow any referat przygotowany przez A. K lim ę wraz z J. M a c u r - k i e m na m iędzynarodow y kongres historyków w Sztokholm ie.
7 W artykule J. T o p o l s k i e g o brakuje nam przede w szystkim ustosun kow ania się do tez M. M a ł o w i s t a , zaw artych m.in. w jego referacie na VIII Zjeźdizie historyków polskich (O n iektó rych cechach rozw oju gospodarczo-społecz
nego k r a jó w n adbałtyckic h w X V —XV II wieku, Historia gospodarcza Polski, War
szaw a 1960, s. 81 nn), następnie w dyskusyjnym przyczynku do artykułu St. H o- s z o w s k i e g o o „rewolucji cen” w Europie środkowej (KH LXVIII, 19G1. s. 315 nn).
8 Por. np. dyskusyjny przyczynek F. G r a u s a na konferencji poświęconej m iejskim ruchom ludow ym — Städtische V olksbew egungen im 14. Jahrhundert, Berlin 1960, s. 186 nn.
P O L IT Y K A I G O SPO D A R K A X V I I X V II W IE K U 3 p rze d w ielom a la ty M. M a ł o w i s t 10. P ojęcie ta k ie w y ja śn ia je d n a k ty lk o najo g ó ln iejsze zw iązki, dzisiaj m ark sisto w sk im h isto ry k o m już pow szechnie znane. D latego też obecnie m u sim y form u łow ać inaczej nasze p y tan ia , m u sim y poznać, n a czym polegała ow a sprzeczność, do jakiego sto p nia m ożem y ch arak tery zo w ać jej p rz e ja w y jako zjaw iska kryzysow e.
P o p rz esta ń m y n a razie na stw ierd zeniu , że n ie w ą tp liw y ilościow y rozw ój p ro d u k cji w X V I w. p rzeb ieg ał początkow o w ra m a c h sto su n k ó w ekonom icznych, k tó re c h a ra k te ry z u je m y jak o feu d aln e; rów nocześnie ro zw ijały się i now e stosunki. W p oczątkow ym ok resie n ie chodziło je dyn ie o jakościow e u lepszenia narzęd zi p racy , ale o lepszą o rg an izację pracy , kooperację p ro stą, o ud oskonalenie środków tra n s p o rtu , sposoby k o n serw acji i och ro n y to w a r ó w и . Z rozw o ju p ro d u k cji pasożytniczo k o rzy stała p rze d e w szystkim k lasa feudałów . P o g łęb iająca się sprzecz ność m iędzy siłam i w y tw ó rczy m i a sto su n k am i p ro d u k cji u ja w n iła się w y ra ź n ie ta k ż e w ro zw o ju w y m ian y oraz w ro zw o ju p olitycznym . T en a sp ek t k ry z y su feu d alizm u d y sk u sja n iem al całkow icie pom inęła.
P ró b a w y ja śn ie n ia p ro b le m aty k i k ry zy su feud alizm u nie może dla tego też pom ijać zagadnień h a n d lu m iędzynarodow ego i p o lity k i m ię dzynarodow ej, tra k to w a n e j przed e w szy stk im z p u n k tu w idzenia w y tw a rz a n ia i u m ac n ian ia ekonom icznych i p olity czny ch stosunków w k ra ja c h E u ro p y . Z ajm iem y się ta k ż e podziałem , rozróżn ieniem pod staw ow ych ty p ó w reg io n ó w e u ro p ejsk ich i c h a ra k te ry s ty k ą zjaw isk kryzysow ych ze szczególnym uw zg lęd n ieniem sy tu a c ji w E uropie śro d kow ej. J e j d y fere n c ja c ji pośw ięcili J. Topolski i A. W y c z a ń s k i n ie dostateczną uw agę.
I
W rezu ltacie ro zw o ju p ro d u k cji to w arow ej — początków teg o roz w o ju trz e b a by zresztą szukać znacznie w cześniej — h a n d el m iędzy k r a jam i eu ro pejsk im i począł uzyskiw ać now y c h a ra k te r. W w y n ik u pog łę bien ia się podziału p ra c y m iejsce zasadniczo przypadkow ego h a n d lu dalekiego zasięgu (o rientującego się p rzede w szystk im n a to w a ry luksusow e, a w ięc o b sługującego w zasadzie k lasę feudałów ) z a ję ła r e g u la rn a w ym iana, w k tó re j dom inow ał ta ń sz y to w a r b ardziej m asow ego spożycia. D o staw y ty c h tow aró w , sta w a ły się dla określon ych tere n ó w w a ru n k ie m dalszego rozw o ju p ro d u k cji. W zdłuż głów nych tra s h a n d lu m orskiego, a ta k ż e n iek tó ry ch dróg w e w n ątrzk ra jo w y ch zaczął się tw orzyć ry n e k eu ro p ejsk i, oczyw iście jako· ele m en t ry n k u św iatow ego. R ów nocześnie tw o rzy ły się p rze słan k i u m ocnienia te ry to ria ln e g o po działu pi асу m iędzy n iek tó ry m i reg ion am i E uropy. W z ra sta jąc y pop yt staw ał się gdzieniegdzie czyn n ik iem w a ru n k u ją c y m rozw ój p ro d u k cji. K ra je eu ro p ejsk ie p o p ad ały we w zajem n ą zależność h andlow ą, ale· w rez u lta c ie sp lo tu różn ych czynników n ie m iała ona jednakow ego zna czenia dla każdego z zaangażow anych k rajó w . S tą d w y p ły w a p ierw szy specyficzny p rz e ja w k ry z y su feu d alizm u w h a n d lu euro p ejsk im .
10 M. M a ł o w i s t , Z hospodâîské p ro b le m a tik y kriza feudalismu v e X I V a X V stoi., CSCH IV, 1956, s. 85 nn.
11 O. S i k , Ekonomika, zajm y, politika, Prałia 1962, s. 57. Konkretnie prze
m iany zob. np. .4 H is to ry of Technology t. III, From Renaissance to the Industrial Revolution (1500— 1750), Oxford 1957.
4 M IR O SLA V HROCH, JO S E F PE T R A N
■ N ie k tó re obszary, k tó ry c h p ro d u k cja w w y n ik u nieró w nom iern ego i ro zw oju sił w ytw órczych była m n iej rozw inięta, p o p ad ały w zależność
od k ra jó w p rzo d ujący ch . W w a ru n k a c h tw orzącego się europ ejsk iego ry n k u sprzeczność m ięd zy siłam i w ytw órczym i i sto su n k am i pro d u k cji p rze jaw iła się więc w dziedzinie h a n d lu m iędzynarodow ego w te n sposób, że w zm ocnił się zacho d n io eu rop ejsk i k a p ita ł kup iecki kosztem nie tylko cechow ej p ro d uk cji. G dy k ry zy s feud aiizm u doprow adził do b u rż u a - zy jn e j rew o lu cji w N id e rla n d ac h i w A nglii, przew aga zachodnioeuro pejskiego k a p ita łu kupieckiego jeszcze b ardziej w zrosła.
W d y sk u sji A. M ączak w y stą p ił przeciw ko u to żsam ian iu pojęć k ry z y su i reg re su , w y ja śn ia jąc różnicę na p rzy kład zie kry zysó w h a n dlow ych w E uropie X V II stulecia. M imo iż w raz z n im u z n a je m y zm ia n y krzy w ej c e n za o b raz ro zw o ju p ro d u k cji, to jed n a k pozostaje problem , czy u znaw ać za p rze jaw k ry z y su przed e w szy stk im spadek cen, czy ta k że ich zwyżkę. S p ad ek cen z pew nością tłu m ac z y tru d n o śc i zbytu, n a to m iast zw yżkę m ożna rozum ieć altx> jako p rze jaw tru d n o śc i p ro d ukcji to w aro w ej (czy jej u p ad k u ) w jed n y m rejonie, albo jako· w y raz ro sn ą cego p o p y tu w d a n y m o kręg u, czy in n y ch częściach Europy. P rz y k ła d y , n a k tó re pow ołuje się M ączak, m ożna b y u zu p ełn ić w ła śn ie p raw id ło wością zniżki cen zboża, (pszenicy) w A nglii w czasach poprzedzający ch k o n flik ty w o jen n e z X V II w ,12 W o jn y podnosiły ceny to w aró w (chociaż n ie zawsze), p rzez co zm ieniał się c h a ra k te r kryzysów . W iększość w o je n nie obejm o w ała bezpośrednio w szy stkich ośrodków handlow ych; czy m ożna w ięc obserw ow ać rów noczesne zm ian y w pod aży i popycie w sk ali e u ro p e jsk ie j? Z w raca je d a k uw agę, że p rz e ja w y „k ry zy só w “ i k ry zy só w gospodarczych w y stę p u ją w pew n ych ok reślo n y ch m iejsco wościach. A b y śm y m ogli stw ierdzić, czy m am y do czynienia ze sprzecz nościam i m iędzy po p y tem i podażą, m iędzy w y m ian ą reg la m e n to w a n ą i w o ln o ry n k o w ą w zasięgu euro p ejsk im , m u sim y podjąć próbę an alizy w zajem n eg o u w aru n k o w a n ia ty c h zjaw isk.
