Odnowa wsi z wykorzystaniem środków europejskich - niewykorzystana szansa na rewitalizację

(1)

Problemy

Wprowadzenie

Introduction

Okres realizacji przedsiöwziöè odnowy wsi w ramach programów regionalnych, w oparciu o zaso- by wäasne spoäecznoĈci lokalnych i gmin (podejĈcie oddolne) oraz przy dotacyjnym udziale Ĉrodków unijnych (podejĈcie odgórne), jest wystarczajñco däugi by ustaliè, czy zwiñzana z tym szansa na rewita- lizacjö obszarów wiejskich zostaäa wykorzystana? Ma to znaczenie poniewaĔ inwestycje publiczne, obok koĈcielnych, zawsze ksztaä- towaäy gust i stanowiäy odniesienie dla inwestycji prywatnych, zapewne silniej w maäych oĈrodkach wiejskich niĔ w miastach. Od nich zaczyna siö przestrzenna propagacja dostosowywania standardu dziaäaþ indywidualnych. Z racji nadchodzñ- cego momentu decyzji co do ksztaätu programów finansowanych ze Ĉrod- ków unijnych na lata 2014–2020 waĔna jest analiza i krytyczna ocena przedsiöwziöè odnowy wsi, jak teĔ innych przedsiöwziöè publicznych wykonanych na obszarach wiejskich w okresie wyraĒnego boomu inwe- stycyjnego wywoäanego dostöpem do funduszy unijnych i rzñdowych pro- gramów rozwoju lokalnego¹. Kwestia ta wpisuje siö w nabrzmiewajñcy problem narastajñcego chaosu zagospodarowania przestrzennego obszarów wiejskich².

Odgórna i oddolna odnowa wsi

Top-down and bottom-up village renewal

Przez odnowö wsi naleĔy ro- zumieè zaplanowany i realizowany przez wiejskñ wspólnotö proces rozwoju opierajñcy siö na lokalnych zasobach i wykorzystujñcy zewnötrz- ne wsparcie. Proces ten czerpie energiö z zaangaĔowania obywateli motywowanych odpowiedzialnoĈciñ za los wäasnej miejscowoĈci, tym skuteczniej, im silniejsza jest toĔsa- moĈè mieszkaþców. W odnowie wsi uruchamianie czynników rozwoju, w tym niematerialnych, którym przy- pisuje siö olbrzymie znaczenie, na- stöpuje oddolnie (bottom -up) – z woli i na rzecz mieszkaþców. DziaäalnoĈè spoäecznoĈci lokalnych wspierana jest przez poziom regionalny w formie regionalnych/wojewódzkich programów odnowy wsi³.

W roku 2012 przypada 15 rocz- nica istnienia odnowy wsi w Polsce, w myĈl podejĈcia oddolnego prekur- sorsko wdroĔonej w województwie opolskim. Inspiracjñ byäy doĈwiad- czenia Nadrenii -Palatynatu i Dolnej Austrii, w których to landach ta metoda rozwoju obszarów wiejskich, realizujñca paradygmat rewitalizacji, stosowana jest od poäowy lat 80. XX wieku.

Czerpiñc z opolskich wzorców, regionalne programy odnowy wsi dziaäaäy przez kilka lat w wojewódz-

O d no w a w si z w yk o rz ys ta ni em œr o d kó w e ur o p ej sk ic h – ni ew yk o rz ys ta na s za ns a na re w ita liz a cj ê Ry sz a rd W ilc zy ñs ki

The Village Renewal with the Use of

the European

Funds – Untapped

Opportunity for

Revitalization

(2)

twach pomorskim i Ĉlñskim, a obecnie funkcjonujñ w województwach:

opolskim, dolnoĈlñskim i wielkopol- skim. Na Podkarpaciu i w wojewódz- twie warmiþsko -mazurskim program jest w fazie poczñtkowej (ryc. 1).

Metoda odgórna (top -down) polega na dotowaniu okreĈlonych rodzajów przedsiöwziöè. Odgórne podejĈcie reprezentujñ dedykowane obszarom wiejskim programy sektorowe (Sektorowy Program Operacyj- ny Restrukturyzacja i modernizacja sektora ĔywnoĈciowego oraz rozwój obszarów wiejskich 2004–2006 i Program Rozwoju Obszarów Wiej- skich 2007–2013) finansowane ze Ĉrodków Unii Europejskiej. W programach tych ujöto dziaäania zawie- rajñce w nazwie pojöcie odnowy wsi. Wspierajñ one przedsiöwziöcia na rzecz poprawy warunków Ĕycia na wsi. Dotacje, za poĈrednictwem poziomu regionalnego, udzielane sñ gminie. Pomija siö animacjö pro- cesów rozwojowych w miejscowo- Ĉciach, w których inwestycje te bödñ wykonane.

JakoĈè projektów, kluczowa w rewitalizacji, nie jest osiñgana samoczynnie, zaleĔy bowiem od zaawansowania procesu odnowy danych miejscowoĈci, bödñcych Ĉrodowiskiem ich realizacji. W po- czñtkowych fazach procesu⁴ – startu i pokonywania barier, w trakcie których dominuje nastawienie na zaspokajanie podstawowych potrzeb bytowych oraz aspiracji spoäecznoĈci lokalnej, projekty sñ niewyszukane, typowe i maäo innowacyjne. Czösto

mieszkaþcy nie sñ wystarczajñco angaĔowani we wspóäpracö z pro- jektantami, których inwencja prze- sñdza wówczas o ksztaäcie projektu.

JakoĈè takich projektów jest wiöc niska. Wzrasta ona skokowo w fazie zaawansowanej odnowy wsi, gdy spoäecznoĈè lokalna poszukuje dla swej miejscowoĈci specjalizacji i wyróĔnienia, wtedy Ĉwiadomie, juĔ od fazy koncepcyjnej, angaĔuje siö w tworzenie projektu. Otwie- ra to drogö do innowacyjnoĈci i wielofunkcyjnoĈci projektu. Zatem optymalnym Ĉrodowiskiem rewitalizacji jest oddolne podejĈcie do odnowy wsi.

Rewitalizacja jako praktyka programów odnowy wsi

Revitalization as the practice of rural renewal programs

W Austrii i Niemczech dziaäa- nia na obszarach wiejskich, w tym na rzecz odnowy wsi, sñ podporzñdko- wane paradygmatowi rewitalizacji.

Przeciwstawiono go propagacji wzorców miejskich („umiastowie- nie wsi”) na skutek obywatelskiej niezgody na utratö regionalnych wartoĈci Ĉrodowiska kulturowego Ryc. 1. Regionalne programy odnowy wsi w Polsce (Ēródäo: opracowanie wäasne)

Fig. 1. The regional programs of the village renewal in Poland (source: work of the author)

(3)

i krajobrazu, zwiñzanych z tym strat ekonomicznych oraz ĈwiadomoĈci zagroĔenia utraty toĔsamoĈci miejsc i wspólnot je zamieszkujñcych. Na- tomiast w Polsce, w latach 90. XX w., przyjöto paradygmat wielofunkcyj- nego rozwoju obszarów wiejskich.

Jego realizacja sprowadzaäa siö do tzw. róĔnicowania, czyli zwiökszania spectrum dziaäalnoĈci gospodarczej, czym skutecznie podtrzymano prak- tykö traktowania wsi wyäñcznie jako sfery produkcji. Nie powstaäa spójna koncepcja rozwoju obszarów wiejskich, lecz podporzñdkowano ten problem realizacji Wspólnej Polityki Rolnej Unii Europejskiej. Programy Operacyjne staäy siö Ēródäem zdo- bywania Ĉrodków na poszczególne inwestycje, obiektywnie potrzebne, lecz nie osadzone w szerszym kon- tekĈcie rozwojowym. Przejawiäo siö to realizacjñ szeregu przedsiöwziöè (w zdecydowanej mierze infrastruk- turalnych) bödñcych punktowymi interwencjami, a nie sposobem na dynamizowanie procesów rozwojowych uruchomionych innymi metodami⁵.

W krajach bödñcych ojczy- znñ odnowy wsi rewitalizacja ma

charakter ogólnie znany. Obiektom i terenom posiadajñcym walory historyczne i architektoniczne, nie- wykorzystanym lub niespeäniajñcym standardów uĔytkowych, nadawane sñ nowe, odmienne funkcje lub funkcje istniejñce sñ podtrzymywa- ne po odpowiednim dostosowaniu i poprawie standardu. JednoczeĈnie wzmacniane sñ walory historyczne i kulturowe tych obiektów i terenów (rewaloryzacja).

Przygotowanie procesu rewitalizacji, w Nadrenii -Palatynacie wymaga sporzñdzenia szczegó- äowych planów w skali 1:500 lub 1:1000 na podstawie pogäöbionej, wszechstronnej analizy miejsco- woĈci w aspektach historycznym, urbanistycznym, architektoniczno- -przestrzennym, gospodarczym i spo- äecznym. Poszczególne fragmenty przestrzeni publicznych, jak równieĔ posesji prywatnych sñ szczegóäowo projektowane celem zachowania spójnego obrazu miejscowoĈci. Ele- menty cenne i charakterystyczne sñ eksponowane, by stworzyè unikalny, specyficzny wizerunek miejscowo- Ĉci. Szczególnie waĔne jest peäne wäñczenie w rewitalizacjö miesz-

kaþców i szeroki udziaä ekspertów, praktycznie przy kaĔdej realizacji.

