JSfh 4 2 .

JSfh 4 2 . W arszawa, dnia 15 października 1899 r. TOIH X V I I I .

T Y G O D N IK P O P U L A R N Y , PO ŚW IĘCONY NAUKOWI P R Z Y R O D N IC Z Y M .

P H U K U M E IIA T A „ W S Z E C H Ś W IA T A " . W W a r s z a w ie : rocznie rub. 8, kw artalnie rub. 2.

Z p r z e s y łk ą p o c z t o w ą : rocznie rub. 10, półrocznie rub. 5.

Prenum erow ać można w R edakcyi W szechświata i we wszyst­

kich księgarniach w k ra ju i zagranicą.

K o m ite t R e d a k c y j n y W s z e c h ś w i a t a stanow ią Pan o w ie:

D eike K., D ickstein S., Eism ond J ., Flaum M., H o y er H ., Jurkiew icz K., Kowalski M., K ram sztyk S ., Kwietniewski W ł., Lewiński J ., Morozowicz J ., N atanson J ., Okolski S., Strum pf E.,

Sztolcman J ., W ey b erg Z., W róblew ski W. i Zieliński Z.

A d r e s l E Ł e c Ł a - l s c y i : Z E C r a lso -w słsIe - P r z e d m i e ś c i e , ZbT-r S S .

Owoce i kwiaty podziemne.

Życie każdej istoty sk ład a się z dwu czę­

ści : jedna, poświęcona sprawom podtrzym y­

wania bytu jednostki, obejmuje zakres dale­

ko szczuplejszy, d ru g a zaś, m ając na wzglę­

dzie istuienie całego gatunku, je s t daleko rozleglejsza i odnosi się do bardzo szerokich zagadnień biologicznych.

Istnienie jednostki oparte je st na czynno­

ściach' fizyologicznych organizmu. Sprawy zaś, dotyczące całego gatunku, wprowadzają jednostkę w św iat powikłanych stosunków z innemi przedstaw icielam i tegoż gatunku, z innemi gatunkam i obu działów świata o r­

ganicznego oraz z czynnikami przyrody m ar­

twej,— albowiem wszystko ściśle je st zespolo­

ne i pozostaje w ciągłej zależności wzajemnej.

A stosunki te regulują się potrzebami troski o byt. K ażd a istota, każdy gatunek, chcąc swe istnienie zapewnić i zabezpie­

czyć, musi w sposób odpowiedni uregulować swój stosunek do otaczającego świata, przy­

stosowując się do rozmaitych jego stosunków.

T a rozmaitość czynników zewnętrznych, określających warunki bytu każdej istoty, znajduje znów swe odbicie w niezwykłej róż­

norodności typów i postaci biologicznych.

Badąnie tych ostatnich stanowi właśnie

przedmiot wyodrębnionego w ostatniej dobie działu botaniki, noszącego nazwę ekologii, czyli nauki o gospodarstwie rośliny, o jej stosunku do świata zewnętrznego.

Wzmiankowaliśmy o typach i postaciach biologicznych. Są one wytworem walki, a raczej — mówiąc ściślej — w prost troski o byt, wytworem zabiegów, które n a drodze przystosowania m ają prowadzić do podtrzy­

m ania bytu z jednej strony—jednostki, z d ru ­ giej zaś —gatunku. Rzecz oczywista, że im te zadania są szersze, im zabiegi owe szersze m ają przed sobą widoki, tem głębiej sięgają przystosowania, tem znaczniejszą w ytw arza­

ją rozmaitość. Zabiegi, dotyczące podtrzy­

m ania istnienia gatunku, będą tedy miały pod tym wzlędem pierwszeństwo w porówna­

niu z ciasnemi sprawami bytu jednostki.

Przedm iot szczególnej troski ze strony za­

biegów, mających n a celu podtrzym anie g a­

tunku, stanowią wszelkiego rodzaju narządy rozrodcze, zarówno wegetacyjne, ja k i gene­

racyjne. N a nich też stosunki te odbijają się w najznaczniejszym stopniu.

K tóż z nas nie zna najrozmaitszych typów owoców, przystosowanych do takiego czy też innego przenoszenia się z miejsca n a miejsce, mającego n a względzie rozszerzanie obsza­

ru , zajętego przez dany gatunek: jedne

z nich przebyw ają znaczne odległości na

skrzydłach w iatru, inne odbywają swe wę­

658 WSZECHŚWIAT N r 42 drówki wraz ze zwierzętami, przyczepione

do ich piór czy futer, albo też złożone w po­

staci twardych pestek w ich ż o łą d k a c h ? ...

Odrębny typ biologiczny stanow ią te ż —owo­

ce, dojrzewające pod ziemią.

I mowa potoczna zna owoce podziemne, ale pod nazwą tą rozumie się tam wszystkie produkty roślinne, które się z pomocą mo­

tyki wydostaje z pod ziemi i k tó re właściwie nie są owocami, ale kłączam i, bulwami i t. p.

narządam i. My zaś mówić będziemy o n a j­

prawdziwszych owocach. W praw dzie tru d ­ no sobie wyobrazić, aby owoce, któreśm y zwykli widzieć na gałązkach ziół, drzew i krzewów, mogły też dojrzewać w pozbawio- nem słońca i św iatła ciemnem łonie ziemi, jednakże owoce takie właściwe są całemu

Fig. 1.

Bzeregowi gatun ków i otw ierają nam drogę do ciek aw ych zagadnień biologicznych, więc w arto im się przyjrzeć.

Przedewszystkiem rozpatrzym y takie ro ­ śliny, których kwiaty rozw ijają się na po­

wietrzu, lecz wnet po zapyleniu, nie t r a ­ cąc związku z rośliną m acierzystą, wcią­

gane są pod ziemię, i tam dopiero doj­

rzew ają. Do takich należy znana wszyst­

kim u nas roślina doniczkowa — fiołek alpejski (Cyclamen europaeum ) (fig. 1), k tó ­ rej nazwa zaw iera dwie niedokładności:

po pierwsze, roślina ta nie jest żadnym fioł­

kiem, ponieważ należy do rodziny pierwiosn- kowatych (Prim ulaceae), po drugie zaś—nie­

słusznie nosi przydomek alpejskiej, albowiem

spotyka się nie w strefie alpejskiej, lecz w pasie lasów, porastających podnóża łań cu­

chów górskich. K to ma możność obserwo­

wania chociażby egzemplarza, hodowanego w doniczce, zauważy, że natychm iast po okwitnięciu pęd kwiatowy skręca się sp iral­

nie *)— ja k to widać na załączonym rysun­

k u — i wciąga w ten sposób niedojrzałe jesz­

cze nasienie pod ziemię. Pierw otnie przy­

puszczano, że celem je st tu taj ułatwienie kiełkowania nasienia, okazało się wszakże, że nasienie pozostaje w tem ukryciu tylko przez zimę, a wraz z nastaniem ciepłej pory roku znów się ukazuje na powierzchni; wów­

czas owady (mrówki) i inne zw ierzęta rozno­

szą je na mniej lub bardziej znaczne odleg­

łości.

Zupełnie podobne zjawisko przedstaw ia pospolita w rzekach południowo-europejskich i często u nas hodowana w akw aryach rośli­

na wodna Y allisneria spiralis. M a ona kwia­

ty rozdzielnopłciowe: męskie osadzone są na krótkich szypułkach, lecz odryw ają się i wypływają na powierzchnię wody, żeńskie zaś mieszczą się na szypułkach znacznie dłuższych. N atychm iast wszakże po zapy­

leniu kwiatków słupkowych, długie ich szy- pułki skręcają się spiralnie i wciągają młode nasienie pod wodę, aby tam dojrzało. Zwy­

czaje walisneryi znane są już oddawna i nie­

jeden poeta, snując obrazy fantastyczne, opi­

sywał ją , niby ru sałk ę, co, wiedziona nie­

przep artą tęsknotą do św iata jasnego, raz decyduje się nań wyjrzeć i, zaznawszy go, natychm iast śpieszy z powrotem na zimne łany wód ciemnych. N aw et niektórzy b o ta­

nicy, olśnieni zmiennemi kolejami losu kwia­

tów tej „nimfy wodnej”, dopatryw ali się w niej objawów jakiegoś instynktu roślinne­

go, jakiegoś czucia, mającego kierować jej czynnościami.