Rozwój h a n d lu europejskiego trz e b a b adać n ie ty lk o z p u n k tu w i dzenia jego te ry to ria ln e g o zasięgu, dróg h and low ych i zm ian w ilościo w y ch pro p o rcjach poszczególnych tow arów , a le i z p u n k tu w idzenia in tensy w n o ści w y m ian y , w zajem n y ch pow iązań poszczególnych rynków , co- raz e m tw o rzy jakościow ą stro n ę w y m ian y . Jeżeli tra k tu je m y k o re lac ję szeregów cen jak o 1 p rzy b liżo n y w skaźnik inten sy w n o ści k o n ta k tu w y m ia n y 13, m ożem y stw ie rd z ić już dla pierw szej połow y X V II w. (a być m oże i dla d ru g ie j połow y XVI w.) dla p ew n ych ro d zajó w to w a ró w b li ski k o n ta k t h an d lo w y te re n ó w n adb ałty ck ich , M orza Północnego i A tlan ty k u , w ty m czasie, g d y w o lu m en w y m ian y czasowo spadał. Jak o p rz y k ła d w eźm y ta b e lę k o rela cji cen zboża w n ie k tó ry c h znaczniejszych o śro dkach w y m ian y, czy też w n iek tó ry ch regio nach u .
12 R. W. K. H i n t o n , The Eastland Trade and the Com mon Weal in the
n th Century, London 1959, s. 225.
13 Ostatnio na m ożliw ości tej m etody w skazał W. A c h i l l e s , Getreidepreise
u nd Getreidehandelsbeziehungen europäischer Räume im 16. und 17. Jh.,. „Zeitschrift
für A grargeschichte und A grarsoziologie” t. VII, 1959, s. 32 nn. Jego m etodyczne podejście nie m oże w pełni zadowolić, także w interpretacji liczbow ych w yników dopuszcza się on pew nych dowolności.
14 D la obliczenia w spółczynników korelacji zostały w zię te pod uw agę ceny żyta i jęczm ienia w Gdańsku (J. P e l с, Ceny w Gdańsku w X V I i XVII wieku , L w ów 1937), żyta i jęczm ienia w Danii (G. O l s e n , S tudier i Danm arks K ornavl
PO L IT Y K A I G O SPO D A R K A X V I I X V II W IEK U 5
Tabela 1 Współczynniki korelacji cen zboża
Gdańsk 1611-1620 Gdańsk Dania Amsterdam Angers Nowa Kast;
1621-1630 0,622 0,918 -0,195 ? 1631-1640 0,804 0,986 0,695 0,506 1641-1650 0,625 0,797 0,458 0,678 0,911 0,992 0,545 0,723 Dania 1611-1620 0,669 0,058 ? 1620-1631 0,866 0,497 0,314 1631-1640 0,695 0,615 0,712 1641-1650 0,933 0,634 0,522 Amsterdam 1611-1620 0,188 9 1621-1630 0,752 0,728 1631-1640 0,314 0,276 1641-1650 0,166 0,732 Angers 1611-1620 9 1621-1630 * 0,455 1631-1640 0,836 1641-1650 0,246
■ W więksizości p rzy p ad k ó w zm iany w popycie i podaży p rze staw a ły być w e w n ętrzn ą sp ra w ą poszczególnych te re n ó w i szerzy ły się bardzo szybko-, choć b y n a jm n ie j nie ró w n o m ie rn ie w całej E u r o p ie 15. K upcy zachodn ioeu rop ejscy m ogli dzięki sw ej p rzew ad ze w h a n d lu w yzyskać na sw ą korzyść zm ian y w p rzeb ieg u h a n d lu eu ro p ejsk iego („d ep resje“ i „ k o n iu n k tu ry “); szkody ponosiły o bszary m n iej r o z w in ię te 16.
M usim y je d n a k dostrzegać i in n e okoliczności, k tó re jako całość um ożliw iały, a b y przezw yciężanie zjaw isk kry zy so w ych w dziedzinie h a n d lu pogłębiało- czy też umacniało- różnice w rozw o ju p rzo dujących k ra jó w zachodnioeuropejskich i opóźnionych w p o ró w n an iu z nim i k r a jów E u ro p y w schodniej i południow ej. Nie m ożna w szak jedno-znacznie utożsam iać w zględnego opóźnienia, powolniejszego- rozw oju, z upadkiem .
s. 428 n-n), żyta i -pszenicy ,w Am sterdam ie (N. W. P o s t h u m u s , In quir y into
the H istory of Prices in Holland, t. I, Wholesale Prices at the Exchange of A m s te r dam 1585— 1914, Leiden 1946), żyta i pszenicy w A ngers (H. H a u s e r , R e cherches e t documents su r l’histoire des p rix en France de 1500 à 1800, Paris 1936),
żyta i pszenicy w Nowej K astylii (E. J. H a m i 11 ο n, Am erican Treasure and
the Price R evolution in Spain, 1501— 1650, „Harvard Economic Studies” t. XLIII,
Cambridge Mass. 1934). Podzielając krytyczny pogląd w stosunku d-о absolutnej w artości w ym ienionych publikacji cen, uważam y jednak, że ich wkład w poznanie relatyw nego rozwoju cen jest niew ątpliw y.
15 Por. np. w yraźnie słabą korelację szeregów cen dla Rzymu i Gdańska: 0,109, natom iast Rzym — N ow a K a sty lia - 0,522. — J. D e l u m e a u , Vie écono
m iq ue e t sociale de Rome dans la seconde moitié du XV Ie siècle t. II, Paris 1959,
s. 694 nn.
18 Już samo pobieżne porównanie różnicy m iędzy cenam i zboża w Gdańsku i w Am sterdam ie z ilością jego w yw ozu przez Sund w czasie W ojny Trzydziesto letniej -wskazuje, że w w iększości przypadków kupcy starali się zrównow ażyć spadek ilości tow arów w handlu podnoszeniem procentu zysku.
6 M IR O SLA V HROOH, JO S E F PE T R A N
D alszym zjaw iskiem c h a ra k te ry z u ją c y m oznaki k ry z y su feudalizm u w ekonom ice b y ła tzw . „ rew o lu cja cen “ 17. J. Topolski, k tó ry om ów ił n ie k tó re p race z b ogatej lite r a tu r y przed m io tu, szczególnie zajął się tezam i h isto ry k ó w zachodnioeuropejskich, c h a ra k te ry z u ją c y c h ok res tzw . „rew o lu cji cen“ jako o k res „ k o n iu n k tu ry “ , czy też „h a u ssy “ , po k tó re j n a s tą p iła m n iej w ięcej od połow y X V II w. „ d e p re s ja “ lub, ja k to o k re śla ją in n i badacze, „ k ry z y s“, p rze jaw ia ją cy się w postaci sp ad k u cen w y stęp ująceg o pow szechnie w E uropie. T rud n o zgodzić się z poglądam i, k tó re tra k tu ją „rew o lu cję c e n “, tj. ogólny ru c h cen, jako decy du jący czyn nik ekono m iczno-społecznego ro zw o ju E u ro p y poczynając od połow y XV I w. i w yw odzą ją jed y n ie z z e w n ętrzn y ch p rzy czy n leżących poza sferą im - m an en tn eg o ro zw o ju ekonom icznego·18. Jeżeli chodzi o tzw . z e w n ętrzn e czynniki, najczęściej bierze się pod uw agę przyw óz zam orskich k ru sz ców do E uropy. T rzeb a jed n a k zdać sobie spraw ę, że n ie zadow oli nas tu ta j te o ria k w a n ty ta ty w n a , k tó ra chce w y ja śn ić p rzy czyn y „rew o lucji c en “ p o w iększeniem re z e rw b ite j m o n ety w obiegu, im p o rte m złota i s re b ra z A m eryk i. R ów nocześnie te o ria jakościow a re d u k u je p rzyczy n y ru c h u cen do zm ieniającego się sto su n k u zapasów b ite j m o n ety po m nożonych przez tempo· c y rk u la c ji w sto su n k u do· ilości zasobów to w aró w 19. Z asadniczym czynnikiem , k tó ry ogólnie w p ły w a n a poziom cen, je s t je d n a k w z a jem n y sto su n ek w ydajności p ra c y p rz y w y d o b y w a n iu k ru szcó w sz lach etn y ch i w pozostałych 'dziedzinach p ro d u k cji to w aro w ej.