Zmiana funkcji moĔe prowadziè do wykreowania form uprzednio nie- znanych. Znakomitym przykäadem jest przeksztaäcenie obiektów go- spodarczych w Nadrenii -Palatynacie w budynki mieszkalne, których struktura po przeksztaäceniu zacho- wuje obszerne, szerokie wjazdy. Za szczytowe osiñgniöcie rewitalizacji mogñ uchodziè, powstaäe w taki wäaĈnie sposób, wiejskie rezyden- cje w Konken. Dziaäania zwiñzane z rewitalizacjñ przestrzeni wiejskiej w Konken pozwoliäy unowoczeĈniè infrastrukturö wsi, zachowujñc jed- noczeĈnie jej historyczny obraz. Za poĈredni rezultat dziaäaþ odnowy wsi uznaje siö utworzenie ok. 300 miejsc pracy we wsi. Poprzez prze- ksztaäcenia dawnych budynków tj.

stodóä, szop, stajni, powstaäy obiekty mieszkalne dla mäodych rodzin, a ponadto podniesiono estetykö centrum wsi (ryc. 2 -3). Dotacje landu na realizacjö projektów rewitalizacyjnych w Konken wyniosäy ok. 1,5 mln Euro. Na dofinansowanie projektów prywatnych przeznaczono 285 tys.

Euro (18 projektów), na realizacjö Ryc. 2-3. Budynek uĔytecznoĈci publicznej z „Domem na trasie kulinarnej” zbudowany w miejscu budynku gospodarskiego, Konken (Nadrenia- Palatynat, Niemcy), Ēródäo: Ministerstwo Spraw Wewnötrznych, Sportu i Infrastruktury Nadrenii-Palatynatu

Fig. 2-3. Public building with the “House of the culinary tour” built on the site of the farmyard building, Konken (Rhineland-Palatinate, Germany), source: Ministry of Internal Affairs, Sport and Infrastructure Rhineland-Palatinate

(4)

projektów w których beneficjentem byä samorzñd – 1,2 mln (7 projektów).

Poprzez duĔñ liczbö i szerokñ skalö tych przedsiöwziöè moĔliwa jest caäoĈciowa odnowa miejsco- woĈci⁶. „Nowe Ĕycie” zrewitali- zowanych obiektów skäada siö na nowe funkcje miejscowoĈci i tworzy oczekiwanñ, podwyĔszonñ jakoĈè Ĕycia jej mieszkaþców. Finalnym i zasadniczym efektem rewitalizacji sñ róĔnorodne impulsy rozwojowe.

Rewitalizacja oznacza zmianö ja- koĈciowñ, zwykle teĔ strukturalnñ, zachodzñcñ w obröbie miejscowo- Ĉci, w szczególnoĈci w obszarze historycznych centrów. Eliminuje to kosztownñ koniecznoĈè tworzenia nowej tkanki budowlanej i infrastruk- turalnej. Z tych wzglödów rewitalizacja jest w gäównym nurcie polityki przeksztaäceþ na obszarach depopu- lacji, gdzie klasyczne, inwestycyjne metody pobudzania, wzrostu nie dziaäajñ⁷. W Nadrenii -Palatynacie proces rewitalizacji, m. in. w zakresie przeksztaäcania obiektów gospodar- skich w mieszkaniowe lub miejsce pracy wäaĈcicieli (pracownie, punkty usäug, warsztaty wytwórcze), stanowi jeden z gäównych filarów programu odnowy wsi. Land ten, wydatkujñc od roku 1991 na odnowö wsi 430 mln euro, doprowadziä do realizacji 23 tys. projektów prywatnych⁸ i 3,8 tys.

projektów publicznych. Proporcje te sñ waĔne, gdyĔ pokazujñ, iĔ bez udostöpnienia Ĉrodków prywatnym wäaĈcicielom zasobów kulturowych rewitalizacja nie jest moĔliwa.

Rewitalizacja obszarów wiejskich w Polsce

Revitalization of the rural areas in Poland

Rewitalizacja obszarów wiejskich w Polsce, wzglödem tak okre- Ĉlonego wzorca, pozostaje w po- wijakach. Projekty rewitalizacji wykonywane ze wsparciem unijnym, gäównie Regionalnych Programów Operacyjnych⁹, obejmujñ dworskie, folwarczne, koĈcielne lub klasztorne zespoäy zabytkowe oraz incydentalnie obszary o statusie pomnika historii lub parku kulturowego. Brak dziaäaþ na rzecz historycznych centrów miejscowoĈci lub ciñgów zabudowy wiejskiej, gdzie przedsiö- wziöcia muszñ objñè wiele posesji, gäównie prywatnych. Nie istnieje jakikolwiek program, który, stawiajñc sobie za zasadniczy cel rewitalizacjö poszczególnych miejscowoĈci, miaä- by istotne wyniki. Kluczowym pro- blemem jest brak narzödzi wsparcia

dla osób fizycznych – beneficjentów procesu rewitalizacji wiejskiej sub- stancji budowlanej. W konsekwencji zrewitalizowane obiekty (zespoäy obiektów) pozostajñ kontrastujñcñ enklawñ w obröbie wsi nietkniötych jakimikolwiek pracami.

Projekty prowadzñce do rewitalizacji sñ wykonywane w ramach miejscowych programów odnowy wsi. Choè ich celem gäównym jest poprawa warunków Ĕycia, to doce- niane jest znaczenie zasobów kulturowych, których wykorzystanie jest konsekwencjñ uruchomienia procesu rozwoju wsi.

Najlepsze wyniki osiñgane sñ tam, gdzie unijne wsparcie (nie tylko w zakresie dziaäaþ dedykowanych odnowie wsi) dotyczy projektów wykonywanych w miejscowoĈciach zaawansowanych w procesie odnowy wsi i korzystajñcych z fachowego doradztwa. Zakres wykonanych przedsiöwziöè, ich skala, wäaĈciwo- Ĉci waloryzacyjne, dojrzaäoĈè pro- jektowa i realizacyjna czyni z tych projektów wzorcowe przykäady

Ryc. 4. Centrum wsi w Walcach (gmina Walce, woj. opolskie), Ēródäo: Urzñd Gminy w Walcach Fig. 4. Village centre in Walce (municipality

Walce, voivodeship Opole), source: District Office in Walce

(5)

rewitalizacji. Z terenu wojewódz- twa opolskiego wymieniè warto urzñdzenie centrów wsi: Kamieþ ćlñski i Kamionek (gm. Gogolin), Stare Sioäkowice (gm. Popielów), OstroĔnica (gm. Pawäowiczki), Walce (gm. Walce) (ryc. 4), Skorochów (gm.

Nysa) oraz Rudziczka (gm. Prudnik) poprzez urzñdzenie Centrum Aktyw- noĈci Wiejskiej (ryc. 5).

W dziaäaniach sektorowych programów (obecnie PROW) klu- czowy aspekt rewitalizacji nie byä i nie jest brany pod uwagö przy formuäowaniu i wyborze projektów.

Rewitalizacja nastöpuje nie jako efekt procesu, lecz wynik mechanicz- nego wsparcia okreĈlonej kategorii zasobów kulturowych oraz poprzez fakt zlokalizowania przedsiöwziöcia

w przestrzeni obiektywnie wymaga- jñcej rewitalizacji.

Niemniej w sprawozdaniach z realizacji programów zamieszczo- ne sñ przykäady projektów bödñcych wzorcowymi przypadkami rewitalizacji, a mianowice:

Budowa centrum edukacji przyrodniczej wraz z odbudowñ za- bytkowego folwarku w miejsco- woĈci Mniszki¹⁰ (SPO 2004–2006) w gminie Miödzychód (woj. wielkopolskie) (ryc. 6-7).

Zagospodarowanie stawu wiejskiego przy Placu Stawowym w Kamionku w gminie Gogolin (woj. opolskie)¹¹ – SPO 2004–

2006.

Projekt we wsi Chlewiska w gminie Kotuþ (woj. mazowieckie)¹².

Sposób prowadzenia odnowy wsi a charakter przedsiêwziêæ

The way of the carrying out of rural renewal and projects character

DziaäalnoĈè inwestycyjna sa- morzñdów gminnych ostatniego piötnastolecia przyniosäa na obszarach wiejskich nastöpujñce rodzaje przedsiöwziöè:

1. Nowe obiekty szkolne, gäów- nie gimnazjalne, wznoszone w miejscowoĈciach bödñcych siedzibñ gminy oraz towarzyszñ- ce tym obiektom hale sportowe, a w ostatnim czasie boiska sportowe „Orlik”.

2. Infrastruktura komunalna – wodo- ciñgowa i kanalizacyjna, obiekty stacji uzdatniania wody, przepom- powni i oczyszczalni Ĉcieków, sta- nowiñce elementy tych systemów.