Do takich roślin, rzekomo obdarzonych instynktam i, należy też jeden gatunek lni­

*) Taka forma pędów spotyka się dość często w świecie roślinnym, a jako najlepszy przykład służyć mogą znane wąsy dyni, winorośli i innych roślin. Jest ona wynikiem tego, że komórki z jednej strony pędu rozrastają się energiczniej, aniżeli z drugiej, przeszkadzając w taki spo­

sób wzrostowi całego organu w kierunku linii

prostej.

N r 42 WSZECHŚWIAT 659 cy—L in aria C ym ballaria (fig. 2). J e stto

drobna roślinka z rodziny trędownikowatych (Scrophulariaceae), o fioletowych z żółtemi rysunkami kw iatach paszczękowatych, p o ­ kryw ająca zwartem i, zwieszającemi się ko­

biercami zm urszałe skały i stare mury w E uropie południowej i środkowej. Po okwitnięciu kwiatów, dojrzewające torebki nasienne w ciskają się głęboko w znajdujące się na podłożu szpary i szczeliny,—tylko jak w przypadkach powyższych szypułki kwiato­

we musiały się skracać przez spiralne zw ija­

nie, tu taj wydłużają się one i pełzną po po­

wierzchni skały czy m uru, niby szukając szczeliny, w którą możnaby się zagłębić.

Nawet już pisarze starożytni, np. Teofrast i Pliniusz, wzmiankują kilkakrotnie o jakichś roślinach, h odow anych w Egipcie, i w ydają­

cych owoce p odziem ne, Obecnie trudno twierdzić stanowczo, jakie mianowicie opisy­

wali oni gatunki, albowiem, zwłaszcza wśród przedstawicieli rodziDy motylkowatych (P a- pilionaceae) znamy sporo roślin uprawnych, posiadających te właściwości, o których mowa.

N a jałowych, piaszczystych gruntach w kra- i jach cieplejszych (we Włoszech, H iszpanii I i F rancy i) daje się w najlepsze upraw iać

A rachis hypogaea (fig. 3). Jestto roślina jednoroczna o liściach pierzastych i żółtawo- czerwonych kwiatach, podobnych do kwiatu zwykłego grochu. Po zapyleniu rozpoczyna

się energiczne rośnięcie szypułek kwiato­

wych, które, przechylając się ku ziemi, po­

ciągają tam za sobą młode strączki; d o ta rł­

szy do głębokości 5—8 cm, owoce się zatrzy­

m ują i w tej pozycyi dojrzewają.

Strączki zawierają 1— 3 czerwonawe lub fioletowawe ziarna o sm aku migdałowym i znacznej zawartości m ateryj pożywnych, mianowicie: 28°/0cia^ białkowych i 43 —50°/o tłuszczów, resztę stanowi mączka, cukier i in. substancye w mniejszych ilościach. Zi p o ­ wodu takich zalet swych nasion, A rachis hy­

pogaea, od dawien dawna znana, zdaje się, w Brazylii i w innych k rajach południowo­

amerykańskich, prędko rozpowszechniła się n a znacznych obszarach. W wieku X V I poczęto ją już uprawiać w koloniach Indyj zachodnich, wszakże ani tam , ani w Chinach i Japonii jej upraw a nie dosięgła tak znacz­

nych rozmiarów, jak w krajach południowych Ameryki północnej, M adrasie i E uropie po-

! łudniowej; do ostatniej dostała się też ta roślina w X V I stuleciu przez Portugalię.

Ale najbardziej szeroko upraw iana jest

; w A fryce i A ustralii; tak np. w A fryce za- i choaniej przestrzeń między Congo a Sene-

| gam bią dostarcza rocznie 80 milionów kilo­

gramów tych nasion.

Z iarn a A rachis hypogaea spożywane są w stanie surowym, gotowanym i prażone.

Głównie idą one wszakże n a wyrób oleju

660 WSZECHŚWIAT N r 42 którego sam M adras dostarcza 400,000 kg

rocznie. Olej je s t bezbarwny, ma przyjem ­ ny smak, używa się też do potraw narówni z najlepszą oliwą, rozpowszechniony też by­

wa, jako surogat tej ostatniej, sm alcu i m as­

ła. Ponieważ jed n ak w niższej tem peratu­

rze prędko gęstnieje, a w —3° ju ż staje się tw ardą m asą, przeto u nas mniej się nadaje do użytku kuchennego. Dość jeszcze obfite w tłuszcz wytłoczyny idą albo wprost na po­

karm , albo też służą wraz z dom ieszką k a ­ kao do wyrobu pewnego gatunku czekolady.

Podróżnik J a g o r opowiada, że na Jaw ie czę­

stowano go grubym na i/ 2 cala plackiem ze sproszkowanych ziarn tej rośliny, który po­

kryty był calową w arstw ą pomarańczowo zabarwionej pleśni; mieszkańcy J a Wy dotąd przechowują te placki, ja k my nasze sery R oąuefor, w ciemnych i wilgotnych piwni­

cach, aż rozwinie sią owa pleśń, nadająca im właściwie dopiero sm ak wytworny.

P raw ie w takim źe stopniu rozpowszech­

niona je st druga roślina m otylkow ata, któ ­ rej strączki dojrzew ają pod ziem ią—V oan- dzeia subterranea. Ojczyzną jej je s t A fryka, j ą też pewnie musieli mieć n a względzie Pliniusz i Teofrast. Od czasów najdaw niej­

szych uprawiana ju ż była na wybrzeżu za- chodniem, od Gwinei do B am barry, w niektó­

rych okolicach południowych (A ngola), na wschodzie (N a tal) i na M adagaskarze, gdzie tubylcy nazywają j ą „voandzu”; od tego wy­

razu m adagaskarskiego wzięta została jej nazwa łacińska. Roślina ta, zarówno ja k i poprzednia, udaje się na najlichszych g ru n ­ tach i, nie wym agając uprawy roli, wyśmieni­

cie nadaje się do pierwotnej gospodarki ro l­

nej. D latego też murzyni afrykańscy, prze­

wiezieni do innych krain, chętnie podejm u­

j ą jej upraw ę—i tem u właśnie zawdzięcza j Voandzeia znaczne swe rozpowszchnienie w Ameryce południowej, zwłaszcza w B r a ­ zylii.

G atunki powyższe nie w yczerpują kate- goryi roślin, które posiadają owoce, dojrze­

wające pod ziemią. W łaściwość tę posiada jeszcze wiele innych przedstawicieli tej s a ­ mej rodziny motylkowatych (Trifolium sub- terraneum —koniczyna podziemna; T rif. po- lym orphum —konicz. wielopostaciowa; A stra- galus hypogaeus), n astępnie—należące do ! rodziny krzyżowych południowo-afrykańska |

roślina M orisia hypogaea, australijskie ga­

tunki rodzaju Geococcus; należy też do nich babk a kreteńska (P lan tag o cretica), któraj sztywne pędy kwiatonośne, ja k zawsze wznie­

sione prosto do góry, po zapyleniu kwiatów zak reślają w powietrzu półkole i zginają się ku ziemi.

U gatunków, które rozpatrzyliśm y powy­

żej, kwiaty rozwijały się w zwykłych warun­

kach, t. j. na powietrzu, i dopiero po zapyle­

niu odbywały swą wędrówkę pod ziemię.

Lecz istnieją też takie rośliny, których kwia­

ty nie widzą św iatła dziennego. Zdaw ałoby się, że mowa o kwiecie, który nie zna tchnie­

nia wolnego powietrza, który, ja k ów legen ­ dowy kw iat lotosu, nigdy nie pokłoni się księżycowi, zawiera sam a w sobie sprzecz­

ność i mimowoli myśl naszą kieruje ku p a­

prociom i różnym innym roślinom skryto- kwiatowym, u których zapładnianie istotnie odbywa się pod ziemią.