B yłoby błędem , g d y by śm y w ty m jed yn ie doistrzegali przy czy n y zjaw isk o k reśla n y ch ogólnie ja k o tzw . „rew o lu cja cen“ . B ardzo istotne znaczenie m ia ły tu ta j sk u tk i nieró w n om iern ego ro zw o ju sił w y tw ó r czych i podziału pracy . W lite ra tu rz e sp o ty k am y się często· z tw ierd z e n iem , że n a w zro st cen w ielki w pływ m iał ru c h lu d n o ś c i2!). T ak byw a tłum aczo n e zjaw isko, k tó re n iew ątp liw ie w y stę p u je w w iększości k r a jów eu ro p ejsk ich, a m ianow icie w zro st cen podstaw ow ych a rty k u łów żyw nościow ych — w śród nich w łaśnie cen ziem iopłodów — n ie w sp ó łm iern ie szyb szy niż w zro st cen pozostałych tow arów . T eoria lu d nościow a d ostrzegła jed n a k ty lk o zew n ętrzn e przejaw y , nie zaś istotę, populacyjnego· ro zw o ju E uropy. N ie ty le bow iem chodzi o a b so lu tn e tem p o w zro stu liczby ludności, co p rzed e w szystkim o jej stru k tu rę , zw iązaną z p o stęp em sił w ytw ó rczy ch i podziałem p racy . P o stęp sił w ytw ó rczy ch w dziedzinie rzem io sła i ró żnych gałęzi p rze m y słu p rz y czynił się do w zględnego i abso lutn eg o pow iększenia g ru p y ludności z a jm u ją c e j się p ro d u k cją p rzem ysłow ą i handlem . W ielkie znaczenie tego czy nn ik a dla w zrostu dem ograficznego p o tw ierd z ają nie ty lk o p rz y k ła d y lu d n y ch k rajów , ja k A nglia czy N id erlan d y , ale tak że w zrost
17 Poglądy zachodnich historyków zebrał — poza E. J. H a m i l t o n e m — także i B. H. S l i c h e r v a n B a t h , op. cit., s. 216 nn. N iektóre istotne uzupeł nienia referatu H am iltona zebrane zostały w przeglądowej form ie przez J. N a d a l O 11 e r a, La re volu tion de los precios Espańoles en el siglo XVI, „Hispania. Re vista espanola de h istoria”, 1959, s. 503 nn.
18 Bardzo przekonyw ająco pokazał to M. M a ł o w i s t w dyskusyjnym przy czynku, KH LXVHI, 1961, s. 31S nn.
19 Wg E. J. H a m i l t o n a , The H is to ry of Prices before 1750, X l e Congrès
International des Sciences Historiques, Stockholm 1960, I, Rapports, s. 154. Zob.
także krytykę teorii ilościow ej w K apitale K. M a r k s a .
2° p rzedstaw ienie poglądów tej znanej teorii por. np. u E. J. H a m i l t o n a ,
op. cit. i "В. H. S l i c h e r a v a n B a t h , op. cit., s. 216. Por. też St. H o s z o w s k i , R ew olu cja cen w Europie w X V I i XV II w., KH LXVIII 1961, s. 306 n
PO L IT Y K A I G O SPO D A R K A X V I I X V II W IEK U 7 z a lu d n ie n ia n a ty c h obszarach E u ro p y środkow ej, gdzie sk u p iły się za lą ż k i now ych, k ap italisty czn y ch fo rm p ro d u k cji 21.
Za,potrzebowanie n a surow iec dla p ro d u k cji przem ysłow ej, a tak że a r ty k u ły k o n su m p cy jn e, nieodzow ne dla ludzi p rac u jąc y c h w p rze m y
śle i w h an d lu , zw iększało w y m ag an ia w sto su n k u do ro ln ictw a. P ro w adziło to do dalszego· ro zw o ju te ry to ria ln e g o podziału p racy , p rz e ja w iającego się w y ra ź n ie w sto su n k ach europ ejsk ich, n p , w h a n d lu b ał ty ck im , ale ta k ż e gdzie indziej (np. b ard ziej zacieśniony obszar środko w o eu ro p ejsk i, o k tó ry m p ow iem y niżej).
Nie u leg a w ątpliw ości, że zm iany sto su n k u m iędzy podażą i p o p y tem o d b ija ły się n a cenach p ro d u k tó w rolniczych, k tó re ro sły szybciej niż ceny to w a ró w przem ysłow ych. N ajogólniej biorąc, m ożna tę s y tu a cję w y jaśn ić o dd ziały w an iem p ra w a w artości. Podczas, gdy w ydajność p ra c y w ró żnych gałęziach p rzem y słu zw iększała się pod w p ły w em po stęp u w te c h n ice i o rg an izacji p ro d u k cji, w ro ln ic tw ie nie postępow ała
ona ró w n ie szybko. O dpow iadało te m u w zględne podrożenie p ro d u k tó w
rolniczy ch w p o ró w n a n iu z to w aram i przem ysłow ym i.
P od o b n ie ja k w inny ch, ta k doniosłych, zjaw iskach historycznych, ró w n ież w zak resie „rew o lu cji cen“ działały p ew n e czynniki o c h a ra k te rz e ogólnym i specyficznym , zw iązane np. z rozw ojem polity czny m (jak w o jn y tu re c k ie w E u ro p ie środkow ej), a tak ż e ze sto su nkam i zd ro w o tn y m i czy k lim aty czn y m i (zarazy, k lęsk i e le m en ta rn e i i n .) 22. S ta je się w ięc ' oczyw iste, że p rz e ja w y „rew o lu cji cen“ zw iązane b y ły z zao strz e n ie m się sprzeczności społeczeństw a europejskiego w form ie k r y zysu, którego po d staw ą b y ła zasadnicza sprzeczność w postaci n ieró w nom iernego ro zw o ju sił w ytw órczych i sto su n k ó w p ro d u k cji. P o tw ie r dzają to i re z u lta ty tzw . „rew o lu cji cen“ . W n iek tó ry ch b ard ziej za aw an so w an y ch gospodarczo k ra ja c h E u ro p y zachodniej pro w ad ziła ona do dalszego rozw oju sił w ytw ó rczy ch , a więc dalej pogłębiała k ry zy s sy ste m u feu d aln eg o ; na, ty c h zaś obszarach, gdzie dom inow ała fe u d a l n a p ro d u k cja rolnicza, a gdzie zaczynająca się rozw ijać w y m ian a to w a ro w a została opan o w an a przez k ra je b ard ziej gospodarczo rozw inięte,
21 Por. np. R. H e c k, Studia nad położe niem ekon om ic zn ym ludności w i e j
s k ie j na Śląsku w X V I w., W rocław 1959, s. 70 nn. ; К. В 1 a s с h к e, Soziale
Gliederung der sächsischen Landbevölkerung im 16. bis 18. Jahrhundert, „Zeitschrift
für A grargeschichte und Agrarsoziologie” t. IV, 1956, s. 128 i mapa; W. В о e 1 с к е,
Bauer und Gutsherr in der Oberlausitz, „Spisy Instituta za serbski ludospyt” t. V,
1957, s. 42 ·η; J. V e t t e r , Die soziale und hygienische Lage der bergbauenden
Bevölkerung des Erzgebirges in der ersten Hälfte des 16. Jahrhunderts, Diss. Berlin
1940, s. 14 п.; F. M. R e s s , Geschichte und w irtschaftliche Bedeutu ng der oberpfälzischen Eisenindustrie vo n den Anfängen bis zu r Zeit des Dreissigjährigen, Krieges, „Verhandlungen das H istorischen Vereins von Oberpfalz und R egensburg”
t. XCI, R egensburg 1950, s. 39 n; F. К о e r n e r , Die Bevölkeru ngsverteilun g in
Thüringen am Ausgang des 16. Jahrhunderts, „W issenschaftliche V eröffentlichungen
d es D eutschen Instituts für Länderkunde in Leipzig”, NS it. XVI, 1958, s. 178 nn. W ykorzystujem y także w yniki pracy kandydackiej J. P e t r ś ń a , Posta veni
poddaného lidu v Cechach na prahu tricetileté valky, P raha 1961.