3. Drogi lokalne (przebudowy) i obiekty towarzyszñce.

Ryc. 5. Centrum AktywnoĈci Wiejskiej w Rudziczce (gm. Prudnik, woj. opolskie), Ēródäo: archiwum wäasne autora

Fig. 5. Rural Activity Centre in Rudziczka (commune Prudnik, voivodeship Opole), source: author’s archive

Ryc. 6-7. Centrum Edukacji Regionalnej i Przyrodniczej w Mniszkach (gm. Miödzychód, woj. wielkopolskie), Ēródäo:http://www.miedzychod.pl/

cms_inc/cms_galeria_show.php?foto=112&h=1024&w=1280&dzial=8, http://www.utw.miedzychod.pl/kronika/kronika_10_11.htm

Fig. 6-7. Regional Education and the Nature Center in Mniszki (commune Miödzychód, Greater Poland voivodeship), source:http://www.miedzychod.

pl/cms_inc/cms_galeria_show.php?foto=112&h=1024&w=1280&dzial=8, http://www.utw.miedzychod.pl/kronika/kronika_10_11.htm

(6)

4. Obiekty infrastruktury spoäecznej, gäównie:

– tzw. Ĉwietlice wiejskie bñdĒ ich odpowiedniki: domy kultury, centra aktywnoĈci wiejskiej, remizy OSP (z salami spotkaþ);

– obiekty rekreacyjne, zabawowe i festynowe w formie róĔnego rodzaju wiat, scen, podestów;

– boiska sportowe i place zabaw.

5. Przedsiöwziöcia ksztaätujñce przestrzeþ publicznñ centrów wsi oraz placów przy istniejñcych juĔ obiektach publicznych lub na terenach rekreacji i festynów, w tym chodniki i parkingi.

6. ćcieĔki turystyczne, ĈcieĔki dydak- tyczne i miejsca pobytu turystów (równieĔ na uĔytek mieszkaþ- ców) na obrzeĔach miejscowoĈci w lasach i nad wodñ, kñpieliska, wieĔe i platformy widokowe.

7. Urzñdzenia i systemy informacji wizualnej.

Przedsiöwziöcia wymienione w pkt. 4 -7 to zakres wäaĈciwy dla odnowy wsi prowadzonej oddolnie przy

wsparciu programów regionalnych oraz odgórnie z relatywnie wysokñ alokacjñ Ĉrodków unijnych w ramach dziaäaþ Odnowa wsi oraz zacho- wanie i ochrona dziedzictwa kultu- rowego SPO 2004–2006 i Odnowa i rozwój wsi PROW 2007–2013¹³ (zob. tabela 1).

PodejĈcie oddolne

Programy odnowy wsi, realizowane ze Ĉrodków lokalnych i niekiedy przy wsparciu finansowym samo- rzñdów województw prowadzñ do uruchomienia procesu rozwojowego.

Wówczas wykonywanych jest wiele powiñzanych ze sobñ projektów, gdyĔ wynikajñ one ze strategii rozwoju wsi przyjötej przez spoäecznoĈè lokalnñ. Projekty te uwzglödniajñ uwarunkowania miejscowoĈci i jej otoczenia, odpowiadajñ realnym (a nie deklaratywnym) potrzebom danej spoäecznoĈci lokalnej, sñ przez niñ wspóäkreowane (zamysä, koncepcja funkcjonalna, propozycje co do formy). Na tej drodze osiñgniö-

cie wysokiej jakoĈci projektów jest moĔliwe. Zachodzi synergia, ponie- waĔ projekty powstajñ w zwiñzku z przedsiöwziöciami juĔ wykonany- mi. Wäñczenie spoäecznoĈci lokalnej w ich realizacjö wywoäuje efekt iden- tyfikacji niezbödny do zakäadanego funkcjonowania projektu, silnego oddziaäywania i trwaäoĈci.

Niestety ograniczone moĔliwo- Ĉci finansowe gmin i soäectw powo- dujñ, iĔ projekty realizowane oddolnie zwykle sñ niewielkie. Przeciötne nakäady to kilkanaĈcie, kilkadziesiñt tys. zä. Zatem efektem sñ liczne lecz drobne zmiany wysycajñce wiejskñ przestrzeþ. Przykäadem takich dzia- äaþ jest wieĈ Pilszcz w gminie Kietrz w województwie opolskim. Dopiero w fazie zaawansowanej odnowy wsi, gdy miejscowoĈè ze wzglödu na swe osiñgniöcia „zaczyna siö liczyè”, staje siö strategicznie waĔna dla gminy i wówczas jest miejscem wielomilio- nowych inwestycji.

Tabela 1. Sektorowe programy wsparcia obszarów wiejskich w Polsce Tab. 1. Sectoral support programs of the rural areas in Poland

Program Nazwa działania

Środki finansowe Liczba projektów

planowane (w mln euro)

zrealizowane

(w mln zł) planowane zrealizowane Sektorowy Program Operacyjny

Restrukturyzacja i modernizacja sektora żywnościowego oraz rozwój obszarów wiejskich 2004–2006

Odnowa wsi oraz zachowanie

i ochrona dziedzictwa kulturowego

112,9*

(wkład krajowy 25,6)

543,3

(wkład krajowy 147) 1 200 2 027

Program Rozwoju Obszarów Wiejskich 2007 –2013

Odnowa i rozwój wsi

589,6 (wkład krajowy 147,4)

1 118,4**

(wkład krajowy 370) 20 080 2 590*

*Po zmianach dokonanych w trakcie realizacji programu.

**Zrealizowane päatnoĈci i liczba projektów – stan na 31 grudnia 2011 r.

đródäo: Opracowanie wäasne na podstawie: Sprawozdanie z realizacji Sektorowego Programu Operacyjnego „Restrukturyzacja i modernizacja sektora ĔywnoĈciowego oraz rozwój obszarów wiejskich 2004–2006”, Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi, Warszawa 2010; Informacja o stanie realizacji Programu Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 2007–2013 – dane na dzieþ 31 stycznia 2012 r., Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi, Warszawa 2012.

(7)

PodejĈcie odgórne

Przedsiöwziöcia dedykowane odnowie wsi, wspierane ze Ĉrodków europejskich, polegajñ na budowie obiektów nowych oraz, co czöstsze, na rozbudowie, remoncie lub ada- ptacji obiektów istniejñcych, w tym zabytkowych. Drugñ grupñ przedsiö- wziöè jest urzñdzanie przestrzeni publicznych. Zbyt äatwo podejmowane sñ decyzje o budowie nowych obiek- tów bez wykorzystania istniejñcej starej zabudowy w obröbie centrów miejscowoĈci. Inwestycje w nowych lokalizacjach czösto wpisujñ siö w proces rozlewania zabudowy. Na tym tle pozytywnym przykäadem jest przebudowa budynku stajni na Ĉwietlicö wiejskñ w Popowej Woli (gm. DĒwierzuty w województwie warmiþsko -mazurskim).

PodejĈcie odgórne ma zasad- niczo jednñ zaletö. Przy dofinanso- waniu do 500 tys. zä projekty mogñ mieè skalö¹⁴ powodujñcñ wyraĒnñ zmianö fragmentu miejscowoĈci.

Niestety, mogñ byè realizowane bez zwiñzku z faktycznymi moĔliwoĈcia- mi ich wykorzystania i w oderwaniu od strategicznego täa (lokalnego i regionalnego), mimo iĔ formalnie zostaäy umieszczone w tzw. planach rozwoju miejscowoĈci¹⁵. Znanych jest bardzo wiele przypadków obiek- tów wzniesionych dla zaspokojenia potrzeb spoäeczno -kulturalnych wykorzystywanych w minimalnym stopniu przez spoäecznoĈci lokalne¹⁶. Warto zauwaĔyè, Ĕe caäoĈcio- wa odnowa wsi wymaga realizacji w jednej miejscowoĈci od kilku do

kilkunastu przedsiöwziöè tej skali, a wiöc zaangaĔowania Ĉrodków wielokrotnie przewyĔszajñcych do- puszczony w SPO i PROW poziom wsparcia 500 tys. zä na 1 miejsco- woĈè w okresie dziaäania programu, tj. odpowiednio 3 i 7 lat.

Taki wäaĈnie poziom inwesto- wania, o czym wspomniano wyĔej, jest osiñgalny w zaawansowanej fazie odnowy wsi.

Charakterystyka

przedsiêwziêæ odnowy wsi wspartych przez SPO 2004–2006 i PROW 2007–2013

Characteristics of rural renewal projects supported by the SPO 2004–2006 and PROW 2007–2013

Zasadniczñ cechñ omawianych przedsiöwziöè jest ich róĔnorodnoĈè.

Ponadto, poprzez funkcje i wysoki poziom oczekiwaþ beneficjentów, sñ eksponowane zarówno w przestrzeni fizycznej wsi, jaki teĔ w od- biorze spoäecznym jej mieszkaþców.

Systematyka przedsiöwziöè PROW i SPO (typ operacji, zakres operacji) jest niespójna i róĔna w obu programach (zob. tab. 2). Dlatego nie jest moĔliwe precyzyjne okreĈlenie proporcji pomiödzy przedsiöwziö- ciami polegajñcymi na budowie bñdĒ remoncie budynków a projektami,

w ramach których prowadzono urzñ- dzanie przestrzeni¹⁷. Jedyny zbieĔny, szczególnie waĔny w aspekcie rewitalizacji wsi, typ operacji w obu programach to zachowanie dzie- dzictwa kulturowego. Pomimo za- pisania w nazwie dziaäania aspektu

„zachowania i ochrony dziedzictwa kulturowego”, liczba takich operacji w ramach SPO stanowiäa jedynie 4%.