Jednakże sąto fak ty rzeczywiste, i kwiat, rozwijający się w łonie ziemi, nie je st rzeczą niemożliwą, a przykładów naw et długo szu­

kać nie potrzeba. W szak u każdej z tych

j

roślin cebulkowatych, np. hyacyntu, tulipana i w. in., które stanowią najwcześniejszą k ra ­ sę klombów i trawników, występującą z pierw- szerni jjodmuchami tchnienia wiosennego, kwiaty pow stają ju ż podczas lata lub jesieni ubiegłej i przechowane pod ziemią w szczel- nem powiciu łusek cebulki, natychm iast strzelać mogą do góry wraz z nastaniem św iatła, ciepła i słońca. W idzim y tedy, że kwiaty muszą tu znaczny okres swego roz­

woju przebyć w schowaniu pod ziemią.

Właściwość ta wspomnianych gatunków, niezupełnie zrozum iała z punktu widzenia naszych warunków klimatycznych, staje się zupełnie łatw ą do pojęcia, skoro uwzględni­

my historyą tych roślin. Ojczyzną wielu roślin cebulkowatych są przestrzenie su­

chych stepów (np. w Azyi środkowej lub południowo-wschodniej Europie), gdzie przez ciąg trw ania skwarnej suszy, zajm ującej znaczną część roku, zam iera wszelkie życie 1 roślinne. W dodatku, w tych stepach euro- 1 pejskich i azyatyckich panują jeszcze mroź­

ne zimy, tak że okres wegetacyjny trw a nie­

raz zaledwie przez kilka tygodni—między chwilą ustania mrozów a nadejściem skwa­

rów. Je stto przeciąg czasu zbyt krótki,

N r 42 WSZECHŚWIAT aby roślina m ogła zdążyć i kwiaty wydać,

i nasionom zostawić dość czasu na dojrzenie;

wskutek tego, gdy jedne kwiaty zapylają, się i w ytw arzają nasiona, nowe powstają już w schowanych pod ziemią i zabezpieczonych od wszelkich zmian tem peratury cebulkach, aby wraz z nadejściem krótkiego okresu we­

getacyjnego natychm iast się rozwinąć w ca­

łej okazałości—czasu bowiem na stracenie niema ani chwilki!

Lecz wróćmy do innych przykładów, jesz­

cze lepiej ilustrujących opisywaną w łaści­

wość niektórych gatunków roślinnych. Pod ziemią powstają też kwiaty niektórych obraz- kowatych (A roidea), lecz te nigdy nie wy­

chodzą na powietrze, a św iatła otrzym ują tyle zaledwie, ile go im pośle mały skrawek nieba, przez otwór wąski, ja k przez szyb na dnie kopalni głębokiej widziany.

Z a przykład służyć może afrykański g atu ­ nek—Stylochiton lancifolius (fig. 4). K w ia­

ty jego, ja k wogóle u wszystkich przed­

stawicieli tej rodziny, zebrane w pałkow atą kolbę, otoczone są długą lejkow atą pochwą;

ca ła roślina, ja k to widać na załączonym rysunku, schowana je st pod ziemią, a nad powierzchnię wygląda jedynie wylot pochwy,

aby zapewnić owadom przedostanie się do wnętrza i zapylenie schowanych w jego głębi kwiatów słupkowych.

(Dok. nast.).

Edward Strumpf.

Ż ycie fizy czn e naszej p la n ety

według współczesnych poglądów.

Streszczen ie odczytu prof. A. KŁOSSOWSKIEGO („Reyue Scientifique“ n -r 32, 14 i 16 r. b.).

Możemy obecnie odtworzyć w myśli ten proces, którem u ziemia nasza, jako indywi­

duum kosmiczne, zawdzięcza swoje istnienie.

P o oddzieleniu się od mgławicy, pierwotna m asa ziemi unosiła się w zimnej przestrzeni m iędzyplanetarnej. Przejściowe i lokalne ochłodzenia tej masy, procesy chemiczne, o d ­ kształcenia, wywołane przez przyciąganie ciała centralnego, były przyczyną szeregu k a ta s tr o f : wybuchy, tworzenie się i pękanie skorupy ziemskiej.

Zwolna jednak życie planety naszej stało i się bardziej złożonem; wydzieliły się różne grupy pierwiastków chemicznych, zastygła skorupa skrępow ała potężne siły wewnętrz­

ne, cięższe gazy i pary wydzieliły się z atm o ­ sfery, zjaw iła się woda w stanie ciekłym, wreszcie pow stała m aterya uorganizowana.

Od tego czasu inną drogą toczy się życie ziem i: siły podziemne straciły na potędze i działalność ich ograniczyła się do wytwa­

rzania szczelin, fałd, przesunięć i wahań sko­

rupy ziemskiej; nowe czynniki: atm osfera, woda i życie organiczne stale w spółdziałają tym siłom w dziele przekształcenia powierzch­

ni ziemi.

Te odległe, pierwotne chwile życia ziemi odtwarzamy drogą rozumowania, kierując się wskazówkami, których nam dostarcza p rzy­

roda. A naliza widmowa pozwala nam stwier- dziś, że w przestrzeni wszechświatowej znaj­

duje się m aterya w różnych stadyach zgęsz- czenia; wierząc w jedność praw fizycznych przypuszczamy, że system słoneczny prze­

chodził przez takie same stadya; niektórzy

zaś uczeni twierdzą, że wszystkie te stopnie

rozwoju odnaleść możemy w naszej planecie;

662 WSZECHŚWIAT Nr 42 przypuszczają oni, źe we w nętrzu ziemi znaj­

dujemy stopniowe przejście stanów stałego, plastycznego, ciekłego i gazowego; dalej idą gazy o ponadkrytycznej tem p eratu rze, śro­

dek wreszcie geoidu wypełnia gaz, nie wy­

kazujący żadnych chemicznych własności po­

szczególnych ciał.

Im bardziej się zbliżamy do teraźniejszo­

ści, tern bogatszem i sta ją się archiw a, tem więcej zapisanych k a rt znajdujem y w a u to ­ biografii ziem i: k arty te, to pokłady i war­

stwy geologiczne. Celem i zadaniem geolo­

ga je s t odczytać z a ta rte i niewyraźne hiero­

glify i odtworzyć obraz życia i stopniowego przekształcania się ziemi. My zaś zadowol- nimy się obecnie odczytaniem k a rt, sto su ją­

cych się do współczesnego życia fizycznego ziemi; podamy te metody i zadania geografii fizycznej, które dobiegający kresu wiek dzie­

więtnasty pozostawia w puściźnie swemu na­

stępcy.

Przedewszystkiem jednak przypomnijmy sobie ogólny plan budowy naszej planety.

0 ile pod kształtem ziemi rozumiemy kształt spokojnej powierzchni wody w oceanach 1 teoretycznych k anałach , łączących oceany poprzez lądy, ziemia je s t sferoidem, spłasz­

czonym w stosunku '/293 , przeciętnie 5,6 r a ­ zy cięższym od wody.

T rzy czwarte (71,7°/0) tego sferoidu po­

krywa woda, resztę zaś zajm uje ląd stały , skupiony przeważnie n a półkuli północnej.

Ilość wody je s t ta k wielka, że gdybyśmy zrównali całą powierzchnię skorupy ziem­

skiej, znosząc góry i zasypując niemi głębie oceanów, całą ziemię pokryw ałaby na 2 300 m grub a warstwa wody.

Gęstość warstw skorupy ziemskiej, ciśnie­

nie, którem u one podlegają, i tem p eratu ra w zrastają wraz z głębokością. G ejzery i źródła gorące dowodzą, że na pewnej g łę ­ bokości panuje tem p eratu ra wrzenia wody, roztopiona lawa świadczy o wyższych jeszcze tem peraturach. Zjawisko podnoszenia się tem peratury w głębi ziemi je s t ogólnem, wulkany d ziała ją w okolicach podbieguno­

wych; więc i przyczyna tego zjaw iska musi być ogólna, a nie lokalna i ziemia oczywiście posiada w swojem wnętrzu olbrzymie zapasy energii cieplikowej.

W warstwie wody, otaczającej ziemię, tem ­

p e ra tu ra spada wraz z głębokością i na dnie oceanów waha się koło zera.