22 Słusznie zwraca na to uw agę J. T o p o l s k i przy in terpretacji niektórych stanow isk w ystępujących w literaturze; także St. H o s z o w s k i i in. Bardzo w yraźnie np. odbiły się w Europie środkowej skutki spadku w yw ozu w ęgierskiego bydła w czasie w ojen tureckich w końcu XVI w.: nastąpił gw ałtow ny w zrost cen na bydło (woły). W ielki w p ły w m iała na to jednak także ogrom na zaraza na bydło w latach 1599— 1601. Dochodzi do tego jeszcze k w estia wzrastającego opodatko w ania artykułów żyw nościow ych w Czechach w drugiej połow ie XVI w . oraz sze reg specyficznych przyczyn w różnych krajach.
8 M IR O SLA V HROOH, JO SE F PE T R A N
k tó re czerpały zyski z feu d aln eg o opóźnienia sw ych h an d lo w y ch p a r t nerów , p rzy czy n iła się do p o w stan ia n a jb a rd z ie j b ru ta ln y c h przejaw ów ^ feudalnego w yzysku, do tzw . „drugiego p o d d a ń stw a “. Rozwój poszcze gólnych obszarów p rzeb ieg ał jed n a k ro zm aity m i drogam i; p ok ażem y to n a p rzy k ład zie reg io n u środkow oeuropejskiego.
Oczywiście z rozw oju h a n d lu czerpali zyski n ie ty lko kupcy . Im w iększa była n a dany m te re n ie potęga k la s y feu d a ln ej, ty m m ocniej żądała ona u czestn ictw a w zyskach pochodzących z w y m iany ; im sil n iej w y m ian a się ro zw ijała, ty m p e rsp e k ty w y now ych dochodów b y ły b ard ziej pociągające.
N ajczęstszą, a zarazem „ tra d y c y jn ą “ fo rm ą p arty c y p o w a n ia p a ń s tw feu d a ln y ch w p rzeb ieg u o b ro tu tow arow ego było pobieranie ceł. N ie w ą tp liw ie przynosiło- to znaczne dochody.
O p ła ty celne b y ły znacznym źró d łem dochodów feu d aln eg o sk a rb u państw ow ego, n ie tylko- dlatego, że p rzy n o siły su m y stosunkow o w yso kie, lecz i dlatego, że b y ł to dochód stały , pew ny, w y p ła c an y w go-to- w iźnie, czego- np. n ie m ożna b y k i pow iedzieć o podatk ach. W alk a o p a no w an ie n a d ośrod k am i i d ro g am i h an d low ym i sta ła się jed n y m z p od staw ow ych elem en tó w eu ro p ejsk iej p o lity k i m ięd zyn aro do w ej w X V I— X V II w. Poniew aż w ów czesnych tech niczny ch w a ru n k a c h k o n tro la h a n d lu na o tw a rty m m orzu b y ła bardzo- tru d n a , w c e n tru m z a in tere so w an ia zn alazły się drogi łączące w n ę trz e k r a ju z m orzem . S c e n tra li zow ane p a ń stw a zach odn io eu ro pejskie coraz w y raźn iej w ięc u m ac n iały sw e panow anie n a d w ybrzeżem A tla n ty k u (por. np. zdobycie przez F ra n c ję tw ie rd z y La Rochelle i a n g ie lsk ą pomoc dla hugenotów ). O d m ien n a sy tu a c ja istn ia ła tam , gdzie nie w y tw o rz y ły się w śre d n io w ie czu silne, scen tralizo w an e p ań stw a, k tó re zdołały zapew nić sobie k o n tro lę w łasny ch brzegów . T ypow ym p rzy k ła d em jest tu ta j E u ro p a śro d kowa i w schodnia, czy też obszar M orza P ółnocnego i B ałty k u . W alk a dopiero u m acn iający ch się p a ń stw fe u d a ln y ch o p o rty , u jścia rzek itd.„ k tó re um ożliw iały dostęp do E u ro p y środkow ej, ściśle b y ła zw iązan a z bojem o dalsze losy m ia st h an zeaty ck ich i prow adziła do p o w sta n ia n iepew nej sy tu a c ji w polityce m iędzy n aro d ow ej.
B yłoby błędem , g d y b y śm y w sto su n k u p a ń stw a feudalnego- i k la s y feu d a ln ej do w y m ian y w idzieli jed y n ie dążenie do prostego łu piestw a. Z arządzenia celn e w y k o rzy sty w an o n ie tylko· dla uzy sk an ia bezp ośred nich dochodó-w, a le i dla realizo w an ia o k reślo n y ch celów politycznych; p o lity k a celna sta ła się częścią składo-wą p o lity k i zagranicznej. Okazało się; że h an d el m ożna p rzy pomo-cy określonego sy stem u ceł reg u lo w ać w ta k i sposób, a b y p rzy n o sił w iększe zyski i z in n y ch źródeł, np. z o p o datk o w an ia kupców , k tó ry c h pow odzenie gospodarcze zabezpieczyć b y ło m ożna p rzy w ilejam i i koncesjam i. O bok teg o upow szechniało się dążenie do reg u lo w an ia w zajem n y ch sto sun kó w im p o rtu i e k sp o rtu , początkow o jeszcze w ra m a c h teo rii m o n eta rn e j, o-d połow y X V II w. zgodnie z koncepcjam i m erk a n ty liz m u .
M onopole, ta p ra s ta ra fo rm a feu d aln eg o czerpan ia zysków z h a n dlu, od XV czy raczej od X V I w. znacznie się rozw inęły, je d n a k częś ciowo w now ej postaci. G dzie niegdźie g ra ł wciąż znaczną ro lę p rzy m u s pozaekonom iczny — bądź to- w a k c ja c h skiero w an y ch p rzeciw m iastom , ich handlo-wi i p ro d u k cji, bądź też w fo rm ie w y k o rz y sta n ia r e n ty fe u
P O L IT Y K A I G O SPO D A R K A X V I I X V II W IEK U
9 N ależy w reszcie w spom nieć jeszcze o państw ow ej (czy lok aln ej) re g la m e n ta c ji cen; św iadom e k iero w a n ie ich ru c h e m leżało w in te re sie k lasy feu d a ln ej. T en ele m en t w yzysku n a b ra ł w okresie tzw . rew o lu cji cen sp ecjalneg o znaczenia.
II
R ozszerzenie k o n ta k tó w h an d low ych i hory zo ntó w gospodarczych. m usiało się odbić i na te ry to ria ln y m zasięgu sfe ry politycznych z a in te resow ań p a ń stw feu d aln y ch . U zupełniało to w spom niane już n a sta w ie nie ek sp an sji feu d a ln ej p rze d e w szy stk im w k ie ru n k u o panow ania ośro dkó w h a n d lu i dróg h andlow ych, stanow iących coraz w ażn iejsze źródło dochodów p ań stw o w y ch (także p ry w atn y ch ). Zw iększone zyski czerpane z w y m ian y um ożliw iały w ielu p a n u ją c y m stw orzenie rez e rw finan so w y ch (niekiedy w y starczy ła sam a p e rsp e k ty w a ich uzyskania). Te w y jątk ow e, w yższe dochody um iano jed n a k w y ko rzy stać ty lk o w je den, typow o fe u d a ln y sposób: n a p rzy g o to w an ie1 i p ro w ad zenie w o jn y (jeżeli po m in iem y ich w y daw an ie n a a rty k u ły zbytku). Rozwój h u tn ic tw a i w łó k ien n ictw a stan o w ił w a ru n e k u z b ro jen ia i w yekw ipow ania ro sn ą cych liczebnie a rm ii, n a d p ro g ra m o w e zyski u ła tw ia ły ich u trz y m y w a nie. W ielcy dow ódcy ty ch czasów w ro d z a ju W allen stein a czy G u sta w a A dolfa zostali w ielk im i głów nie dzięki tem u, że p rz y n a jm n ie j częścio wo zdaw ali sobie sp raw ę z tego· zw iązku i p o tra fili w y k o rzy stać go· dla siebie. P rz y ro s t ludności, k tó re j n ie m ożna było w społeczeństw ie fe u d a ln y m w łączy ć w p ełn i do- pro cesu p ro d u k cji, stw a rz a ł rezerw o w ą a rm ię ludzi, z k tó re j w erbow ano' k an d y d a tó w do ciągle p o w stających i coraz w iększy ch a rm ii 23.
P ozw ala to zrozum ieć, dlaczego k o n flik t, tra d y c y jn ie zw an y W ojną T rzy d ziesto letn ią (chociaż o k res jej trw a n ia m ożna przed łu ży ć p rz y n a jm n ie j o dziesięciolecie) sta ł się p ierw szy m n a p ra w d ę o gó ln o eu ro p ej skim k o n flik tem . M asowe zniszczenia m a te ria ln e p o zw alają oceniać W ojnę T rzy d ziesto letn ią jak o jed en z w y ra ź n y ch przejaw ó w sprzecz ności m iędzy rozw o jem sił p ro d u k c y jn y c h a feu d aln y m i sto sunk am i ekonom icznym i, jako' dalszą z fo rm k ry z y su feudalizm u.