W PROW objöto wsparciem dla re- monty elewacji i dachów koĈcioäów zabytkowych, co spowodowaäo, Ĕe udziaä tej kategorii przedsiöwziöè wzrósä do 9,5%.

W ramach 2027 umów SPO oraz 2590 operacji (umów/projek- tów) PROW zrealizowanych do 31 grudnia 2011 r. powstaäo dotñd ponad 9 tys. obiektów, nie liczñc przedsiöwziöè o charakterze linio- wym (ĈcieĔki i szlaki turystyczne).

Projekty zwykle polegajñ na wy- konaniu jednego przedsiöwziöcia w danej miejscowoĈci. Sñ równieĔ projekty, gdzie w ramach jednego tytuäu wykonywanych jest kilka, a nawet kilkanaĈcie obiektów w po- szczególnych miejscowoĈciach gminy¹⁸. Jednak liczba 2311 miej- scowoĈci, w których wykonywano przedsiöwziöcia PROW pozostaje mniejsza od liczby operacji. Zatem istnieje tendencja koncentrowania projektów w miejscowoĈciach ak- tywniejszych, takich jak omówione wyĔej Chlewiska. Tam, prócz gminy, beneficjentami sñ instytucje kultury, organizacje pozarzñdowe oraz koĈcioäy lub zwiñzki wyznaniowe.

Zjawisko koncentracji zachodzi teĔ

(8)

Tabela 2. Efekty rzeczowe dziaäaþ PROW i SPO zwiñzanych z odnowñ wsi

Tab. 2. The material effects of PROW and SPO measures related to the restoration of the village

Lp. Typ operacji Zakres operacji

PROW (stan na

31.12.2011) SPO

Liczba

operacji Liczba obiektów

1. Infrastruktura publiczna

Budowa, przebudowa, remont lub wyposażenie:

a) budynków pełniących funkcje rekreacyjne, sportowe i społeczno -kulturalne w tym świetlic i domów kultury

1785 68,9%

1850 1200

b) obiektów budowlanych przeznaczonych na cele promocji lokalnych produktów i usług, w tym: pawilonów, punktów wystawowych, sal ekspozycyjnych lub witryn

8

Kształtowanie obszarów o szczególnym znaczeniu dla

zaspokajania potrzeb mieszkańców 726 636

2. Zaspokajanie potrzeb w zakresie turystyki

Budowa, przebudowa lub remont:

a) infrastruktury turystycznej

436 16,8%

bd. 750*

b) ścieżek rowerowych, szlaków pieszych 68 km 197 km

c) obiektów sportowych

1162 629

d) placów zabaw, miejsc rekreacji

694

3.

Zaspokajanie potrzeb z zakresie sportu

i rekreacji

Urządzanie i porządkowanie terenów zielonych, parków lub innych miejsc wypoczynku

123 4,7%

269 Budowa, przebudowa, remont lub wyposażenie obiektów

małej architektury 587 **

Zagospodarowanie zbiorników i cieków wodnych dla

rekreacji lub poprawy estetyki miejscowości 50 90

4. Zachowanie dziedzictwa kulturowego

Rewitalizacja budynków zabytkowych użytkowanych na cele publiczne oraz obiektów małej architektury, odnawianie lub konserwacja lokalnych pomników historycznych i miejsc pamięci

246 9,5%

66 106

Zakup i odnawianie obiektów charakterystycznych dla danego regionu lub tradycji budownictwa wiejskiego i ich

adaptacja na cele publiczne 10

Odnawianie elewacji zewnętrznych i dachów w budynkach architektury sakralnej wpisanych do rejestru zabytków

i odnawianie cmentarzy wpisanych do rejestru zabytków 210

-

4930 4105

LICZBA OPERACJI (SUMA) 2590 2027

* W tym maäej infrastruktury rekreacyjnej.

** IloĈè zawarta w liczbie wersu 2a.

đródäo: Opracowanie wäasne na podstawie: Sprawozdanie z realizacji Programu Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 2007–2013 (stan na 31 grudnia 2011 r.), Warszawa 2012; Sprawozdanie z realizacji Sektorowego Programu Operacyjnego „Restrukturyzacja i modernizacja sektora ĔywnoĈciowego oraz rozwój obszarów wiejskich 2004–2006”, Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi, Warszawa 2010.

(9)

na poziomie gminnym. Sñ gminy szczególnie zainteresowane wykony- waniem przedsiöwziöè odnowy wsi i caäkiem bierne (ryc. 8). Ponadto kryteria dostöpu (bezrobocie, zasobnoĈè gminy) powodujñ, Ĕe istniejñ obszary bardziej nasycone przedsiöwziöciami odnowy wsi niĔ niestety niska Ĉrednia krajowa (projekty wsparte przez SPO wykonano w 5% soäectw w kraju,

a przedsiöwziöcia w ramach PROW powstanñ w co czwartym soäectwie).

Zatem koncentracja projektów mogäaby przynieĈè lokalnie widocz- ne efekty rewitalizacyjne, a gäówny wynik sektorowego wsparcia mógäby polegaè na wysyceniu kraju kilkoma tysiñcami wzorcowo zrealizowanych przedsiöwziöè o istotnym znaczeniu dla spoäecznoĈci lokalnych i wize-

runku obszarów wiejskich¹⁹. Kwestie te dostrzeĔono w Ocenie Ĉrednio- okresowej PROW²⁰ stwierdzajñc:

„Inwestycje polegajñce na poprawie zagospodarowania przestrzennego, porzñdkujñce pewne obszary cen- tralne w miejscowoĈciach wiejskich sñ pewnego rodzaju wizytówkñ gminy, poprawiajñcych wizerunek obszarów, które zaczyna siö po- strzegaè jako zadbane i estetyczne.

Innym elementem wpäywajñcym na atrakcyjnoĈè gmin jest realizacja pro- jektów nietypowych, odróĔniajñcych siö swoim zakresem tematycznym od projektów standardowych realizo- wanych w innych miejscowoĈciach.

Za przykäady mogñ säuĔyè: pomysä kompleksowego zagospodarowania terenu wokóä koĈcioäa w Säupi NadbrzeĔnej (gm. Taräów, woj.

Ĉwiötokrzyskie) z budowñ obiektów noclegowych, gastronomicznych, re- kreacyjnych czy religijnych, którego czöĈciñ jest budowa parkingu i muru, oraz kompleksowa modernizacja za- äoĔenia dworsko -parkowego w miej- scowoĈci Chlewiska (gm. Kotuþ, woj.

mazowieckie)”.

Potencja³

rewitalizacyjny projektu

The revitalization potential of the project

KaĔde przedsiöwziöcie, które wywoäuje zmianö wiejskiej przestrzeni oraz sposobu jej postrzegania i uĔytkowania, od momentu zaist-

đródäo: Sprawozdanie z realizacji Sektorowego Programu Operacyjnego „Restrukturyzacja i modernizacja sektora ĔywnoĈciowego oraz rozwój obszarów wiejskich 2004–2006”

z dn. 5.07.2010 r., Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi, Warszawa 2010, s. 75.

Ryc. 8. Projekty odnowy wsi zrealizowane w ramach SPO 2004–2006 Fig. 8. Village renewal projects implemented under SPO 2004–2006

(10)

nienia projektu oddziaäuje (pasyw- nie, lecz przez däugi okres) swymi wäaĈciwoĈciami (walorami) rewa- loryzacyjnymi. Walory te zaleĔñ od skali i lokalizacji projektu, ale przede wszystkim od formy fizycznej i relacji z otoczeniem. Cechy te moĔna okreĈliè juĔ na etapie odpowiednio przygotowanej dokumentacji projektu. Oddziaäywanie aktywne wynika z cech wewnötrznych projektu, czyli walorów uĔytkowych, wyraĔajñcych zakres i sposób funkcjonowania okreĈlony przez inwestora i uĔytkow- ników oraz projektanta. Oddziaäy- wanie tych walorów jest w sposób oczywisty uzaleĔnione od uĔytko- wania zgodnie z zaäoĔonymi celami.

Zawarte w fizycznej formie projektu walory uĔytkowe, trzeba roz- patrywaè z uwzglödnieniem genezy projektu. Zatem ich ocena wymaga poznania uzasadnienia realizacji, tj.

opisu potrzeb i celów realizacji na tle strategii rozwoju miejscowoĈci oraz stanu zaawansowania procesów rozwojowych. Warto zauwaĔyè, iĔ w przeciwieþstwie do wäaĈciwoĈci rewaloryzacyjnych walory uĔytko- we szybko siö wyczerpujñ, tak jak zmieniajñ siö spoäeczne potrzeby stworzenia projektu.

Walory rewaloryzacyjne oraz walory uĔytkowe tworzñ potencjaä rewitalizacyjny projektu, zapewnia- jñcy jego oddziaäywanie na otoczenie spoäeczno -gospodarcze i dostarcze- nie mu oczekiwanych impulsów rozwojowych.