P la n etę naszą otacza w arstw a powietrza, 0 n ader stałym składzie; ciśnienie i tem pera­

tu ra atmosfery zmniejszają się stopniowo ku górze, wreszcie przechodzi ona praw dopo­

dobnie w rozrzedzone m iędzyplanetarne śro­

dowisko. My mówić możemy tylko o tych warstwach atmosfery, które m ają jakikolwiek czynny udział w fizycznem życiu ziemi. N a wysokości 2— 3 km unoszą się najniższe chmury; obłoki pierzaste dosięgają 9 i wię­

cej k m wysokości. P ył wyrzucony przez wybuch K ra k a ta u unosił się na 60 km wyso­

ko; warstwy powietrza, na 66—70 km odległe od powierzchni ziemi, są jeszcze na tyle g ę­

ste, że rozsiewają światło, wywołując zja­

wisko zmroku. Szczególnie srebrzyste obłocz­

ki, na które w ostatnich dopiero latach zwrócono uwagę, znajdują się na wysokości 80—85 km Gwiazdy spadające rozżarzają się na wysokości 200— 300 km , zorze zaś północne płoną na 400 km. Jed nak prawie połowa całej masy powietrza mieści się w dolnej na 5 '/a km grubej warstwie, a na wysokości 100 km ciśnienie wynosi zaledwie 0,001 mm rtęci.

Około 75 pierwiastków bierze udział w bu­

dowie skorupy ziemskiej; z jakich ciał sk ład a się jąd ro ziemi, nie wiemy; według P . W . C larkea w skorupie ziemskiej pierwsze m iej­

sce zajm uje tlen (49,98% ), drugie krzem ion­

ka, inne zaś pierw iastki znajduja się w d rob­

nych względnie ilościach *)•

N a tw ardą, ciekłą i gazową powłokę ziemi działają stale zarówno zewnętrzne, ja k i we­

wnętrzne siły.

Siły wewnętrzne są w bezpośredniej zależ­

ności od masy ziem i: je st to energia che­

miczna, zjawiska elektryczności i m agnetyz­

mu, lecz przedewszystkiem energia ciepliko­

wa, wywołująca wybuchy pary, gazów i la ­ wy, wahania lądów i mórz i tworzenie się gór.

Siły zewnętrzne są kosmicznego pochodze­

nia. Przedewszystkiem przyciąganie słońca 1 innych ciał wywołuje deformacye kuli ziem­

skiej; dalej, to samo słońce dostarcza nam

*) O o b liczen ia ch C larkea p a tr z W sz e c h ­ św ia t n -r 1 z r. b. a rty k u ł p . t . „C zy m ożn a o b lic z y ć sk ła d k u li z ie m s k ie j” .

N r 42 WSZECHŚWIAT 663 niezmiernych ilości energii w postaci najroz­

maitszych promieniować, poczynając praw ­ dopodobnie od najdłuższych fal elektrycz­

nych, wywołujących zaburzenia w elektrycz- nem i magnetycznem polu ziemi, aż do naj­

krótszych pozafioletowych. N a każdy centy­

metr kwadratowy słońce dostarcza na minu­

tę 3 gram okalorye; większą część tej energii pochłania atm osfera, reszta zaś dochodzi do powierzchni ziemi.

Wreszcie niska tem p eratu ra przestrzeni m iędzyplanetarnej je s t nader ważnym czyn­

nikiem w życiu naszej planety; powoduje ona stopniowe stygnięcie ziemi i działanie sił we­

wnętrznych; je s t ona zarazem oziębiaczem, niezbędnym dla d ziałania tej maszyny t e r ­ micznej, k tórą je s t zarówno atm osfera, ja k i hydrosfera. M aszyna ta działa pomiędzy równikiem a biegunami w następujący spo­

sób. C ała atm osfera tworzy dwa olbrzymie wiry (w północnej i południowej półkuli), krążące z zachodu na wschód koło biegunów.

N a wysokości 500 m wiry te kończą się w 26°—30° od równika, wyżej zaś w atm o­

sferze granica wirów przybliża się do równi­

ka. Powietrze po drogach spiralnych przy­

pływa do bieguna, unosi się ku górze i w pewnej pośredniej warstwie atmosfery odpływa ku równikowi; wiry te są jakgdyby akum ulatoram i energii, otrzymanej od słoń­

ca, i podtrzym ują cyrkulacyą wody, ożywia­

jącej całą przyrodę.

Gyrkulacya wód w oceanach, mniej rucho­

mych i poprzedzielanych lądam i, jest znacz­

nie prostszą : na powierzchni woda porusza się zwolna ku biegunom, odchylając się pod wpływem obrotu ziemi dokoła osi.

Wpływy kosmiczne, wywołujące wszystkie powyższe zjawiska, trw ają od bardzo dawna i pow tarzają się peryodycznie; dlatego też zjawiska te m usiały stać się peryodycznemi.

Główną więc cechą zjawisk fizycznych, wy­

wołanych przez siły zewnętrzne, są peryo- dyczność i cyrkulacya.

N akreśliliśm y tu taj zgruba normalne, przeciętne życie naszej planety, przy bliż- szem jednak badaniu zauważymy w wielu razach uchylenia od ogólnego planu. Uchy­

lenia te początkowo wydają się nam dyso­

nansem, anomalią w ogólnym biegu zjawisk, składam y je chętnie na karb błędów obser- wacyi. Stopniowo jednak ilość podobnych

anomalij się zwiększa; zlewają się one w ca­

łe szeregi nieprawidłowości, szeregi, podle­

gające pewnym prawom. Przekonywam y się, że schem at ogólny jest połączeniem ro z ­ licznych nieprawidłowości, związanych jakim ś związkiem przyczynowym. W tych anom a­

liach odnajdujem y nieprawidłowości w tórne i t. d. aż do najprostszych, elem entarnych zjawisk, n a które rozpada się ich całokształt.

Badanie podobnych nieprawidłowości wy­

jaśnia nam najskrytsze tajniki zjawiska, wy­

kazuje związek pomiędzy zjawiskami, nale- żącemi do różnych napozór kategoryj, zmie­

nia niejednokrotnie cały nasz pogląd na przy­

rodę.

Zwróćmy się jednak do szczegółów. M ó­

wiliśmy, że ruch całej atmosfery sprowadza się do dwu potężnych wirów biegunowych;

w wirach tych jed n ak powstają drobniejsze wiry drugiego rzędu, poruszające się w tym samym kierunku, na cało k ształt atm osfery (sąto cyklony); w cyklonach pow stają wiry trzeciego rzędu (nasze burze, ulewy) i t. d.

aż do tych najdrobniejszych, pierwotnych wirów, z których prawdopodobnie sumuje się ogólny ruch atmosfery. W ten sposób b a­

danie anomalij ogólnego ruchu atmosfery doprowadza nas do zupełnie nowego poglądu na dynamikę atmosfery, jako na dynamikę ruchów wirowych.

Jeszcze drugi p rz y k ła d : kierunek linii pionowej, teoretycznie prostopadłej do po­

wierzchni ziemi, powinien się zmieniać w tym samym stopniu, co kierunek linij normalnych do sferoidu; siła ciążenia zaś powinna wzras­

tać stopniowo od równika ku biegunom.

Bliższe astronomiczne i geodezyjne badania dowodzą jednak, że kierunek pionu nie zaw­

sze jest takim , jakim powinien być na teore­

tycznym sferoidzie; nieprawidłowości te no­

szą miano odchyleń pionu. Odchylenie to je st nieraz znacznem : tak n a południowym koń­

cu wysp H aw ai pion odchyla się ku północy o 67", na północnym—ku południowi o 30".

Nieprawidłowości podobne nie są zgoła odosobnionemi zjawiskami; przeciwnie, są one dość częste i obejmują znaczne nieraz regiony; na północnem zboczu K aukazu od­

chylenie pionu daje się odczuwać już w od­

ległości 250 wiorst od głównych szczytów;

pion odchyla się wzdłuż całego zachodniego

wybrzeża Ameryki. Anom alie w kierunku

664 WSZECHŚWIAT N r 42 pionu są w pewnym związku z rzeźbą po­

wierzchni ziemi, a więc z prawam i, rządzą- cemi podziałami mas w skorupie ziemskiej.