Taki w łaśnie c h a ra k te r W ojny T rzy d ziestoletniej p o tw ierd z ają i d al sze okoliczności. B yła ona w p raw d zie zasadniczo k o n flik te m w łonie k lasy feu d a ln ej, jed n a k jej isto tn y m elem en tem sk łado w y m b y ł po śred n i k o n flik t m iędzy p ań stw em b u rż u a z y jn y m i feu d aln y m ; o zna czała ona bój o u trz y m a n ie stosunków k ap italisty czn y ch (aczkolw iek n a stosunkow o m ały m tere n ie ) w obec groźby ponow nej feudalizacji. B y łoby niedocenianiem , tego k o n fik tu tw ierd zić pow ierzchow nie, że w p ra w dzie p o tw ierd ził on przew ag ę b u rżu a z y jn y c h N iderlandów , ale ogólnie skończył się kom prom isem . Nie chcem y tu ta j szerzej om aw iać znany ch faktów , ja k czasow a — a nie tylko* zresztą czasow a — zbieżność W o jn y T rzy d ziesto letn iej i an g ielsk iej rew o lu cji b u rż u a z y jn e j, czy też szereg dalszych społecznych i klasow ych k o n flik tó w w E u rop ie w lata ch c zter dziestych; zajm iem y się jed yn ie bliżej zagadn ieniem c h a ra k te ru i s k u t k ó w W ojny T rzy dziestoletn iej.
Z w róciliśm y już uw agę n a n ie k tó re przesłan k i te j w o jn y w dzie dzinie ekonom iki; zagadnienie to m a jed n a k d ru g ie oblicze: odd ziały w an ie w o jn y i sto su nk ó w m ięd zynarodow ych, w postaci „ w tó rn y c h
23 Szczegółow e om ów ien ie zoib. M. H г о с h, Obchód a politika za tricetileté
10 M IR O SLA V HROOH, JO S E F PE T R A N
sto su n k ó w w y tw ó rczy ch “ 24, n a ekonom iczny rozw ój gospodarczy. N ie w ątp liw ie w o jn a b y ła p rzede w szy stk im bezsensow nym niszczeniem w artości; in w esto w an ie k a p ita łu kupieckiego — bez w zg lędu na to, ja k ą drogą się odbywało- — było- w istocie sw ej k a ta s tro fa ln ie n ie p ro d u k ty w ne, W artości życia ludzkiego- n ie m ożna niczym zm ierzyć. W spo łeczeństw ie o p a rty m na w y zy sk u jed n a k v w o jn a osiągnęła b a rd z iej doj rz a łe fo rm y w cześniej niż po k ój“ , a a rm ia o d eg rała w ażną ro lę w roz w o ju ek o n o m ic zn y m 2б. N a je m n y najczęściej c h a ra k te r a rm ii m ógł na o bszarach m niej zaaw an sow any ch gospodarczo o ddziaływ ać n a rozw ój sto sun k ów pien iężny ch 26.
P o trz e b y w o jn y p rzy czy n iły się do w zro stu zapotrzebow an ia nie ty lk o na p ro d u k ty żyw nościow e (zboże, piwo), a le i n a a rty k u ły w łó k ien nicze o raz m etalo w e (po m ijam y tu ta j p roch strzelniczy). Podczas gdy w p rzy p a d k u zbóż p o p y t m iał c h a ra k te r najczęściej u jem n y , p asoży t niczy, w obu dalszych p o p y t te n b ył dla p ro d u k cji czynnikiem p o bud za jący m (a p rz y n a jm n ie j jed n y m z czynników ). W to k u W o jn y T rzydzie sto le tn ie j w zrósł g w ałtow nie zakres m iędzynarodowego- h a n d lu m e ta lam i (miedzią, żelazem , ołowiem ), o ile w olno n a m tra k to w a ć d an e do ty czące h a n d lu b ałtyckiego jako m ia ro d a jn y w sk aźn ik ta k ż e i dla in ny c h o bszarów (p atrz tab . 2).
T ab ela 2 Przewóz niektórych towarów przez Sund, 1590—1640 (średnie roczne)
Dziesięciolecie Żelazo (szyffunty) Miedź (szyffunty) Ołów (szyffunty) Len i konopie (łaszty) 1590-1599 7 519 ? 2 722 3 174 1600-1609 7467 ? 2140 2 960 1605-1614 3 570 ? 877 2 957 1610-1619 3 002 ? 1 580 2 637 1615-1624 5 493 1 383 5 255 4133 1620-1629 13 242 1 794 4 789 6 588 1625-1635 23 744 3 683 4910 7 092 1630-1640 31 144 4 429 4 908 ' 8 240
T rzeb a b y tu zresztą doliczyć p ro d u k cję ty c h obszarów , do k tó ry ch m e ta le nie b y ły dow ożone przez Su-nd, P o dobnie po py t zw iązany z w o j n ą doprow adził do tak ie j k o n iu n k tu ry w eksporcie su k n a angielskiego (aczkolw iek w y stęp o w ały tu pew ne w ah ania) 27, że z n an y p o lity k i dy p lo m ata Thom as Roe u w ażał za konieczne -ostrzec'w 1641 r. p a rla m e n t
24 К . M a r x , Grundrisse der K r itik der politischen Ökonomie (Rohentw urf 1857— 58), Berlin il953, s. 915.
25 List Marksa do E ngelsa z 25 września 1857, M a r x , E n g e l s , Briefwechsel, Berlin 1949, s. 284 n.
26 Por. np. rozwój stosun k ów tow arcw o-pieniężnych w Jutlandii w okresie oku- paw ania jej przez W allensteina; H. H. F u s s i n g , S tiernholm Len 1603— 1661.
S tu d ier i Krongodsets Forvaltning, „Den Klg. danske Vide-nskabernes Selskab, H ist.-filol. S krifter” t. III, nr 1, Kobenhav-n 1951, s. 122 nin.
27 Jeżeli ta koniunktura n ie w ystąpiła w tablicach cła sund-zkiego równie ja sno jak w -przypadku m etali, w ypływ ało to z dwóch przyczyn: produkcja angielska nie zdołała pokryć rosnącego popytu (E. G o u l d , The Trade Depression óf the
Early 1620’s, EcHR se-r. 2, t. VII, 1952, s. 81 n, 88). W tym sensie należy skorygo
w ać także i R. R o m a n o , który traktuje ilość handlu jako w skaźnik popytu — op. cit., s. 523 -n. N astępnie zarysow ały się now e kierunki eksportu, n-p. w yw óz tow arów do Rosji wzrósł w ciągu pierwszej połow y XVII w . o 300% (B. S u p p l e ,
PO L IT Y K A I G O SPO D A R K A X V I I X V II W IEK U 11
p rz e d p rzecen ian iem te j p ro sp e rity , o p a rte j n a czerp an iu korzyści z w o jn y toczonej przez p ań stw a e u ro p ejsk ie 28.
W ojna od d ziały w ała ta k ż e n a przeb ieg dróg handlow ych, bądź d la tego, że zachęcała do· szu k an ia now ych źródeł, bądź też, że przyczy niła się do pogłębienia k o n ta k tó w h an d low ych m iędzy n iek tó ry m i ośrodkam i handlow ym i, w reszcie dlatego·, że zablokow ała lu b zaham ow ała han d el w określo n y ch k ieru n k a ch . O gólnie m ożem y powiedzieć, że b ard ziej za aw anso w ane gospodarczo p a ń stw a feu d a ln e usiłow ały bezpośrednio ograniczać h a n d el ty lk o w ty c h w ypadkach, gdy przynosił on w iększe zyski kasom n iep rzy jació ł niż w łasn y m (w szystko jedno·, czy drogą ceł, czy też innego· u d z ia łu w zyskach w łasn y ch kupców).
K o n flik ty p o lity czn e pierw szej połow y X V II w. spow odow ały pew ne z ab u rzen ia w p rzebieg u h an d lu . Z m ian y te jed n a k w w iększości p rz y pad ków nie b y ły trw ałe . T rw ałe lu b od d ziały w u jące n a d alszą m etę zm iany p rzy nio sła w ojna w n a stę p u jąc y c h p rzy p ad k ach :
1. Tam , gdzie b y ła p rze jaw e m pew n ej zm iany ekonom icznej, gdzie m iała w spólne p rzy czy n y ze zm ianam i w : p rzeb ieg u w ym iany, a zm ia n y te ty lko p rzy śp ieszy ła (np. u p ad ek sta ry c h m iast hanzeatyckich, w o jn y an g ielsk o -n id erlan d zk ie; n iek ied y zm iany te m iały c h a ra k te r dodatn i: rozw ój w yw ozu m etali ze Szw ecji, ln u i konopi ze w schod nich w ybrzeży B a łty k u i in.).