Ocena jakoœci projektu

Evaluation of the quality of the project

Wybór projektów SPO 2004–

2006 i PROW 2007–2013 z dziaäaþ dedykowanych odnowie wsi jest wa- runkowany uzyskaniem minimalnej liczby punktów i ogólnñ liczbñ punk- tów²¹. O ich przyznaniu nie decyduje ocena merytoryczna (jakoĈè) projek- tu, lecz kategorie bez jakiegokolwiek zwiñzku z projektem, tj. sytuacja spoäeczno -gospodarcza gminy oraz jej atrakcyjnoĈè turystyczna. Brane sñ pod uwagö kryteria: dochody wäasne, poziom bezrobocia, liczba obiektów zabytkowych i chronionych terenów przyrodniczych. Instytucja wdraĔajñ- ca przyznaje tzw. punkt regionalny, promujñc dany rodzaj przedsiöwziöè.

Nie zmienia to istoty wyboru projektu. Jest on wyäaniany w ode- rwaniu od swej wartoĈci merytorycz- nej, a wiöc cech, które warunkujñ osiñgniöcie zaäoĔonych celów oraz efektywne oddziaäywanie na proces rozwojowy danej miejscowoĈci.

W konsekwencji efekty udzielonego wsparcia mierzy siö wskaĒnikami produktu, gäównie liczbñ wykonanych przedsiöwziöè danego typu.

Efekt rozwojowy pozostaje nie- uchwytny i domniemany. Uznano, Ĕe projekt bez wzglödu na jakoĈè i tak bödzie efektywny, poniewaĔ presja potrzeb jest tak wielka, Ĕe kaĔde przedsiöwziöcie bödzie wy- korzystane. Jednak fakty, o czym wspomniano powyĔej, temu przeczñ.

Nader czösto powstajñ projekty tylko incydentalnie uĔytkowane lub fatalne w formie, potögujñce brzydotö i cha- os przestrzenny. Dla zobrazowania zestawiono sztampowy i fatalnie usytuowany plac zabaw, wykonany w ramach Ĉrodków PROW oraz innowacyjny projekt z Ludwikswin- kel (Nadrenia -Palatynat), która to miejscowoĈè wyróĔnia siö poprzez motyw wody (ryc. 9-10).

JakoĈè projektu, podstawowa cecha warunkujñca efektywnoĈè wy- datkowania Ĉrodków, bez wñtpienia jest kategoriñ trudnñ do ustalenia.

Skäada siö na to wieloaspektowoĈè oraz koniecznoĈè dokonywania oceny w sposób ekspercki (obarczenie uznaniowoĈciñ).

Ustalenie jakoĈci projektu moĔe byè dokonane poprzez ocenö obu skäadowych potencjaäu rewitaliza- cyjnego, tj. wäaĈciwoĈci rewaloryzacyjnych i walorów uĔytkowych.

Trzeba to wykonaè dysponujñc projekcjñ przedsiöwziöcia zäoĔonñ z projektu technicznego, wizualiza- cji obiektu (w tym na tle otoczenia) Ryc. 9. Plac zabaw w Karäowicach

(gm. Popielów, woj. opolskie), Ēródäo: archiwum wäasne autora Fig. 9. Playground in Karäowice (commune Popielów, voivodeship Opole), source: author’s archive

Ryc. 10. Plac zabaw w Ludwikswinkel (Nadrenia-Palatynat, Niemcy), Ēródäo: archiwum wäasne autora Fig. 10. Playground in Ludwikswinkel (Rhineland-Palatinate, Germany),

(11)

oraz opisu w odpowiednim standar- dzie informacyjnym. Przy ustalaniu niezbödnego standardu projekcji przedsiöwziöcia w szczególnoĈci jego komponentów przestrzennych, mogñ byè pomocne prace Ireny NiedĒwieckiej -Filipiak²² oraz tejĔe autorki i Zbigniewa Kuriaty²³.

Kryterium w³aœciwoœci rewaloryzacyjnych

Criterion of the revaluation properties

W rozdziale tym zapropono- wano skale ocen dla poszczegól- nych wyodröbnionych kryteriów.

WyraĔenie skali liczbñ punktów, dla potrzeb tworzenia list rankingowych projektów, jest sprawñ technicznñ do odröbnych rozwaĔaþ, w jednym z kryteriów liczbö punktów, dowol- nie przyjötñ podano dla przykäadu.

Dla procesów rewitalizacji wäaĈciwoĈci rewaloryzacyjne pro-

jektu sñ najistotniejsze, bowiem efekt wypeänienia i urzñdzenia przestrzeni wiejskiej, wkomponowania lub rekompozycji, jest däugotrwaäy, na dziesiöciolecia i däuĔej rozstrzyga o charterze miejsca, wzmacnia lub znosi jego tradycjö. Konteksty historyczne i przestrzenne sñ roz- legäe, zwykle wykraczajñce poza bezpoĈrednie otoczenie miejsca ulokowania projektu. Poznanie tre- Ĉci rozstrzyga o powodzeniu formy.

Opis tych zaleĔnoĈci dokonany przez Annö Grabowskñ w artykule

„Wspóäczesne znaczenie architek-

tury w wiejskim krajobrazie kulturo- wym”²⁴ daä asumpt do wyodröbnienia trzech zasadniczych, podlegajñcych wizualnej percepcji, aspektów oceny wäaĈciwoĈci rewaloryzacyjnych projektu. Sñ nimi:

1) architektoniczno -estetyczne walory formy,

2) nawiñzanie do lokalnych/regionalnych wartoĈci historycznych i kulturowych (poszanowanie tradycji miejsca),

3) komponowanie z otoczeniem (dostosowanie do charakteru otoczenia: form, gabarytów bryä, materiaäów i kolorystyki).

Propozycjö skali ocen zawiera tab. 3.

Ujemne i niedostateczne wäa- ĈciwoĈci rewaloryzacyjne powinny wykluczaè uzyskanie wsparcia.

Kryterium walorów u¿ytkowych

Criterion of the utility values

Polem oceny walorów uĔytko- wych moĔe byè zakres zaäoĔonych i realnych funkcji projektu, w skali od Tabela 3. Skala oceny wäaĈciwoĈci rewaloryzacyjnych projektu

Tab. 3. The scale of the assessment of the revaluation properties of the project

Właściwości rewaloryzacyjne

projektu

Walory

architektoniczno- -estetyczne

poszanowanie tradycji miejsca

komponowanie z otoczeniem

1 2 3 4

ujemne rażąca brzydota istotne naruszenie silne konflikty, efekt dekompozycji

niedostateczne brak brak nawiązania niepodporządkowanie

niskie pozytywne niektóre elementy

nawiązanie niektórych elementów

podporzadkowanie części elementów

zadawalające całościowo pozytywne

czytelne nawiązanie zasadniczych elementów

podporządkowanie większości elementów

wysokie wrażenie piękna pełne nawiązanie lub eksponowanie

spójność lub efekt rekompozycji đródäo: opracowanie wäasne.

Source: work of the author.

4

3

2

1

projekty monofunkcyjne projekty dwufunkcyjne projekty wielofunkcyjne

Liczba użytkowników (osoby /grupy społeczne)

Ilość funkcji

5 3

1

1, 3, 5 – liczba punktów (wartości przykładowe)

Ryc. 11. Ocena walorów uĔytkowych – wartoĈciowanie projektów ze wzglödu na iloĈè funkcji i liczebnoĈci uĔytkowników

Fig. 11. Usability evaluation – evaluating of the projects considering the amount of functions and the number of users

đródäo: opracowanie wäasne.

(12)

monofunkcyjnoĈci (ĈciĈle okreĈlona potrzeba ĈciĈle zdefiniowanego krö- gu odbiorców) po wielofunkcyjnoĈè (wiele róĔnych potrzeb szeregu grup uĔytkowników)²⁵. Tak dokonywanej ocenie przyĈwieca zaäoĔenie, iĔ im wiöcej funkcji i grup uĔytkowników, tym szersze potencjalne oddziaäy- wanie projektu. Miarö stanowi iloĈè funkcji oraz liczebnoĈè uĔytkowni- ków (ryc. 11).

Kryterium innowacyjnoĈci Ocena powinna uwzglödniaè poziom innowacyjnoĈci, a wiöc war- toĈci dodane ponad rozpowszechnio- nñ praktykö. InnowacyjnoĈè projektu wynika z unikalnego pomysäu na formö obiektu, niespotykane dotñd poäñczenie funkcji lub sposobów uĔytkowania. MoĔe przybraè formö innowacji spoäecznej, np. poäñczenie domów seniora (dziennego pobytu osób starszych) z przedszkolami (Dolna Austria i Saksonia), utworzenie miejsc spotkaþ mieszkaþców (i przyjezdnych) w bezpoĈrednim sñsiedztwie wiejskich cmentarzy (Nadrenia -Palatynat). W ten sposób projekt oddziaäywuje na sfery, które dotñd nie miaäy Ĕadnego ze sobñ zwiñzku. RównieĔ, przywoäujñc walor specyficznoĈci (niepowtarzal- noĈci) zdecydowanie zwiöksza moĔ- liwoĈci oddziaäywania projektów, szczególnie wówczas, gdy kreujñ one wizerunek miejscowoĈci lub stajñ siö jej wizytówkñ²⁶.

Zatem innowacyjnoĈè odnosi siö zarówno do wäaĈciwoĈci rewaloryzacyjnych, jak teĔ uĔytkowych.