Pion odchyla się ku górom lub wysokim brzegom —w tę stronę, gdzie większe n ag ro ­ m adziły się masy. Możliwym jest również nierównomierny rozkład mas w samej skoru­

pie z ie m i: w jednych miejscach nadm iar, w innych b rak. W iadom o oddaw na, że w I n ­ dyach północnych pion odchyla się słabiej, niżby należało wobec kolosalnej masy H im a ­ lajów; rzecz ma się tu ta j tak , jakgdyby pod góram i istniały próżnie lub warstwy o mniej­

szej gęstości; w Pizie i Plorencyi pion naw et odchyla się od pasm a Apeninów. Przeciw ­ nie góry krymskie przyciągają pion silniej, niżby sądzić można na zasadzie ich względ­

nie niewielkich wymiarów, istnieje więc m o­

że pod niemi nadm iar masy. N aw et na rów­

ninach, zdała od gór, pion odchyla się od teoretycznego położenia : w Moskwie odchy­

lenie to wynosi 10,6" ku północy.

Powyższe nieprawidłowości w kierunku pionu zasadniczo zm ieniają nasz pogląd na kształt ziemi. Wiemy, że za teoretyczną postać ziemi przyjęty je st k ształt powierzch­

ni wody w oceanach; powierzchnia jednak, norm alna do pionów, je st nieprawidłową, to spuszcza się pod powierzchnię sferoidu, to podnosi się nad nią, w zależności od ro z k ła ­ du mas wewnątrz ziemi. O kreślona w ten sposób powierzchnia ziemi nosi nazwą geoi- du; odchyla się ona o 200 do 400 m od sfe­

roidu. Przyszłość dopiero może dać nam zupełnie dokładny obraz geoidu.

Jeżeli jed n ak masy są rozłożone nierówno­

miernie we w nętrzu ziemi, oprócz niep ra­

widłowości w położeniu pionu powinny is t­

nieć anomalie w natężeniu siły ciężkości;

anomalie te istnieją rzeczywiście, są jed n ak tak m ałe, że tylko specyalne narzędzia o nie­

zwykłej czułości mogą je wykazać. P r z y ­ rządem takim je st wahadło, gdyż przy stałej długości okres wahnięcia zależy tylko od na­

tężenia siły ciężkości. B adania nad w ahad­

łem wykazały rzeczywiście istnienie niepra­

widłowości; jedne z nich przypisać należy tem u, że wszystkie pomiary sprowadzamy do poziomu oceanu, czyli do powierzchni geoidu, który zgoła nie jest powierzchnią jednakow ego natężenia siły ciężkości; inne zmiany są rzeczywistemi anomaliami cięż­

kości. Nieprawidłowości te ujęto obecnie nawet w pewne prawa :

1) Sprowadzone do poziomu m orza nie­

prawidłowości są ujemne n a lądach i dodat­

nie n a morzach, t. j. pod lądam i okazuje się brak, a pod morzami nadm iar masy.

2) Zupełnie analogicznie daje się dostrze­

gać b rak masy pod górami, a jej nadm iar na równinach.

Oprócz tych głównych, ogólnych niep ra­

widłowości istnieje cały szereg poszczegól­

nych, z których niektóre zgadzają się z pew- nemi lokalneroi anomaliami magnetycznemi.

J a k o przykład przytoczymy ta k zwaną ano­

malią Schweitzera, według którego pod całą gubernią moskiewską ciągną się z zachodu- południo - zachodu ku wschodow i-północo- wschodowi podziemne próżnie lub warstwy 0 mniejszej gęstości. W edług Fritschego zaś d ają się tam że zauważyć anomalie m agne­

tyczne. W ogóle zbadanie związku między anom aliam i magnetyzmu a siły ciężkości je st jednem z mozolniejszych, ale i ciekawszych

zadań geografii fizycznej.

Wygłoszono nawet kilka hypotez co do przyczyn ogólnych anomalij ciężkości. W e­

dług F ay ea skorupa ziemska je s t daleko grubsza i gęstsza pod morzami o niskiej tem ­ peraturze dna, niż pod lądami. Z powodu zauważonych w H im alajach nieprawidłowo­

ści A iry przypuszczał, źe pod ciśnieniem pasm a gór ustępują leżące pod nimi plastycz­

ne, a może i ciekłe masy; podstaw a więc gór ma tę sam ą gęstość, co i one, a więc m niej­

szą w stosunku otaczającej i wypartej masy.

P asm a górskie więc sąto jakby góry lodowe, pływające po gęstszej masie. W takim r a ­ zie b rak masy, leżącej pod poziomem m orza 1 pogrążonej w plastycznych warstwach sko­

rupy ziemskiej, powinien kompensować jej nadm iar, nagromadzony nad poziomem mo­

rza w postaci gór. Rzeczywiście z pom ia­

rów Sternecka, przeprowadzonych w Alpach tyrolskich, wynika, źe jeżeli sprowadzimy do poziomu m orza wszystkie dokona­

ne tam pomiary natężenia siły ciężkości i wyłączymy przyciąganie wszystkich mas, położonych nad powierzchnią wody w ocea­

nie, ogólne natężenie siły ciężkości okaże się mniejsze od normalnego. Przypuśćmy, że gęstość nagrom adzonych pod poziomem m o­

rza warstw je st ta k a sam a, ja k i samych

N r 42 WSZECHŚWIAT 665 gór, czyli 2,4; grubość tedy owych warstw

0 mniejszej gęstości powinna wynosić około 1300 m\ tyleż raniej więcej wynosi przeciętna wysokość Alp tyrolskich nad poziomem mo­

rza. Identyczne stosunki wykazał P utm ann w górach Skalistych. M asy jednak K rym u 1 M auna K ea n a wyspach Sandwich nie kom ­ pensuje podziemny jej b rak.

Chociaż jed n ak istnieją góry, nie kompen­

sowane przez podziemny brak masy, ca ło ­ k ształt jednak lądów znajduje się w stanie kompensaeyi, który nazwać możemy izosta- zyą. L ądy są czemś w rodzaju olbrzymich piedestałów, dźwigających masy gól-; cała płyta lądu zagłębia się w plastycznych w ar­

stwach skorupy pod ciśnieniem nagrom adzo­

nych gór. Rozkład mas wewnątrz tych płyt lądu nie je s t równomiernym, skąd pochodzą lokalne nieprawidłowości siły ciążenia.

Ig ła magnesowa, obok w ahadła, pozwala nam również jvyjaśnić niektóre tajem nice wnętrza ziemi. A priori już twierdzić m o­

żemy, źe nierównomierny rozkład mas powi­

nien wywoływać odpowiednie anomalie m ag ­ netyczne. Anom alie takie istnieją rzeczy­

wiście, rozrzucone w ogólnem normalnem po­

lu magnetycznem ziemi. N ajbliższa przy­

szłość będzie m usiała zająć się określeniem praw rozkłada anomalij magnetycznych i wy­

kryć ich związek z anomaliami siły ciężkości i z praw am i geotektoniki.

Ciekawem je s t również pytanie, czy masy, wywołujące zakłócenia w rozkładzie siły ciężkości i w polu magnetycznem, zajm ują stałe w skorupie ziemskiej położenie. R ucker wykrył związek pomiędzy anomaliami ma- gnetycznemi w Anglii a masami bazaltu.

N ie mamy dotychczas danych co do ruchu anomalij ciężkości. Możliwości podobnego zjawiska dowodzą powolne zmiany szeroko­

ści geograficznej, dostrzeżone p arę la t temu.

Od roku 1890 do 1895 biegun ziemi zbliżał się po linii spiralnej do średniego swego po­

łożenia, od 1895 r. oddala się odeń. W edług C handlera i G onessiata ruch ten składa się z dwu w ahań o okresie 14 i 12 miesięcy;

ogólny ruch bieguna je st skierowany z za­

chodu na wschód. Do tych ruchów dołącza­

j ą się dwa jeszcze o okresach 1,8 i 9,3 lat;

ten ostatni ruch odbywa się w kierunku przeciwnym innym.