2. W fo rm ach w y m ian y , jak np. w p rzebiegu n iek tó ry ch dróg h a n d lo w ych, zm ianie znaczenia poszczególnych p o rtó w itp.
K a ta stro fa ln ie niszczące sk u tk i w o jn y p rz e ja w iły się n a ty c h obsza rach , gdzie doszło do w ygłodzenia i w y m ieran ia ludności o raz do m a so wego niszczenia dóbr m a te ria ln y c h . N a ty ch ziem iach — chodzi przede w szystkim , o n ie k tó re części E u ro p y środkow ej —· łup iestw o w o jenn e n ie oznaczało ju ż zw ykłych zm ian w stan ie posiadania, „now ego podzia łu k a p ita łu “ 29, lecz jego zniszczenie. O ile doszło ta m do przesun ięć w łasnościow ych, m ia ły one c h a ra k te r w yzysku jed n y ch obszarów przez d ru g ie (w edług H o b s b a w m a p rzed e w szystkim przez ob szary n a d m orskie); zauw ażm y, ja k w o jn a w zm ocniła n iek tó re ośro dk i h a n d lu m orskiego (H am burg), ja k w zbogaciły się — i to nie tylko· dzięki n a b y t kom tere n o w y m — n iek tó re k ra je , nie po siadające p rzed tem an i ekono m icznego, ani politycznego znaczenia (np. Szw ecja). Zm usza nas to za ra z e m do zastano w ien ia się, dlaczego w n iek tó ry ch k ra ja c h e u ro p e j skich zniszczenia w ojenne zostały stosunkow o szybko zlikw idow ane, podczas g dy gdzie indziej w n a stę p stw ie W ojny T rzy dziesto letniej w i dzim y p rze w le k łą sta g n a c ję ekonom iczną i jaw n y re g re s w dziedzinie p ro d u k c ji (np. M eklem b u rg ia o raz n iek tó re in n e o b szary w schodnio euro pejsk ie, w p ew n ym sensie i ziem ie czeskie). D ecydow ały w ty ch p rzy p a d k a c h zw iązki w ew n ętrzn eg o ekonom icznego rozw o ju poszcze gólnych o bszarów w o k resie ob jęcia ich w ojną. W ojna b yła w p raw dzie p rze jaw e m k ry zy su feudalizm u, jej niszcząca siła oddziaływ ała je d n a k bez w zględu na to, w jak im sta d iu m k ry zy su znajd ow ał się te n czy in n y obszar, jakie b y ły jego· m ożliw ości rozw oju. S tą d w y p ły w a ją i różn e sk u tk i często pozornie identycznego o d d ziaływ an ia w yd arzeń w o jen n y ch n a u k ład sił k lasow ych i na rozw ój p ro d u k cji w tym , czy in n y m k ra ju .
28 Η i n t o n, op. cit.,- s. 49 n.
29 E. H o b s b a w m , The Crisis of the 17th C entury — Ii, „Past and Present t. VI, s. 52.
12 M IR O SLA V HROOH, JO S E F PE T R A N
D ru g im kluczow ym problem em , isto tn y m dla ro zstrzyg nięcia zagad nien ia sk u tk ó w W ojny T rzy d ziesto letn iej, będzie k w estia m iejsca, k tó r e zajm ow ał te n czy in n y k ra j w h a n d lu e u ro p e jsk im w sy tu a c ji pogłę biającego się te ry to ria ln e g o 1 podziału p racy : nie ty lk o k w estia siły k a p ita łu kupieckiego i o rg an izacji sam ego h an d lu , a le i k w estia oddziały w an ia i zain tereso w ań zachodnioeuropejskiego k a p ita łu kupieckiego w d an y m rejonie. W zw iązku z ty m szczególnie w ażne b y ły re z u lta ty zależności w schodniej E u ro p y od rozw iniętego k a p ita łu handlow ego E u ro p y zachodniej, zależności, k tó ra um ocniła się m. in. w łaśn ie pod w pływ em W o jn y T rz y d z ie sto le tn ie j30. P ry m a t w ew n ętrzn eg o rozwoju· ekonom icznego1 a b so lu tn ie nie w yklucza o d działy w ania w y m ian y o raz in n y ch czynników na cząstkow e re g re sy i chw ilow e zm ian y tak że w dziedzinie sił w ytw órczych i sto su n k ów ekonom icznych.
I l i
Topolski słu sznie stw ierd za, że nie m ożna m ów ić o ogólnym reg re sie w X V II w. w skali eu ro p e jsk ie j. W y o d ręb n ia więc n ie k tó re podstaw o w e ty p y regionów , k tó ry c h k ry te riu m są ich cechy rozw ojow e. N aszym zdaniem jed n a k n a le ż y w nieco- in n y sposób c h a rak tery zo w ać rozw ój regionów eu ro p ejsk ich . W sk azu je n a to sk om plik ow an y rozw ój części E u ro p y środkow ej, o b ejm u ją c e j ta k Czechy, Śląsk, Saksonię, B aw arię, A u strię i n ie k tó re o b szary przy leg łe, ja k i ziem ie w ęgierskie. O bszarom ty m pośw ięcili Topolski, W yczański i M ączak n iew spó łm iern ie m ało uw agi, nie u w zg lęd niając n a w e t poglądów w ypow iadan ych w lite r a tu rze ty c h k rajó w , chociaż n iew ątp liw ie było to konieczne.
P rzy p o m n ieliśm y ju ż specyfikę ro zw o ju w ym iany na ty c h obszarach. Zasadnicze znaczenie m a tu ta j fak t, że n a n iek tó ry ch ziem iach p ro d u k cja przem ysłow a b y ła b ard ziej ro zw in ięta — zwłaszcza jeśli chodzi o o k res p rze d połow ą XVI w. — dzięki g ó rnictw u k ruszców szlachetnych.
Z a słu g u je tak że na uw agę fak t, że n ie k tó re gałęzie p ro d u k cji w y m ie nionych- pow yżej ziem zdobyw ały sobie i oddalone ry n k i. Z w iązane to było z p rzejściem od p ro d u k cji cechow o-rzem ieślniczej poprzez k o o p era cję p ro stą do m a n u fa k tu ry , a tak ż e z o rg an izacją h an d lu . P rzyk łado w o w arto zw rócić uw agę na pew ne te r e n y Czech, k tó re pozw alają n am na przeprow adzen ie p o ró w n ań z in n y m i o b s z a ra m i31.
• W czeskim rzem iośle m iejsk im X V I w. p ro d u k cja przeznaczona na ry n e k m iejscow y na ogół rosła. Je d n ą z głów nych jej gałęzi, p rze z n a czoną n a bard ziej o d dalo n e ry n k i, było w łókiennictw o. N a su k ie n n i- ctwo, k tó re w Czechach zachow ało c h a ra k te r m iejskiego1 rzem iosła ce chowego (podobnie zresztą było- i na te re n a c h sąsiadujących), w y w a rła w pły w k o n c e n tra c ja p ro d u k cji w jed n y c h m iastach p rzy jednoczesnym u p a d k u p ro d u k c ji w in n y ch 82. W ty ch ośrodkach, k tó re b y ły n a jw ię k szym i e k sp o rte ra m i su k n a, dalszy rozw ój prow ad ził w k ie ru n k u n a k ład u . W d ru g iej połow ie X V I w. doszło do k ry zy su w yw ozu taniego- s u k na, k tó ry stopniow o o b ją ł w ażniejsze śro d k o w o eu ro p ejsk ie ośrodki su kiennicze, a tu i ówdzie zm ienił się w trw a łą stag n ację lu b u p a d e k p ro
30 S. D. S k a z k i n , O snow nyje p ro b le m y ta k n a zyw ajem ogo „wtorogo izda-
nija к re postn iczestw a” w średniej i wostoczn ej Jewropie, WI 1952, z. 2, s. 119.