Jest to wartoĈè dodana projektu wygenerowana w sferze walorów rewaloryzacyjnych i uĔytkowych.

InnowacyjnoĈè projektu jest ponadto kategoriñ, której znaczenie wykracza poza lokalnoĈè. Ksztaätuje bowiem spojrzenie na rozwój ob- szarów wiejskich, wyznacza nowe, podlegajñce upowszechnieniu po- dejĈcia i rozwiñzania. Wyäanianie projektów o cechach wzorcowych, rekomendowanych do multiplikacji oraz bödñcych Ēródäem inspiracji do generowania rozwiñzaþ nowa- torskich daje moĔliwoĈè sterowania rozwojem obszarów wiejskich. Ta warstwa oceny (tab. 4) ma szczególne znaczenie dla funkcjonowania, od- dziaäywania, a nastöpnie uzyskiwa- nia caäoĈciowych rezultatów poprzez program sektorowy.

Projekty substandardowe nie powinny uzyskiwaè dofinansowania.

Algorytm oceny jakoĈci projektu

Walory rewaloryzacyjne i walory uĔytkowe korelujñ ze sobñ. Zakres korelacji jest najwiökszy w przypadku projektów polegajñcych na urzñ- dzeniu przestrzeni oraz projektów,

w których urzñdzenie przestrzeni wokóä budynków jest niezbödne dla uzyskania zakäadanych funkcjo- nalnoĈci. Przykäadowo, brak strefy przejĈciowej (skweru) pomiödzy wiejskñ Ĉwietlicñ a obsäugujñcym jñ parkingiem oznacza pogorszenie zarówno wäaĈciwoĈci rewaloryzacyjnych jak teĔ uĔytkowych. ObecnoĈè odpowiednio komponowanej maäej architektury (altany, pergole, äawki, instalacje wodne, itp.) zwiöksza walory rewaloryzacyjne jak teĔ uĔytkowe. WäaĈciwoĈci rewaloryzacyjne w wiökszym stopniu implikujñ walory uĔytkowe niĔ odwrotnie.

ZaleĔnoĈci wzglödem poziomu in- nowacyjnoĈci sñ bardziej zäoĔone.

Jednak nie majñ cech innowacyjnoĈci projekty bez walorów uĔytkowych i rewaloryzacyjnych.

Biorñc po uwagö zaleĔnoĈci pomiödzy kryteriami oraz szczególnñ pozycjö kryterium innowacyjnoĈci, koþcowy algorytm oceny jakoĈci projektu winien wyraĔaè siö w zapisie:

JakoĈè projektu =

(wäaĈciwoĈci waloryzacyjne + uĔytkowe) x poziom innowacyjnoĈci

Tabela 4. Skala oceny innowacyjnoĈci w oparciu o okreĈlenie wartoĈci dodanej projektu Tab. 4. The scale of innovation assessment based to identify the added value of the project

Poziom innowacyjności, projekt:

Wartość dodana

substandardowy ujemna – rozwiązania nieadekwatne lub przestarzałe typowy brak – rozwiązania powszechnie praktykowane specyficzny atrakcyjne, nietypowe rozwiązania odpowiednie

do specyfiki, potrzeb lub uwarunkowań lokalnych, kreowanie wizerunku miejscowości

modelowy wzorcowe rozwiązanie kreujące nowy standard zaspokajania potrzeb społecznych, kształtowania przestrzeni, itp.

nowatorski unikalne, odkrywcze rozwiązanie, inspiracja dla poszukiwania nowych rozwiązań w zakresie rozwoju obszarów wiejskich

(13)

W powyĔszej formule nastöpuje zintegrowanie oddziaäywania projektu i oddziaäywania programu projekt ten wspierajñcy.

Ocena poziomu innowacyj- noĈci, odniesiona do uwarunkowaþ regionalnych, mógäby zastñpiè sto- sowany obecnie „punkt regionalny”, dajñc moĔliwoĈè zobiektywizowane- go promowania wzorców rekomendowanych przez region.

Powracajñc do rozwaĔaþ nt.

znaczenia innowacyjnoĈci warto zauwaĔyè, Ĕe zaproponowana for- muäa oceny projektu jest istotnie zbieĔna z kryteriami wyäaniania

„najlepszych” projektów w ramach Konkursu „Przyjazna WieĈ”²⁷: 1. PomysäowoĈè, modelowoĈè

(wzorcowoĈè projektu) i innowa- cyjnoĈè wynikajñca z technik za- stosowanych przy jego realizacji.

2. FunkcjonalnoĈè i poziom wykorzystania projektu po jego zakoþ- czeniu.

3. Wpäyw na rozwój gospodarczy regionu, w tym tworzenie miejsc pracy.

4. Wpäyw projektu na polityki hory- zontalne, w szczególnoĈci w zakresie rozwoju obszarów wiejskich.

Studium przypadku – ocena w³aœciwoœci rewaloryzacyjnych wybranych projektów SPO i PROW

Case Study – assessment of the revaluation properties of the selected projects SPO and PROW

Podjöte w tej czöĈci artykuäu studium przypadku ma na celu udo- kumentowanie wykonalnoĈci zapro- ponowanej metodyki oceny jakoĈci projektu. Wybrano projekty z terenu woj. dolnoĈlñskiego²⁸, które charak- teryzuje siö niskim zaawansowaniem procesu odnowy wsi (regionalny program dziaäa od roku 2009) oraz predyspozycjñ do prowadzenia rewitalizacji (zwarty charakter zabudowy, wyksztaäcone historyczne centra, wysoki udziaä zabudowy sprzed 1945 roku). Ocenö wykonano na podstawie analizy dokumentacji fo- tograficznej i publikowanego opisu, bez wizji terenowej, co jest sytuacjñ zbliĔonñ do stanu, w którym obraz

projektu i jego relacji z otoczeniem istnieje jedynie w formie graficznej²⁹.

Do analizy posäuĔyäy materiaäy publikowane przez samorzñd wo- jewództwa³⁰ oraz dostöpne w Inter- necie. Natura tych materiaäów nie pozwoliäa na peäny zakres oceny walorów uĔytkowych i innowacyjno- Ĉci, dlatego ograniczono siö do oceny wäaĈciwoĈci rewaloryzacyjnych.

Oceniono 106 projektów, w tym 35 (publikowanych jako przykäadowe) wykonanych w ramach PROW i 71 zrealizowanych w ramach SPO (publikacja objöäa wszystkie projekty).

Wydzielono dwie grupy przed- siöwziöè, których zestawienie zawiera tabela 5:

1) Budynki (78 projektów).

Remont, rozbudowa lub budowa od podstaw stanowiäy istotö projektów. Urzñdzanie terenów towarzyszñcych, o ile przewidzia- no, byäo zakresem uzupeäniajñ- cym.

W grupie tej wyróĔniono:

– budynki i obiekty sprzed 1945 roku,

– budynki z okresu po 1945, gäów- nie wykonane za czasów PRL, – nowe budynki wznoszone w ramach projektu.

2) Tereny (28 projektów).

Przedsiöwziöcia polegaäy na zaadaptowaniu i urzñdzeniu terenu pod potrzeby rekreacyjno- -sportowe oraz na ksztaätowaniu centrów wsi lub terenów komuni- kacyjnych w obröbie zabudowy.

Tabela 5. Zestawienie rodzajów projektów Tab. 5. Summary of the types of projects

Rodzaje

projektów Budynki Tereny

Razem budynki i tereny Program

tradycyjne i zabytkowe (do 1945 r.)

z okresu

po 1945 r. nowe razem rekreacyjne i sportowe

centra wsi tereny komunikacji

razem

PROW 13 7 5 25 7 3 10 35

SPO 21 13 19 53 9 9 18 71

Razem 34

44%

20 25%

24

31% 78 16 12 28 106

(14)

Najwiöcej przedsiöwziöè (44%) dotyczyäo budynków sprzed 1945, budowa nowych budynków stano- wiäa 31%. Co czwarty projekt byä wykonany na budynkach wzniesionych po 1945 r. Tereny rekreacyjno- -sportowe przewaĔaäy nad dziaäania- mi w obröbie zabudowy i w centrach miejscowoĈci.

Ocena wäaĈciwoĈci rewaloryzacyjnych przyniosäa wynik zobra- zowany w tabeli 6.

Wyniki nie sñ korzystne. Za- ledwie 28% projektów wykazuje zadawalajñcy lub wysoki poziom wäaĈciwoĈci rewaloryzacyjnych – ich wykonanie byäo celowe. Projektów, gdzie pozytywnych wäaĈciwoĈci brak lub wröcz sñ ujemne byäo wiöcej, aĔ 38% – w ogóle nie powinny byè

realizowane. Co trzeci projekt ma wäaĈciwoĈci rewaloryzacyjne na poziomie niskim – zatem jego wykonanie naleĔy uznaè za maäo efektywne. Gorsze wyniki uzyskaäy starsze projekty SPO. NaleĔaäoby zdyskwa- lifikowaè aĔ 45% z nich, gdyĔ ocena nie wykazaäa Ĕadnych wäaĈciwoĈci rewaloryzacyjnych. W PROW udziaä takich projektów wynosi 26%. MoĔ- na to uznaè za oznakö poprawy, lecz róĔnica wielkoĈci i charakteru obu zbiorów (wszystkie projekty SPO i wyselekcjonowane PROW) nie upowaĔnia do tak jednoznacznego wniosku.

