Armia koronna w I połowie XVI wieku na tle przeobrażeń w sztuce wojennej doby wojen włoskich
Prezentowana rozprawa doktorska przedstawia najistotniejsze elementy historii wojskowości: uzbrojenie i jego klasyfikacje oraz jego praktyczne zastosowanie, rodzaje formacji wojskowych, które się nim posługiwały, wyszkolenie indywidualne żołnierzy, możliwości produkcji zbrojeniowej i teatr wojenny rozpatrywane pod kątem wojen włoskich i recepcji zachodnioeuropejskich sposobów walki w tym okresie. Celem rozprawy jest udowodnienie, iż przenikanie zachodnich wzorców i metod walki w płaszczyźnie uzbrojenia, wyszkolenia i taktyki miało wyraźny wpływ na rozwój staropolskiej sztuki wojennej. Należy podkreślić, że praca nie jest przedstawieniem działania, struktury i liczebności armii koronnej w I połowie XVI w., ale zobrazowaniem stanu technicznego i logistycznego tej armii w kontekście przemian zachodzących w Europie Zachodniej w dobie wojen włoskich.
Praca składa się z dwóch części: opisowej i katalogu źródeł ikonograficznych. Część opisowa zawiera omówienie zagadnień: teatru działań, uzbrojenia i recepcji zachodnioeuropejskiej sztuki wojennej w armii koronnej. Katalog źródeł ikonograficznych dotyczy uzbrojenia używanego w Europie w omawianym okresie.
Bazę źródłową stanowią: źródła pisane rękopiśmienne i drukowane, ikonografia, zabytki kultury materialnej i źródła archeologiczne.
Wśród dokumentów rękopiśmiennych szczególne znaczenie mają regestry popisowe wojsk koronnych przechowywane w Archiwum Głównym Akt Dawnych w Warszawie (ASW Oddział 85). Dzięki analizie tych dokumentów, uzyskałem obraz stanu uzbrojenia wojsk koronnych w okresie objętym zasięgiem chronologicznym pracy. Pozwoliły one na ustalenie przybliżonych zasobów uzbrojenia i liczebności wojska w poszczególnych kampaniach.
Stanowią one także niezbity dowód recepcji przez armię koronną uzbrojenia ochronnego i zaczepnego o proweniencji zachodnioeuropejskiej, pozwalają też na dokładne ustalenie przebiegu służby dowódców niemieckich i niemieckiego pochodzenia w wojskach zaciężnych pozostających w służbie Jagiellonów.
Drugą znaczącą grupą źródeł rękopiśmiennych są traktaty fechtunkowe przedstawiające techniki walki rozmaitym orężem w uzbrojeniu ochronnym lub bez rynsztunku bojowego.
Spośród źródeł drukowanych wykorzystane zostały dzieła kronikarzy (B.
Wapowskiego, M. Bielskiego, L. Decjusza, S. Herbersteina, M. Kromera, Bychowca, M.
Stryjkowskiego) które rzucają światło na przebieg poszczególnych kampanii, oraz na użycie uzbrojenia i poszczególnych rodzajów wojsk, biorących udział w wyprawie wojennej.
Zestawienie przekazów uczestników bitew (żołnierzy) oraz relacji kronikarskich, w których przedstawione były dzieje oręża polskiego pozwoliły na prawidłowe odtworzenie faktów historycznych.
Bardzo przydatne okazały się drukowane traktaty autorstwa Jana Tarnowskiego (Consilium rationis bellicae) i księcia Albrechta Hohenzollerna (Sztuka wojenna) przedstawiające podobieństwa i różnice w organizacji wojsk zachodnich i armii koronnej, oraz ukazujące sposoby prowadzenia kampanii zgodnie z prawidłami ówczesnej sztuki wojennej.
Księgi przyjęć do prawa miejskiego, księgi ławnicze, księgi podatkowe, taksy, z których zaczerpnięto informacje związane z rzemiosłem zbrojeniowym pozwoliły odtworzyć możliwości produkcyjne Korony w tym zakresie, a także wskazać rzemieślników przybywających na ziemie koronne z zagranicy.
Zabytki kultury materialnej i źródła archeologiczne, których dokładne omówienie znajduje się w części katalogowej stanowią przykład uzbrojenia ochronnego i zaczepnego końca XV i I poł. XVI wieku. Źródła tego typu znacznie ułatwiają określenie kraju
pochodzenia, miejsca produkcji uzbrojenia z dokładnością nawet do konkretnego warsztatu i konkretnego roku, co stanowi kluczowe zagadnienie przy rozpatrywaniu zjawiska recepcji.
Literatura przedmiotu wykorzystana w pracy obejmuje: bronioznawstwo, historię wojskowości, zagadnienia gospodarcze związane z produkcją zbrojeniową, oraz historię sztuki.
Podstawę literatury bronioznawczej w polskim dorobku naukowym wpisującym się w szeroko rozumianą historią wojskowości stanowią prace prof. Jana Szymczaka zwłaszcza w zakresie uzbrojenia i produkcji zbrojeniowej w Polsce średniowiecznej i wczesnonowożytnej.
Spośród nich szczególnie ważne dla powstania pracy były następujące pozycje: Koszty uzbrojenia, O początkach płatnerstwa krakowskiego, Organizacja produkcji i ceny uzbrojenia – rozdz. Surowce i ich przetwarzanie, Uzbrojenie ochronne, Uzbrojenie zaczepne, Koń, rząd koński i oporządzenie jeździeckie, Produkcja zbrojeniowa, a rynek, Początki broni palnej w Polsce 1383 – 1533, Produkcja i koszty uzbrojenia rycerskiego w Polsce XIII – XV w., Rycerska broń drzewcowa na polu bitwy i w szrankach turniejowych, Zasoby broni w zamkach polskich w końcu XV i na początku XVI wieku.