31 K w estie te są szczegółowo om ówione w cyt. pracy J. P e t r a ń a .
32 Por. J a n a c e k , Remeslnâ v ÿ ro b a v ceskÿch mëstech v 16. stol., Praha. 1961, s. 242 n.
PO L IT Y K A r G O S PO D A R K A X V I I X V II W IEK U
13 dukcji. P rz y cz y n y teg o zjaw isk a nie są dotychczas w y starczająco w y jaśnion e; p o d k reśla n y by w a jego zw iązek z w y d arzen iam i politycznym i itp . J e s t k w estią, czy m ożna zjaw isko to c h a ra k te ry z o w a ć jako w czesny „cy k liczn y “ k ry zy s p ro d u k cji k ap italisty czn ej. J. J a n ś ć e k zw rócił uw agę n a spadek zy sk u handlow ego p rzy w yw ozie do Polski, k tó ry w o k resie tzw . rew o lu cji cen p rz y istn iejący ch w ielkich kosztach tr a n s p o rtu o raz stosunk o w o w ysokich kosztach p ro d u k cy jn y c h zbliżał się do 6 % 33. W czeskich sto su n k ach k red y to w y c h było to· poniżej zw ykłej sto p y pro cen to w ej. W tak ie j sy tu a c ji w zrosło ryzyko- ponoszone p rzy eksporcie, p rz e sta w a ł się w ięc on opłacać. P ra c e h isto ry k ó w polskich w sk azu ją n a k o n k u re n c ję tan ic h su k ien śląskich i polskich n a te re n ie P o ls k i34. C zeskie ta n ie su kn o n ie w y trzy m yw ało k o n k u re n c ji z w y so k o g atu n k o w y m i su k n am i n id erland zk im i, k tó re dostaw ały się n a te te r e ny. Z b y t n a W schodzie1, w Rosji i na B ałk an ach — ja k na to- w skazu ją w y nik i b a d ań F r. K a v к i i A. F 1 o r o w s к i e g o — b y ł jed n a k lep szy niż w Polsce. M iało to- znaczenie przede w szy stk im dla su k n a m o raw skiego 35.
Wywóiz su k n a z ośrodków śląskich i północnoczeskich w zrósł po n o w n ie w ciągu dw óch dziesięcioleci poprzedzających W ojnę T rzy dziestoletn ią 36. K ró tk i o k res ro zk w itu , uw aru n k o w an eg o k o n iu n k tu rą w o je n n ą za p an o w an ia A lb rec h ta z W aldsteinu, w 1 d w udziestych i trz y dziestych lata ch X V II w. pozostaw ał w zw iązku z ty m ożyw ieniem p ro d ukcji su k ienn iczej w półn o cn y ch Czechach. W późniejszych jed n a k la ta c h suk ienn ictw o upadało, obniżała się jakość: m iejscow ą p ro d u k cję zabijała k o n k u re n c ja tań szy ch i lepszych suk ien, o trz y m y w a n y ch za p o śred n ictw em dom ów handlow ych. T aki s ta n u trz y m a ł się i w drugiej połow ie X V II w . 37. R z u tu je to na słabość tej gałęzi p ro d u k cji, słabość, k tó re j korzeni m usim y szukać już w w a ru n k a ch poprzedzających W ojnę T rzyd ziestoletn ią. T u ta j w ięc czynniki pozaekonom iczne (wojna) nie o d g ry w a ły decyd u jącej roli.
W in n ej gałęzi w łó k ien n ictw a — w p łóciennictw ie rozkładow a rola k a p ita łu handlow ego p rze jaw iła się na obszarach środkow o eu rop ejskich w znacznie w y ra ź n ie jsz y sposób. J e st ty p o w e dla p rzejścia do w yższych fo rm p ro d u k cji, że płóciennictw o rozw ijało się n a wsi, częściowo w p ra w dzie w ra m a c h o rgan izacji cechow ej, k tó ra jed n a k m iała nieco- o dm ien ny c h a ra k te r niż s ta re m iejsk ie in s ty tu c je cechowe. P rz e d e w szystkim nie było jej zadaniem o g ran iczan ie zak resu p ro d u k cji ze w zględu na w zajem n ą k o n k u ren c ję p ro d u ce n tó w p rac u jąc y c h dla m iejscow ych r y n ków. K u p c y już n a d e r często d aw ali cechom zadatk i n a zak up surow ców i in ne p otrzeby. W te n sposób cechy staw ały się jednocześnie zbiorow ym
33 J. J a n â c e k , Ces-ké soukenictvi v XVI. s-t-ol., ĆSĆH 1956, s. 553; t e n ż e .
P fisp ëv ek k otâzce kupeckého zisku v 16. stoleti, ĆSĆH 1957, s. 276 nn.
34 Por. M. W o l a ń s k i , Z wiązki handlowe Śląska z Rzeczpospolitą w X V II го. W rocław 1961, s. 149 nn.
35 Por. F. K a v k a , C e skÿ a slo v en sk ÿ obchod s te xtïln îm i v ÿ r o b k y v rumun-
sk ÿ ch ze mîch (do pol. 17. stoleti), „Historickv sbornik” t. V, s. 113 nn; A. F l o r o v-
s k i j , Ceské sukno na v ÿ ch o d o ev ro p sk é m trhu, Praha 1947; J. M а с û r e k , М. R e j n u ś, Ceské z e m ë a Slovensko ve sto leti p ie d Bilou Horou, Praha 1958.
36 Por. W. T r i 11 m i с h, Siedlung und W ir tschaft im Isergebirgslande, B r e
slauer historische Forschungen z, 11, Bre-slau 1939, s. 91.
37 Por. A. P r i b r a m , Zur Geschichte des böhmischen Handels und der böh
mischen In dustrie in d e m Jahrhunderte nach d e m westphälischen F r i e d e n ,
„M itteilungen des Vereins für G eschichte der Deutschen in Böhm en” t. XXXVI, 1898, s. 293 nn; A. K l i m a , M anufakturni obdobi v Cechach, Praha 1955.
14 M IR O SLA V HROCH, JO SE P PE T R A Ń
g w a ra n te m p rzy zaw ieran iu um ów z w ielkim i kupcam i. B ardzo często tak ie um o w y zaw ierali fa k to rz y firm ta k ż e z feudałam i, u k tó ry c h p ra cow ali drobni m iejscow i producenci. F eu dałow ie p rzech w y ty w ali o k re ś loną część zysków. W idzim y więc, w jak i sposób w w ym ienionym o k resie łączy się n ow y k a p ita listy c z n y system w y zy sk u ze s ta ry m feu d aln y m . K a p ita ł handlow y, k tó ry sta ł się doniosłym czy nn ikiem w ro zw o ju tej gałęzi p ro d u kcji, m ógł dzięki sw ej m ięd zy naro do w ej sieci zapew nić sze roki zbyt i stosunkow ą stab ilizację dalszego rozw oju płóciennictw a; nie p rz e rw a ła jej W ojna T rzy d ziesto letnia. Nie znaczy to b y n a jm n ie j, a b y na różnych obszarach p ro d u k cja nie podlegała w ahaniom , często znacz nym . Z w iązane one b y ły z chw iejn y m i m ożliw ościam i zbytu, ja k i z fi nansow ym i i in n y m i tru d n ościam i dom ów handlow ych. W ahan ia ta k ie niesie z sobą sam sy ste m k ap italisty czn y . M niej w ięcej n a podobnym poziom ie znajdow ała, się p ro d u k cja p łó tn a w północnych Czechach, w Saksonii, Ł użycach i na Ś ląsku, p o zostających w sferze w p ływ ów głów nie niem ieckiego' (N orym berga), a następnie· n id erlan dzk iego i a n gielskiego k a p ita łu . W ielkie d o m y h andlow e p o śred n iczy ły w w yw ozie p łó tn a do w schodniej i południow ej E uropy, A fry k i, A m ery k i i A z j i 5S. P łó eien nictw em — pobocznym dom ow ym przem y słem w iejskim — z a j m ow ały się te w a rstw y ludności w iejsk iej, k tó re b y ły częściowo lu b cał kow icie pozbaw ione rolniczy ch środków p ro d u k cji, a k tó ry c h m ożliw ości u trz y m a n ia zależały od k a p ita łu h an d lo w eg o'39. N a p rzy k ład zie północ ny ch Czech m ożna dobrze prześledzić, ja k w okresie ro zw o ju p łó cien nictw a szybko i m asow o w z ra sta ła ta m liczba ludności, częściowo lu b całkow icie pozbaw ionej rolniczych śro dk ó w p r o d u k c ji40. Siła robocza
38 Ze starszych prac najistotniejsze znaczenie m a rozprawa G. A u b i n — А. К u n z e, Leinenerzeugung und L einenabsatz im östlichen Mitteldeutschland
zu r Z e it der Zunftkäufe, Stuttgart 1940, dalej H. A u b i n , Die Anfänge der grossen schlesischen L ein e n w e berei und Handlung, VSWG 1942, s. 126 nn. N owsze prace
niem ieckie, zahaczające i o czeskie pogranicze, om aw ia H. M o t t e k w cytow a nym już przeglądzie niem ieckiej literatury dot. rozwoju elem en tów k apitalistycz nych, s. 169 nn. Dalej zwłaszcza G. H e i t z, Ländliche Leinenproduktion in Sach
sen 1470— 1555, „Schriften des Instituts für G eschichte”, ser. 2, Landesgeschichte,
t. IV, Berlin 1961; W. R u s i ń s k i , T k a ctw o lniane na Śląsku do 1850 r. PZ 1949; W. D z i e w u l s k i , Roziuój Dzierżoniowa do p o cz ą tk ó w X I X w., tamże 1954,.
s. 490 nn.