- Siły m agnetyczne, jak wiemy oddawna,

zm ieniają z czasem swoje natężenie; jedne z tych zmian są peryodyczne, inne zaś chwi­

lowe i przypadkowe (burze magnetyczne); te ostatnie są zapewne odbiciem nieznanych dotychczas zmian 'w działalności słońca.

Zmianom podobnym powinno podlegać i natężenie siły ciężkości; jeżeli nawet uwa­

żamy rozkład mas wewnątrz ziemi za stały, to i wówczas wypadkowa siły ciążenia w każ­

dym poszczególnym punkcie zmieniać się będzie wzależności od położenia ziemi wzglę­

dem ciał niebieskich, od przybliżenia rojów meteorów, wreszcie od odkształceń ziemi, wy­

wołanych przez zjaw iska przypływu i od­

pływu.

Zmiany te są nader m ałe i należy wyrobić dopiero technikę ich dostrzegania. Być mo­

że z czasem wszystkie obserw atorya będą zaopatrzone w odpowiednie przyrządy. N a ­ stręcza się tutaj jeszcze jed n a trudność.

Wszystkie nasze przyrządy są połączone z ziemią, odczuwają więc wszystkie wahania skorupy ziemskiej, która, ja k wiemy, ulega licznym ruchom, ju żto pionowym, już pozio­

mym. Istn ieją ogniska, z których ruchy po­

dobne rozprzestrzeniają się na znaczne od- legości i trw ają nieraz dni i miesiące; trz ę ­ sienie ziemi w Foeydzie trw ało 3 '/2 lat, a w K roacyi od 1880 do 1885 roku.

Oprócz tych bezpośrednio dostrzegalnych makroskopowych zjawisk istnieje cały sze­

reg drobnych ale stałych ruchów skorupy ziemskiej. D la ich dokładniejszego zbada­

nia urządzono całą sieć stacyj, zaopatrzo­

nych w najczulsze przyrządy, zapisujące n a j­

drobniejsze nawet ruchy. N ajbardziej zu­

pełne są podobne sieci w Japonii i we W ło ­ szech, krajach, najczęściej podlegających trzęsieniom ziemi. Ustawiono jed nak odpo­

wiednie przyrządy i w miejscowościach, n a ­ der od ognisk seismicznych odległych (np.

Charków, D orpat). Okazało się jednak, że i tam ziemia znajduje się w ciągłym ruchu, w którym można wyodrębnić następujące składo w e:

1) W ahania o rocznym i dwudziestoczte­

rogodzinnym okresie, zależne oczywiście od działania słońca na skorupę ziemską.

2) W ahan ia o dwunastogodzinnym okre­

sie, wywołane przez zjawiska przypływu i od­

pływu, zależne od księżyca.

3) Skorupa ziemska wygina się pod wply-

6 66 WSZECHŚWIAT N r 42 wem zmian ciśnienia i je s t n ader czułą, na

działanie wiatru.

4) Istnieje szczególny rodzaj ruchów — pulsacye. Ruchy te są zapisane w postaci krótkich, nie zawsze sym etrycznych fal, o niezmiernie m ałej am plitudzie; okres pul- sacyj trw a od 3—5 sekund do kilku m ianut.

Przyczyn pulsacyi nie znamy.

5) Istn ie ją wreszcie burze seismiczne, trw a­

jące nieraz po p arę godzin. T rzęsienia zie­

mi w Azyi lub w A m eryce wywołują fale seismiczne, zapisane przez europejskie przy- rząny; notatki te pozwalają nam odcyfrować prędkość, z ja k ą rozchodzą się te fale.

(D ok. n n st. ).

J. L.

STAN OBECNY

badań geograficznych w Afryce.

(Dokończenie).

Niezbyt pomyślne skutki bezpośredniego kierowania przez państw o odkryciam i geo- graficznemi i następnie bezpośredniego za rządzania zdobywanemi w odkrywanych czę­

ściach św iata k rajam i, uw ydatniające się w losach H iszpanii i P o rtu g alii, zapewne powstrzymywały inne państw a od ich n a ­ śladowania. A nglia, H olandya, a naw et i F ran cy a posiadłości swe zam orskie głównie prywatnej zawdzięczały inicyatywie. I cho­

ciaż dla powagi i w danym przypadku obro­

ny, każdy pryw atny odkrywca i zdobywca odkryw ał nieznane k raje i zdobywał nowe posiadłości w imieniu panującego nad jego narodem monarchy; pomimo to, ci m onarcho­

wie przyznaną sobie w taki sposób własno­

ścią sami nie władali, zysków z niej bezpo­

średnio sami nie ciągnęli, lecz ją, niby w dzierżawę, za umówioną zap łatę i na określony przeciąg czasu oddaw ali, p rzele­

wając na nie również i swoje władcze prawa, stowarzyszeniom pryw atnym , zawiązywanym w celu je j wszechstronnego wyzyskiwania.

Przew ażnie atoli te towarzystwa wyzyskiwały takie k raje pod względem handlowym i nosi­

ły nazwę kompanij handlowych.

N ik t jeszcze dotychczas, o ile mi wiadomo,

nie był sobie zadał i nie rozwiązał pytania, ja k takie kom panie handlowe wpływały na rozwój odkryć geograficznych i naukowe ich wyzyskiwanie Działalność ich przeto w tym kierunku pozostaje nierozstrzygniętą i nie wyjaśnioną. I chociaż niechybnie większe one zostawiały pole inicyatywie indyw idual­

nej, niż mogły to uczynić rządy, jednakże, co się nie da zaprzeczyć, odkrycia naukowe za tajem nice zawodowe w nich były poczytywa­

ne, a, jako takie, starannie ukrywane i, o ile bezpośrednio nie prowadziły do zysków, scho­

dziły na plan ostatni. Z tego właśnie powo­

du powstać mogły owe nieprawdopodobne baśnie o niedostępności tylu krajów zam or­

skich, owe fantastyczne opowiadania o wy­

glądzie i charakterze ludów, te k raje za­

mieszkujących, jak ie zapełniały przeróbki różnych podróży. B ałam ucąc pojęcia, przy­

tępiając zdrowy sąd o rzeczach, powstrzy­

mywały one zapały podróżnicze niejednego.

W yjaśnienie zaś istotnego stanu rzeczy nie leżało w interesie takich kompanij, a nawet było z niemi sprzeczne; zresztą stawało się ono częstokroć niemożebnem wskutek braku relacyj prawdziwych, pozostających tajem ni­

cami handlowemi. Dziwne to są dzieje tych prawd naukowych, których nietylko zastoso­

wania, ale wygłaszania naw et obawiają się kasty pewne, a naw et i społeczeństwa całe.

E p ur si muove, wiedza atoli zawsze zwy­

cięża . . .

Ż ad n a z francuskich kolonij zamorskich nie dosięgła takiego rozwoju, by ja k niektó­

re angielskie, hiszpańskie lub portugalskie, mogła dojść do niezależności zupełnej od metropolii. Dzieląc losy Francyi, w zależno­

ści od niej podlegały wszystkie zmianom wszelakim, którym samo to państwo podle­

gało. Z tego powodu dzieje Senegalu, ja k i każdej zresztą innej kolonii francuskiej, mogą być tylko i są odbiciem dziejów we­

wnętrznych i zewnętrznych F rancyi i ja k każdej innej dadzą się podzielić na trzy róż­

ne okresy.