Wiek i charakter budynków ma istotny wpäyw na uzyskane przez projekty wäaĈciwoĈci rewaloryzacyjne (zob. tab. 7).

W grupie budynków sprzed 1945 r., których bryäy wyznaczajñ styl architektury wsi dolnoĈlñskiej, zadowalajñcy i wysoki poziom wäa- ĈciwoĈci rewaloryzacyjnych uzyskaäo 44% projektów. Zdecydowaä o tym korzystny ksztaät bryä oraz zwykle fatalny wyjĈciowy stan techniczny, bowiem podniesienie obiektu z ruiny z natury przynosi efekt rewaloryzacyjny (ryc. 12-13). Gdy obiekty miaäy charakter zabytkowy wówczas wysoki wynik gwarantowaä nadzór konserwatorski. AĔ 20% projek- tów nie ma Ĕadnych wäaĈciwoĈci rewaloryzacyjnych (brak i ujemne w skali ocen tabeli 7). Przyczynñ byä zwykle zbyt maäy zakres realizacji, aby osiñgnñè wynik oraz / lub brak urzñdzenia otoczenia.

Tabela 6. Efekt rewaloryzacyjny uzyskany w programach operacyjnych: PROW i SPO Tab. 6. The revaluation effect obtained in the operational programs: PROW and SPO

Potencjał rewitalizacyjny projektów

Budynki Tereny Budynki i tereny

razem

ujemny brak niski zadowalający wysoki ujemny brak niski zadowalający wysoki ujemny brak niski zadowalający wysoki

PROW 1

4% 6 24% 7 28% 7 28% 4 16% 2 _ 4 3 1 3 6 11 10 5

10 35

SPO 2

4%

23 43%

16

30% 6 11% 6 11% 4 3 8 2 1 6 26 24 8 7

18 71

RAZEM

3 4%

29 37%

23 29%

13 17%

10

13% 6 21% 3 8%

12

43% 5 18% 2 7%

9 8%

32 30%

35 33%

18 17%

12 11%

78 (74%) 28 (26%) 106 (100%)

Tabela 7. WäaĈciwoĈci rewaloryzacyjne projektów w zaleĔnoĈci od wieku budynków Tab. 7. Revaluation properties of the projects depending on the age of the buildings

Właściwości rewaloryzacyjne projektu

budynki i obiekty sprzed 1945

roku budynki z okresu po 1945 roku nowe budynki

PROW SPO Razem

w % PROW SPO Razem

w %

ujemne - - - 1 1 10 - 1 6,5

brak 2 5 20,5 3 6 45 - 2 13

niskie 5 7 35 1 4 25 3 4 47

zadawalające 4 4 24 1 1 10 3 1 27

wysokie 2 5 20,5 1 1 10 1 - 6,5

RAZEM 13 21 100 7 13 100 7 8 100

(15)

WĈród budynków powojen- nych, których pseudomodernistycz- ne, barakopodobne bryäy dekompo- nowaäy przestrzeþ wiejskñ, proporcje sñ odwrotne. AĔ 55% przedsiöwziöè nie ma Ĕadnych wäaĈciwoĈci rewaloryzacyjnych. Gäównñ przyczynñ byäa wäaĈnie nieumiejötnoĈè, bñdĒ brak chöci poradzenia sobie z fatalnñ architekturñ tych obiektów. Istotny wpäyw na wynik (podobnie, jak w przypadku budynków przedwo- jennych), miaäo pozostawienie bez

zmian otoczenia, bñdĒ symboliczne lub przypadkowe jego urzñdzenie.

WäaĈciwoĈci zadowalajñce i wysokie uzyskaäo jedynie 20% przedsiöwziöè, zwykle tam, gdzie architekci pod- jöli trud przeäamania wyjĈciowego ksztaätu budynków i dostosowali je do otoczenia (ryc. 14a i 14b) lub zaproponowali rozwiñzania ksztaät ten akceptujñcy.

W grupie nowych budynków, tylko w 30% projektów ma zadowa- lajñce wäaĈciwoĈci rewaloryzacyjne, a 20% wäaĈciwoĈci takich brakuje.

Przyczynñ byäa nieumiejötnoĈè do- stosowania bryä do charakteru miej- scowoĈci i otoczenia oraz stosowanie bryä nieadekwatnych do funkcji publicznych (wraĔenie, Ĕe adaptowano typowe projekty jednorodzinnych budynków mieszkalnych) (ryc. 15).

Kolejnñ przyczynñ byäo lokowa- nie obiektów w miejscu, w którym wywoäaäy one efekt dekompozycji przestrzeni lub przyczyniaäy siö do rozlewania zabudowy. Niestety rozwiñzania äñczñce nowoczesnoĈè i tradycjö miejsca sñ rzadkie.

Projektów polegajñcych na za- gospodarowaniu terenów byäo tylko 28 – okoäo 1/4 ogóäu. RównieĔ w tej grupie projekty z ocenñ zadowala- jñcñ i wysokñ stanowiäy mniejszoĈè – zaledwie 25%. Najwiöksze bäödy w realizacji polegaäy na zastoso- waniu caäkowicie niewäaĈciwych materiaäów i ich kolorystyce (kostka typu polbruk zamiast materiaäów naturalnych). UĔycie przy budowie ciñgów pieszych i rowerowych takich materiaäów oraz podkreĈlonych

kolorystykñ tnñcych krajobraz linii prostych przyniosäo efekt dekompozycji, szczególnie drastyczny w tere- nie leĈnym i äñkowym oraz w starych alejach (ryc. 16).

Podobne bäödy dotyczñ placów i parkingów. Brak prób zastosowania wysp lub pasów zieleni rozbijajñcych monotoniö duĔych powierzchni (ryc. 17). Efekt brzydoty pogäöbia kolor betonowych kostek i wzorki, których stylistykö zapewne pozosta- wiono przypadkowi.

Bez wzglödu na gäównñ funkcjö terenów stosowana zieleþ charakte- ryzuje siö monotoniñ szpalerów igla- ków i brakiem kompozycji, podobnie jak rozlokowanie maäej architektury.

Szczególnie äawki, zamiast stanowiè element wydzielonych skwerów sñ ustawiane tuĔ przy gäównym ciñgu pieszym.

Podsumowujñc trzeba powtó- rzyè uwagö, iĔ ocena nie kwestionuje potrzeb dla jakich projekty powstaäy, lecz wskazuje, iĔ wiökszoĈè z nich (72%) nie przyniesie przypuszczalnie efektów rewitalizacyjnych i pomimo posiadanych walorów uĔytkowych – oczekiwanych impulsów rozwojowych. Rozwiñzaniem jest zmiana filozofii interwencji. Nie moĔe ona byè ukierunkowana jedynie na zaspakajanie potrzeb spoäecznoĈci lokalnych. Nadrzödnym celem interwencji winno byè wyzwolenie impulsów rozwojowych poprzez re- witalizacjö. Wówczas osiñgane bödñ efekty trwale ubogacajñce wiejskñ przestrzeþ (ryc. 18).

Ryc. 12-13. Przebudowa budynku na remizö Ochotniczej StraĔy PoĔarnej w Zäotnikach Lubaþskich (gm. LeĈna, woj. dolnoĈlñskie), Ēródäo: Odnowa wsi na Dolnym ćlñsku, Urzñd Marszaäkowski Województwa DolnoĈlñskiego, 2009

Fig. 12-13. Reconstruction of the building to the firehouse of the Voluntary Fire Brigade in Zäotniki Lubaþskie (commune LeĈna, Lower Silesian voivodeship), source: The village renewal in Lower Silesia, Lower Silesia Marshal’s Office, 2009

Ryc. 14a i 14b. Remont poäñczony z modernizacjñ budynku Ĉwietlicy wiejskiej w MĈciwojowie (gm. MĈciwojów, woj. dolnoĈlñskie), Ēródäo: http://www.msciwojow.pl/pl/Swietlice-wiejskie,143 Fig. 14a and 14b. Renovation connected with the modernization of the building of the rural common room in MĈciwojów (commune MĈciwojów, Lower Silesian voivodeship), source: http://

(16)

Wnioski

Conclusions

1. Rewitalizacja, pod wzglödem relacji kosztów i trwaäoĈci wy- ników, jest najefektywniejszym dziaäaniem prorozwojowym in- tegrujñcym koniecznoĈè ochrony zasobu kulturowego z potrzebami rozwoju spoäecznego i gospodar- czego. ćwiadczy praktyka rozwoju obszarów wiejskich w regio- nach dysponujñcych zdolnoĈciñ prowadzenia wäasnej polityki regionalnej, niezaleĔnej od ewentu- alnego sektorowego wsparcia ze strony Unii Europejskiej. Przykäad Nadrenii Palatynatu pokazuje zdolnoĈè procesów rewitalizacji do uruchomienia wewnötrznego rozwoju miejscowoĈci.

2. W Polsce nie funkcjonujñ tego typu mechanizmy rewitalizacji obszarów wiejskich. Finansowane ze Ĉrodków unijnych instrumenty wsparcia oraz rozwoju regionalnego niekiedy prowadzñ do rewitalizacji pojedynczych obiektów lub zespoäów obiektów zabytkowych. Odnowa wsi, tworzñca stosowne warunki spoäeczne i ukierunkowana na wykorzy- stywanie zasobów, prowadzona jako proces oddolny, winna staè siö platformñ dla implementacji dziaäaþ na rzecz rewitalizacji obszarów wiejskich.