39 Por. F. T r e m a 1, Oberösterreich und S teie rm a rk in ihren wirtschaftlichen
Beziehungen, „Zeitschrift des historischen Vereins für Steierm ark”, 1953, s. 166;.
t e n ż e , Murau als Handels pla tz der frühen Neuzeit, tamże, Sonderband 3, 1957; A. M a r k s , Das Leinengew erbe und der Leinenhandel im Lande ob der Enns von
den Anfängen bis in die Z eit Maria Theresias, Linz 1950; J. J a n а 6 e k, Die Han delsbeziehungen zw isch en Prag und Lin z im 16. Jahrhundert, „Jahrbuch der S.tadt
Linz”, 1960, s. 55 nn; A. H o f f m a n n , Wirtschaftsgeschichte des Landes Oberöster
reich, Salzburg — Linz 1952; O. S t o l z , Geschichte des Zollwesens, Verkehrs und Handels in Tirol u nd Vorarlberg von den Anfängen bis ins 20. Jh., Innsbruck
1953; F. L ü t g e , Die wirtschaftliche Lage Deutschlands v o r Ausbruch des Dreis-
sigjährigen Krieges, s. 43 n; t e n ż e , S trukturelle und kon junktu relle W andlun gen. Por. także E. Z i m m e r m a n n , Der schlesische Garn- un Leinenhandel m it Holland im 16. und 17. Jahrhundert, „Ecoiniomisch-Historisch Jaerboek”, 1955, s. 193
nn. O eksporcie na wschód por. F. M a t e j e k , K dëjinâm ceskęho obchodu
s oblasti halicsko-karpatskou, „Slovanske historicke Studie” t. III, I960, s. 185 nn.
40 O tym A u b i n - K u n z e , op. cit.; dalej W. T r i l i m i c h , op. cit., s. 92 nn; A. K l i m a (Manufakturni obdobi v Cechâch, s. 129 i 136) twierdzi, że w końcu X VI w. czeski tkacz utracił „dawniejszą sam odzielność”, V. H u s a (V yrobn i
v z ta h y v ceském plätenictvi, „Ćesky Lid” 1957, s. 6) uzupełnia, że już w cześniej
tkacze w Czechach popadali w zależność. Istotne znaczenie m iał fakt, że od końca XVI w. byli oni podporządkowywani w ielkiem u kapitałow i handlowem u.
P O L IT Y K A I G O S P O D A R K A X V I I X V II W IEK U 15 była n a ty ch obszarach niezw ykle tan ia , poniew aż kap italiści m ogli o b n i żać płace o ty le w łaśnie, ile ro d zin y ch ału p n ik ó w zdołały „dorobić“ p racą w sw ych o g rodach i pólkach, lub też w y n ajm o w an iem się u śre d nio zam ożnych i b o gaty ch r o ln ik ó w 41.
W in n y ch gałęziach p ro d u k cji m ożem y zaobserw ow ać w końcu XVI w. n a d a l trw a ją c y ro zk w it g ó rn ictw a i p rze tw ó rstw a n ie k tó ry c h m etali, p rzede W szystkim cyny, po czeskiej i sask iej stro n ie G ór K ru s z cowych, w g ó rn y m P a laty n a cie , w ydobycia m iedzi w Słow acji i in. 12. P o m y śln ie rozwijało* się hutnictwo*, p ra c u ją c e dla odd alo nych ryn ków , p rze d e w szy stk im w A u strii i G ó rn y m P a laty n a cie . W ażnym, czynn ikiem rozw oju h u tn ic tw a b y ł postęp w m eto d ach w y to p u — w ielkie piece (w Czechach w prow adzono je n a początku X V II w.) 43. Ju ż W d ru g iej po łowie X V I w. zaczęła ro zw ijać się w północnych i południow o-zachodnich Czechach p ro d u k cja szkła, k tó ra naw iązała k o n ta k t' z eu ro p ejsk ą siecią w ielkiego h an d lu , pośredniczącą w h an d lu , n p przez G dańsk i H am bu rg. Rozwój p ro d u k cji szk larsk iej postępow ał dalej w d ru g iej połow ie X V II w. « .
W ywóz su row có w i ziem iopłodów i ich w y k o rzy stan ie n a b ardziej o dd alonych ry n k a c h m iało specyficzny* c h a ra k te r. R ozszerzenie w y m ia n y ty c h p ro d u k tó w n ie m u siało być u w a ru n k o w a n e zaaw ansow aniem ich p ro d u k cji i ro zk ład em feu d aln eg o sposobu w y tw a rz an ia ; o d w ro tn ie — n iek ied y dowodziło zapóźnienia k ra ju , k tó ry w yw oził surow ce i ziem io płody, a dow oził a rty k u ły przem ysłow e.· W zw iązku z w z ra sta ją c y m w X V I w. zapo trzeb ow an iem n a drzewo* w 1 skali eu ro p ejsk iej, lasy czeskie z y sk ały no w e znaczenie.
Rozwój w spom nianych gałęzi p ro d u k cji w p ły w ał na w zględny w zro st te j części ludności, k tó ra zajm ow ała się p rze d e w szystk im p ro d u k cją pozarolniczą, w p ły w a ł jed n a k i n a a b so lu tn y w zrost zaludnienia. T ak npł w ed łu g dan y ch F. M. R e s s e w 1609 r. w h u tn iczy m o k ręg u G ó
r-41 Por. tutaj zwłaszcza B. E n g e l s , K b y to v é otâzce, Praha 1949, s. 13 nn. 42 Por. J. K o r â n , Prehledné dëjiny ceskoslovenského hornictvi; J. P o l i-
s e n s k ÿ , Tricetiletà valka, s. 48; J. J a n â ë e k , D ëjiny obchodu v pïedbëloh orské
Praze, s. 125 nn; W. E. M i c h i n g t o m , The Diffusion of Tinplate Manufacture,
EcHR ser. 2, t. X, 1957, s. 351 nn; ostatnio om aw ia udział kapitału handlow ego w w ydobyciu cyny na czeskich ziem iach R. D i e t r i c h , Untersuchungen zum
Frühkapitalismus im m itteld eu tsch en Erzbergbau und Metallhandel, „Jahrbuch
für die Geschichte M ittel- und O stdeutschlands” t. VII, 1959, s. 141 nn. Na po czątku XVII w . w ydobycie cyny w niektórych ośrodkach znacznie spadło (por. J. K o r â n , K periodisaci d ëjin ëeského hornictvi, „Sbornik pro hospodarskë a so- ciâlni d ëjin y” t. I, z. 1— 2, 1946, s. 23). O wydobyciu m iedzi por. J. S t r i e d e r ,
Die deutsche Mon tan’ u nd Metallindustrie im Z eitalter der Fugger, „Deutsches
M useum ” t, III, 1931, s. 196; J. K ü h n d e l , S v e t o v f v ÿ z n a m slov en skej m e d i za
Fuggerovcov, „H istorickÿ Casopis” t. V, 1957, s. 50 nn. Rozwojem w poprzedza
jącym okresie zajm uje się J. H o u d k o v â , Obchód kutnohorskou mëdi, v p r v é
tfetin ë 16. stoletî, „Casopis Nârodhiho M usea” 1961, s. 27 nn.
43 J. К о ï â n, S taré ceské zelezàrstvi, Praha 1946.
44 Por. F. M a r e s , Ceské sklo, „Rozpravy Ceské A kadem ie” t. II, 1, z. 1, Pra ha 1893, s. 14 nn, 1*9, 23 nn. W ywóz produktów południowoczeskich hut szklanych (lustra, okulary) i uznanie, jakim się oine cieszyły u norym berskich i gdańskich kupców, om aw ia P , S t r â n s k ÿ , O stâtë ceském (wyd. Praha 1946, s, 15). Por. dalej E. S c h e b e k , Böhmens Glasindustrie und Glashandel, Prag. 1878; W.
T r i l l m i c h , op. cit., s. 82 nn; F. L ü t g e , S tru ktu re lle u nd kon junktu relle
Wandlungen, s. 17 nn; M. K l a n t e, Schlesisches Glas im W andel der Jahrhun derte, „Schlesisches Jahrbuch” t. VIII, 1936, s. 111 nn. Rozprawa J. В 1 a u n a, Die Glasmacher im Böhmen und B a y e rw a ld (t. I, Regensburg 1954; t. II, tam że 1956),