W czasach rozwoju kolonialnego Francyi, j gdy w Ameryce północnej i Azyi południo­

wej powstawały jedn a po drugiej kolonie

! i protektoraty francuskie, a w samej m etro-

| polii kompanie handlowe w celu ich wyzyski-

j wania, Senegal pozostawał pod zarządem

i tych kompanij (1626—1758). Gdy nade­

N r 42 WSZECHŚWIAT 667 szła chwila, kiedy naród francuski za błędy

polityczne swych monarchów począł płacić swemi zdobyczami zamorskiemi (od tra k ta tu U trechtskiego, 1713 r., do tra k ta tu parys­

kiego, 1815), kolonia Senegal bądź w części swej znacznej, bądź to całkowicie po dwa- kroć, od roku 1758, przechodziła do rąk an ­ gielskich. Gdy po upadku Napoleona I niektóre kolonie, z liczby wszystkich prawie zajętych przez anglików, powróciły do F r a n ­ cyi, w liście powróconych był i Senegal i, ja k inne, stał się polem dla prób wyzyski­

wania adm inistracyjnego i ekonomicznego (1815—1876). Gdy nakoniec rzeczpospoli­

ta francuska trzecia, chcąc poczęści w yna­

grodzić sobie straty terytoryalne, poniesione w Europie, poczęści zaś ulegając ogólnemu prądowi kolonizacyjnemu, w stąpiła od ro­

ku 1876 w nową dobę polityki zdobywczej, rozpocząły się i dla Senegalu czasy nowe.

Nowe prądy jaskraw iej się nawet odbiły na tej kolonii niż na innych, jako na miejsco­

wości, głównie się nadającej do odpowiedniej akcyi w danych okolicznościach, jako na j e ­ dynych w rotach w jedynie do zdobywania pozostałej części świata, prowadzących do wyjątkowo obszernych a jeszcze niezajętych przestrzeni wewnętrznych.

Z półtrzeciawiekowego przeciągu czasu (1626— 1876), obejmującego trzy okresy, poprzedzające dobę obecną, dwa tylko fakty służą za wstęp do akcyi z konieczności w niej rozpoczętej.

Z a rządów w kolonii kompanij handlo­

wych, których do czasów pierwszego jej zdo­

bycia przez anglików, a więc do roku 1758, przeminęło siedem, z ram ienia czwartej kompanii szesnasty od roku 1626 dyrektor, A ndrzej Brue, przebywający wyjątkowo długo w Afryce (1697— 1703, 1714— 1725), nie mogąc dla wzmiankowanych juź przy­

czyn rozszerzać kolonii w kierunku wy­

brzeży, pierwszy rozpoczął rozszerzanie jej w kierunku wschodnim w głąb kraju, wzdłuż Senegalu. P łynąc w 1698 r. w górę tej rze­

ki, posunął się do ujścia do niej lewego jej dopływu, Falem e; w okolicach tego ujścia wzniósł fo rt S. Joseph, a następnie dosięgnął wodospadu Felu. T ak więc był on pierw­

szym europejczykiem, który stanął na k ra ń ­ cach zachodnich Sudanu w podwójnym przy- tem charakterze, podróżnika i zdobywcy.

D la zbadania zaś rzeki F alem e i kraju, le­

żącego w widłach utworzonych przez nią i przez Senegal, zwanego B am buk, w któ­

rym się według podania miało znajdować złoto, wysłał w 1702 r. jednego z podw ład­

nych sobie urzędników kompanii, C om pa- gnona. Lecz utrzym ać się tak daleko od punktu oparcia okazało się wkrótce niemo- żebnem. F o rt, pozbawiony wciąż odnaw ia­

nej załogi, runął, i naw et znikł ślad jego, a z nim pamięć planów, pam iątka przedsię­

biorstwa.

D rugim owym faktem są dwukrotne rządy w Kolonii generała F aid h erb a (1852—61, 1863—65). Chociaż pomiędzy czasami B rue i F aid h erb a odbywały się wyprawy podróż­

nicze, których celem było zbadanie bądź ty l­

ko wyłącznie Senegalu i ziem przezeń prze­

pływanych '), bądź też przedostanie się z nad Senegalu do Sudanu i S ahary 2), cho­

ciaż zdarzały się i drobniejsze wyprawy wo­

jenne w celu utrzym ania się w k ra ju , oraz próby osiedlenia się nad dostępną Kazam an- ką, skoro już Gam bia, zajęta przez anglików, straconą była dla francuzów, rzeczywiste po­

siadłości F rancyi, gdy przybył ten ostatni jak o rządca do Afryki, składały się : z wy­

sepki Gorei, poniżej przylądka Zielonego le­

żącej, i z kilku wysepek u ujścia K azam anki, z Saint-Louis, m iasta przy ujściu Senegalu, Sedhiu, nad K azam anką, w miejscu, gdzie się estu ar kończył, a rozpoczynała rzeka, nakoniec z trzech zupełnie jednakże odosob-

') Rubault w 1786 r. wyszedłszy z Saint- Louis doszedł lądem do wodospadów Felu i po­

wrócił rzeką. Mollien w r. 1818 wypłynąwszy z Saint-Louis dosięgnął Faleme; opuściwszy jej brzegi, odkrył źródła Gambii i Rio Grandę; bę­

dąc tylko o parę dni drogi od źródeł Senegalu, musiał powracać do Saint-Louis wskutek wro­

giego usposobienia ludności, broniącej dostępu do źródeł świętej dla siebie rzeki. Wyprawa, złożona z trzech członków : Annó Raffanela, Huard-Bessinieres i Pottin-Pattersona w 1843 r.

z Saint-Louis dosięgła wodą Bakel, lądem prze­

szła do Gambii i nią powróciła.

s) Naprzykład : Anne Raffenela w r. 1846 i Hecąuarda w 1851 ograniczyły się jedynie pierwszą częścią obszernego programatu. L.

Panet w 1850 r., jak to sobie przypominamy,

wyszedłszy z Saint-Louis tylko zachodnie krańce

Sahary był zwiedził. Punktem wyjścia znako

mitej podróży Rene Caillie była Kakondy nad

Rio Nunez.

668 WSZECHŚWIAT Nr 42 nionych fortów nad S en eg a le m : R ichard- I

Toll, D agana, B akel; wprawdzie ten ostatni był już oddalony o 710 km od S. Louis.

F aidherbe w stąpił w ślady B ru e : ja k on

powziął plan rozszerzania kolonij w jedynie

już możebnym, a przytem zupełnie otw ar-

tym, kierunku ku wschodowi i ja k on spotkał

te same trudności, w ynikające z tych samych przyczyn. I jeżeli wyniki działalności F ai-

herba są inne, wpłynęły na to duch czasu

inny w E uropie; żelazna konieczność rozsze- | rżenia przez zabory w innych częściach świa­

ta jej granic. W aru n k i bowiem fizyczne i społeczne w A fryce pozostały te same, ja k i za czasów B rue. Postęp uw ydatnił się ty l­

ko w większej mieszaninie pierwiastków etno­

graficznych i w większem rozprzestrzenieniu się mahometanizmu.

Poznaliśm y ustrój społeczny Sudanu. Nie innym on jest i w dolinie Senegalu. Otóż ten ustrój wytworzył specyalną politykę państw europejskich w Afryce. Chociaż polega ona na starem przykazaniu rz y m sk iem : diyide et im pera, przy b rała tam jednakże właściwe miejscowym warunkom cechy. Jeżeli prze­

noszenie się z m iejsca na miejsce pojedyń- czego podróżnika wymaga znacznych przygo­

towań i kosztów i podlega częstokroć nie­

przezwyciężonym trudnościom ; poruszanie się mas wojskowych o tyle razy zwiększa wy­

mienione przeszkody, z ilu jednostek składa się owa m asa. I chociażby się zdawało, że wojna, d ając możność wydzierania od miej­

scowych mieszkańców żywności, u łatw ia k a r ­ mienie wojska, jestto wszelako mylnem, gdyż mieszkańcy w Afryce z łatw ością pierzchać mogą przed zbliżającym się nieprzyjacielem j i kraj staje się pustynią. Jeż eli niema z kim wojować, niema również od kogo nic wydzie­

rać, niem a też potrzeby i pozostaw ać bez pewności utrzym ania się stałego. W skutek niemożebności prowadzenia wojny w A fryce na wzór wojen europejskich m asam i wojsko- wemi, wojnę otw artą z a stą p iła polityka umów, protektoratu, przym ierzy z jednym i przeciw drugim , zdobywania k ra ju zapomocą tych rąk , któreby właśnie ten kraj bronić były powinny. P rzestrzenie, n a których je d ­ no tylko państwo europejskie ma wyłączne prawo dokonywania tych wszystkich prób, sta­

nowią właśnie strefy wpływów danego p ań ­ stwa.