3. Uruchomienie w ramach progra- mów sektorach SPO 2004–2006 oraz PROW 2007–2013 dziaäaþ

dedykowanych odnowie wsi, ze wzglödu na liczebnoĈè i róĔ- norodnoĈè wspieranych przed- siöwziöè, tworzyäo szansö na wywoäanie impulsu rewitalizacyj- nego obszarów wiejskich. Mógä on polegaè na oddziaäywaniu licznych, aczkolwiek rozproszo- nych projektów o wäaĈciwoĈciach wzorcowych. Jednak pominiecie kwestii jakoĈci projektów w fazie ich wyäaniania do realizacji spo- wodowaäo, iĔ szansa ta zostaäa wykorzystana w maäym stopniu.

Ponadto wsparcie adresowano bez wzglödu na poziom zaawansowania procesu odnowy w po- szczególnych miejscowoĈciach, co sprawiäo, iĔ wiele projektów nie jest uĔytkowanych dostatecz- nie intensywnie.

4. Uwzglödnienie paradygmatu rewitalizacji w dziaäaniach dedykowanych odnowie wsi, zwiökszy ich efektywnoĈè, gdy:

a) wsparcie uwzglödni zaawan- sowanie procesu odnowy wsi w miejscowoĈci,

b) zostanñ skonstruowane mechanizmy wsparcia (schematy tych dziaäaþ) ukierunkowane na ochronö zasobów kulturowych, w tym uwzglödniajñce przedsiö- wziöcia osób fizycznych.

5. Gäównym powodem organicz- nego oddziaäywania projektów (a zarazem finansujñcych je pro- gramów), jest ich wyäñczne ukie- runkowanie na zaspokojenie potrzeb spoäecznoĈci lokalnych z pominiöciem funkcji rewitali-

Ryc. 15. Budowa Ĉwietlicy wiejskiej wraz z terenem rekreacyjnym w Miodarach (gm.

Dobroszyce, woj. dolnoĈlñskie), Ēródäo:

Dobre praktyki w PROW 2007–2013, pod red.

J. Gontarz, I. Gutowska, Urzñd Marszaäkowski Województwa DolnoĈlñskiego, 2010

Fig. 15. Construction of the rural common room with a recreational area in Miodary (commune Dobroszyce, Lower Silesian voivodeship), source: Good practices in PROW 2007–2013, edited by J. Gontarz, I. Gutowska, Marshal’s Office of Lower Silesia, 2010

Ryc. 16. Budowa ciñgu pieszo-rowerowego na odcinku Dobra – Dobrzeþ przy zbiorniku wodnym w Dobrzeniu (gm. Dobroszyce, woj.

dolnoĈlñskie), Ēródäo: http://www.dobroszyce.pl/

index.php/projekty-unijne/spo/73-budowa-cigu- pieszo-rowerowego-na-odcinku-dobra-dobrze- przy-zbiorniku-wodnym-w-dobrzeniu.html Fig. 16. Construction of the afoot and bicycle route Dobra – Dobrzeþ at the water reservoir in Dobrzeþ (commune Dobroszyce, Lower Silesian voivodeship), source: http://www.dobroszyce.pl/

index.php/projekty-unijne/spo/73-budowa-cigu- pieszo-rowerowego-na-odcinku-dobra-dobrze- przy-zbiorniku-wodnym-w-dobrzeniu.html

(17)

zacyjnych oraz brak oceny jakoĈè projektów.

TrudnoĈci te moĔna usunñè za- käadajñc, Ĕe nadrzödnym celem interwencji jest wyzwolenie im- pulsów rozwojowych, co gwa- rantuje rewitalizacja istniejñcych zasobów, w szczególnoĈci w obszarze centrów miejscowoĈci.

6. Pojöcie potencjaäu rewitalizacyj- nego projektu, zäoĔonego z jego wäaĈciwoĈci rewaloryzacyjnych i walorów uĔytkowych, wyzna- czajñce zdolnoĈè projektu do dostarczenia swemu Ĉrodowisku impulsów rozwojowych, daje moĔliwoĈè zbudowania systemu oceny jakoĈci projektu. Wäñcze- nie do formuäy oceny kategorii innowacyjnoĈci, pojmowanej jako wartoĈè dodana projektu, po- zwala powiñzaè lokalne oddziaäy- wanie projektu z oddziaäywaniem programu finansujñcego.

7. Ocena zbioru projektów z terenu woj. dolnoĈlñskiego, wykonana w aspekcie wäaĈciwoĈci rewaloryzacyjnych w oparciu o zapropo- nowanñ metodykö, wykazaäa ni- skñ ich jakoĈè (ponad 70% z nich nie przyniesie przypuszczalnie efektów rewitalizacyjnych) po- twierdzajñc bezwzglödna ko- niecznoĈè wäñczenia kryterium jakoĈci do procedur udzielania wsparcia.

Ryszard Wilczyþski Opolski Urzñd Wojewódzki

The Opolskie Province Office

Przypisy

1 Programy rzñdowe: Narodowy Program Przebudowy Dróg Lokalnych, Moje Boisko

„Orlik 2012”, Radosna Szkoäa.

2 Patrz szerzej: Wilczyþski R., 2011, Opolski Dezyderat w Sprawie Przestrzeni Wiejskiej a praktyka inwestycji publicznych na obszarach wiejskich [w:] Problemy planistyczne. Jesieþ 2011, Wrocäaw, s. 17 -23.

3 Patrz szerzej: Wilczyþski R., 2000, Odnowa

wsi perspektywñ rozwoju obszarów wiejskich w Polsce – doĈwiadczenia województwa opol- skiego, Poznaþ; Odnowa wsi w integrujñcej siö Europie, pod red. M. Käodziþskiego, M. Bäñd, R. Wilczyþskiego, Warszawa 2007; Wilczyþski R., 2008, Programy odnowy wsi w Polsce [w:]

Polska wieĈ 2008. Raport o stanie wsi, pod red.

J. Wilkina, I. Nurzyþskiej, Warszawa, s. 99- -116.

4 Patrz szerzej: Wilczyþski R., 2004, Model przebiegu odnowy wsi [w:] Pomorski program odnowy wsi. DoĈwiadczenia gmin w latach 2001–2003, Gdaþsk, s. 238 -241; Wilczyþ- ski R., 2008, Programy odnowy wsi w Polsce [w:] Polska wieĈ 2008. Raport o stanie wsi, pod red. Wilkina J., Nurzyþskiej I., Warszawa, s. 99 -116.

5 Dezyderat w Sprawie Przestrzeni Wiejskiej, Ēródäo internetowe: www.opole.uw.gov.pl.

6 W Nadrenii -Palatynacie zdolnoĈè do prze- prowadzenia caäoĈciowej odnowy wsi wynika z koncentrowania landowego wsparcia na tzw.

gminach priorytetowych, które borykajñ siö z problemami strukturalnymi. Programem spe- cjalnym, na który wydziela siö 20 -25% ogóäu Ĉrodków, objötych jest 135 gmin. Celem trwa- jñcego 6 lat wsparcia jest usuniöcie deficytów wystöpujñcych w tych gminach. W praktyce oznacza to realizacjö kilku bñdĒ kilkunastu projektów precyzyjnie okreĈlonych w planie rewitalizacji miejscowoĈci.

7 Na podstawie raportów: Demograficzne zmiany w i ich konsekwencje dla zapotrzebo- wania na mieszkania, budowy miast i wyko- rzystania przestrzeni, Instytut ds. Rozwoju Regionalnego i Planowania Strukturalnego (Erkner 2007), Strategie planowania krajowe- go i regionalnego w zakresie przeciwdziaäania zmian demograficznych, Federalny Urzñd ds.

Budownictwa i Gospodarki Przestrzennej (Bonn 2007), Publiczny system zaopatrzenia w kontekĈcie zmian demograficznych. Próba zastosowania strategii dostosowawczych i roz- wojowych w modelowym projekcie zagospo- darowania przestrzennego, Federalny Urzñd ds. Budownictwa i Gospodarki Przestrzennej (Bonn 2005), Przemiany demograficzne. Re-

Ryc. 18. Zagospodarowanie centrum miejscowoĈci w Zäotym Stoku (gm. Janów, woj. Ĉlñskie), Ēródäo: archiwum wäasne autora

Fig. 18. Development of the locality centre in Zäoty Stok (commune Janów, Silesian voivodeship), source: author’s archive Ryc. 17. Budowa Ĉwietlicy wiejskiej w Szczytnicy (gm. Warta Bolesäawiecka, woj. dolnoĈlñskie), Ēródäo: Dobre praktyki w PROW 2007–2013, pod red. J. Gontarz, I. Gutowska, Urzñd Marszaäkowski Województwa DolnoĈlñskiego, 2010 Fig. 17. Construction of the rural common room in Szczytnica (commune Warta Bolesäawiecka, Lower Silesian voivodeship), source: Good practices in PROW 2007–2013, edited by J. Gontarz, I. Gutowska, Marshal’s Office of Lower Silesia 2010