W praw dzie ta k a polityka państw europej­

skich w Afryce, zawsze dla nich pomyślna i otw ierająca przed niemi ca łą ową część świata, wywołuje od czasu do czasu groźne dla nich zjawisko, którem je s t powstawanie państw nowych, lecz również wiemy czem z natu ry swej są i czem wyłącznie w istocie swej być mogą takie państw a afrykańskie.

E nergiczna postawa P rancy i wywołała po­

wstanie w dolinie Senegalu nowego państw a, które następnie rozpostarło się i po obu stro- , nach N igru górnego i którego losy w ścisłym i pozostały związku z pochodem francuzów na Sudan. Państw o to bowiem niby przedm u­

rze stanęło pomiędzy nimi a krajem , do k tó ­ rego podążali.

Z astąpić atoli muszę imiona pospolite : ludy, państwo, imionami własnemi.

Nietylko ustrój społeczny w porzeczu S e­

negalu je st taki sam ja k i w Sudanie wogóle, lecz naw et nad środkowym i górnym S ene­

galem, wchodzącym w Sudan, ten ustrój s ta ­ nowią te same żywioły etniczne, co i nad górnym Nigrem . B ędą to : szczep m urzyń­

ski mandingowie, rozpadający się na liczne ludy—bam bara, malinkę, sonninke, susu i t. d.

i nieokreślonego jeszcze ostatecznie pocho­

dzenia pelowie, zwani inaczej fulbami, fulla- hami. Z połączenia pelów z m urzynami po­

wstali tukelerowie. Pelowie i pochodzący od nich tukuierowie wyznawają mahometanizm, który przez nich krzewi się nawet wśród

; ludności czysto murzyńskiej, głównie fety- szyckiej. T rojakie te żywioły etniczne różnią się od siebie nietylko wyglądem zewnętrznym i obyczajami, ale również i uzdolnieniem umysłowem i stopniem kultury. Najwyżej pod względem kulturowym sto ją pelowie, najniżej—murzyni. W spólni jednym i d ru ­ gim pochodzeniem tukuierowie średnie za j­

m ują między nimi stanowisko.

Tylko k u ltu ra prowadzi do uświadomie­

nia. Uświadomienie budzi następnie patryo- tyzm i je s t jego jedyną podstawą. M aho­

metanizm jako religia, pod pewnemi wzglę­

dami wyższa od fetyszyzmu, w Afryce wy­

stępuje jako pierw iastek kulturowy. Lecz, ja k każdy pierwiastek kulturowy prowadząc do uświadomienia, a przez uświadomienie do patryotyzm a, ten patryotyzm mąci, za­

barwia obcemi pojęciami, stawia na fałszy­

wym gruncie, zlewa z uczuciami religijnem i

N r 42 WSZECHŚWIAT 669 i ostatecznie tłum i go, gdyż przeistacza

w fanatyzm religijny.

Fetyszyści afrykańscy wskutek "niskiego stopnia kultury nie znają patryotyzm u.

Mahom etanie afrykańscy, w religii swej znajdując przeszkodę do rozwinięcia w sobie patryotyzmu, nie z poczuć obywatelskich lecz z fanatyzm u religijnego uczuwają nie­

chęć, a naw et nienawiść do cudzoziemców.

M ahom etańscy pelowie, jak o żywioł et­

niczny napływowy, nie stanowią nigdzie wy­

łącznej ludności miejscowej. Jedynie gru pa­

mi, mniej więcej licznemi, wciskając się wśród murzynów, mogą tylko zaprawić ich czyny swoją polityką, kierować nimi, przewodni­

czyć im, lecz samodzielnie występować bez nich, działać na swoją rękę, nie opierając się n a nich, nigdzie nie są w stanie. P o ­ chodzące od pelów wskutek skrzyżowania się z murzynami tukulerowie w wielu miej­

scowościach zachodniego Sudanu stali się wyłącznie ludnością miejscową i jak o tacy posiedli ową siłę, której brak przeszkadza tam tym do samodzielnej akcyi. I chociaż, będąc również ja k i tam ci m ahometanami, poczucie odrębności narodowej oparli tylko n a odrębności religijnej, uświadomienie spo­

łeczne zastąpili w sobie fanatyzmem religij­

nym, jednakże tylko w nich francuzi, jako zdobywcy ich k raju , znaleźli czynne a zwłasz­

cza system atyczne i wytrwałe odparcie, oni jedni orężem bronić poczęli świadomie i skutecznie tego, co byśmy nazwali wolnością k raju , gdyby ustrój społeczny Sudanu po­

zwolił na przeszczepienie tam tych pojęć.

T ukuler Omar, który po odbyciu piel­

grzymki do Mekki otrzym ał tytuł honorowy E l H adż (pielgrzym) w 1854 r. początkowo na czele swych przyjaciół i sprzymierzeńców, a następnie licznych band współrodaków począł głośić wojnę świętą przeciw niewier­

nym, do których zaliczał oprócz francuzów jeszcze murzynów fetyszystów, obojętnych na postępy francuzów w Afryce.

Polem wystąpienia O m ara był przestron­

ny tró jk ąt, utworzony przez górny Senegal i N iger z podstawą, o p artą o granice n a tu ­ ralnie fizyczne S ahary. Ona to dostarczyć m iała w przyszłości schronienia w razie nie­

pomyślnego obrotu sprawy.

Również francuzi znaleźli przeciwników swojej polityki rozprzestrzenienia w m au­

rach, zamieszkujących południowe krańce Sahary zachodniej, prawy brzeg dolnego Senegalu i po części lewy. Ci w w ystąpie­

niu przeciw nim wyprzedzili H adżi Om ara.

Lecz F aidherbe w yparł ich z brzegu lewego i zmusił do utrzym ywania dobrych stosun­

ków na prawym.

Odniesione zwycięztwo nad mauram i, a nadto pomyślnie przeprowadzone układy z królikami sąsiednimi murzyńskimi pozwo­

liły mu zająć pod nazwą p ro tektoratu Ualo i K ajor, kraje leżące wzdłuż wybrzeża A tlan ­ tyku, pomiędzy dolnym Senegalem i przy­

lądkiem Zielonym; następnie Dim ar, Toro, D am ga, k raje leżące wzdłuż lewego brzegu Senegalu, przytem dawniej wzniesione forty okrążyć szeregiem wsi annektowanych i na- koniec wznieść nowe nad Senegalem : Salde, M atam , Medinę. T en ostatni je s t nieopodal od wodospadów F elu, a więc na punkcie, do którego Senegal je st jeszcze spławnym;

a od B akel o 150 km w górę rzeki.

Wzmocnienie punktu wyjścia i oparcia usposobiło francuzów do tworzenia coraz to śmielszych planów posuwania się na wschód.

Ju ż nie o górny Senegal, do którego docie­

rali, lecz o górny N igier im chodziło, a nad­

to o połączenie Senegalu z Nigrem szere­

giem fortów, mogących w przyszłości ochra­

niać przyszłą kolej żelazną. Wystąpienie Om ara wstrzymało narazie ten wspaniały pochód w zam iarach i w planach.

Chociaż pobity przez F aidh erb a pod Medi- n ą *) i zmuszony do opuszczenia doliny

| Senegalu, jednakże broni on nie złożył, swych projektów się nie wyrzekł. Owszem,

| na czele hordy tukulerów przeszedł nad Ni- j ger i po obu stronach jego zajął odpowied-

i

nie przestrzenie. Segu-Sikoro, miasto nad-

! brzeżne, stało się jego stolicą. O tw arta

| wojna b y ła jeszcze z nim niemożebną. N a-

| leżało czekać, ternbardziej, że niezadowole­

nie z panow ania tukulerów podbitych przez

! nich bambarów, malinków i innych ludów murzyńskich, podkopywało potęgę O m ara i rychły koniec jej wróżyło; a tymczasem po­

*) W historyi wojennej sławną jest odsiecz Mediny, którą oblegali takulerowie. Faidherbe na czele 500 (100 białych) przybywszy niespo­

dziewanie dla nich wodą zmusił ich w liczbie

18— 20 0 0 0 do odwrotu.