W zakresie bronioznawstwa w rozprawie wykorzystałem także najnowsze polskie badania, których wyniki ukazały się w ostatnim dziesięcioleciu: pod red. A. Nowakowskiego;
autorstwa A. Bołdyrewa i M. Cieśli.
W pracy znajdują się odniesienia do stale aktualnych publikacji prof. A. Nadolskiego, B. Gembarzewskiego, M. Głoska, Z. Żygulskiego, K. Górskiego, które stanowią główny zrąb wiedzy na temat polskiego uzbrojenia.
W zakresie uzbrojenia zaczepnego i ochronnego XV i XVI wiecznej Europy powstało wiele doskonałych prac niemieckich, angielskich, włoskich i amerykańskich autorów, opartych na badaniach bogatych zachodnioeuropejskich kolekcji militariów. Wykorzystane w pracy opracowania i monografie O. Gambera, B. Thomasa, C, Blaira, M. Aroldiego, W.
Boeheima, H. Müllera, J. Manna i E. Okasheota mimo iż nie wszystkie należą do najnowszych dzieł stanowią niekwestionowaną bazę literatury bronioznawczej na świecie.
Wykorzystana w pracy literatura z zakresu historii wojskowości, dotycząca poszczególnych konfliktów i kampanii wojennych posłużyła do przedstawienia zjawiska konfliktu zbrojnego pod kątem wyszkolenia, uzbrojenia i umiejętności wojsk i dowódców.
Podstawę rozważań stanowiły prace prof. Marka Plewczyńskiego, (Armia koronna 1506 – 1572. Zagadnienia struktury narodowościowej, Daj nam Boże sto lat wojny, Naczelne dowództwo armii koronnej w latach 1501 – 1572, Obertyn 1531, Wojny Jagiellonów z wschodnimi i południowymi sąsiadami Królestwa Polskiego w XV wieku, Wojny wojskowość polska w XVI wieku, T. I, lata 1500 – 1548), a także prace Z. Spieralskiego.
W zakresie literatury dotyczącej zagadnień gospodarczych związanych z produkcją zbrojeniową wykorzystano prace prof. J. Szymczaka, F. Kiryka, M. Biskupa, Z.
Bocheńskiego, M. Boguckiej, E. Mikołajczyka, Z. Nowaka i W. Szaniawskiej.
Z dziedziny historii sztuki przejrzano polskie i obce wydawnictwa poświęcone sztuce gotyckiej i renesansowej pod kątem tworzenia katalogu źródeł ikonograficznych. Szczególnie cenne okazały się dwie polskie publikacje, w których odnalazłem ilustrację procesu recepcji uzbrojenia zachodnioeuropejskiego przez polskie rycerstwo i wojsko w omawianym przeze mnie okresie są to.: Polskie nagrobki gotyckie autorstwa P. Mrozowskiego i Malarstwo Gotyckie w Polsce .
Zasięg chronologiczny pracy począwszy od wyprawy bukowińskiej Jana Olbrachta w 1497 roku do wyprawy chocimskiej Jana Tarnowskiego w 1538 roku obejmuje kampanie, w których najwyraźniej zarysowała się recepcja zachodnioeuropejskiego uzbrojenia, taktyki, formacji i metod prowadzenia wojny. Tytuł pracy Armia koronna w pierwszej połowie XVI w.
na tle przeobrażeń w sztuce wojennej doby wojen włoskich sugeruje omówienie zjawiska recepcji w koronnych siłach zbrojnych do roku 1550. Jednak w latach 1538 - 1550 siły
koronne toczą walki z Tatarami na teatrze wschodnim i południowo wschodnim, podczas których recepcja zachodnioeuropejskich środków walki nie rysuje się wyraźnie, a także Korona bierze udział w wojnach z Turcją i Habsburgami na Węgrzech gdzie w latach 1521 – 1547 polskie siły zaciężne występują jedynie w znikomych ilościach. Kolejne istotne działania zbrojne z użyciem sił koronnych będą miały miejsce dopiero na teatrze inflanckim w II poł. XVI stulecia. Jednak w pracy zostały wykorzystane źródła odwołujące się do lat 40 i 50 XVI wieku.
Końcowe lata rządów Jana Olbrachta, krótki okres sprawowania władzy królewskiej przez Aleksandra Jagiellończyka i czas panowania Zygmunta Starego to okres intensywnego rozwoju nowożytnej sztuki wojennej w Europie, polegający na wprowadzeniu nowych rodzajów uzbrojenia zaczepnego i ochronnego, nowych formacji posługujących się tym nowoczesnym orężem, i nowych metod prowadzenia walki z wykorzystaniem świeżo nabytych narzędzi wojennych.
Był to, bez wątpienia okres narodzin staropolskiej sztuki wojennej, a zarazem czas w którym, zachodnioeuropejskie środki prowadzenia wojny docierały na ziemie królestwa Jagiellonów.
Przenikały one do metod prowadzenia walk i wojen, mieszając się z czysto narodowymi sposobami walki, jakie wytworzyły się na ziemiach Korony i Litwy. Uzupełniając się z tymi, które zapożyczone zostały od wschodnich przeciwników, z którymi przyszło zmagać się Królestwu Polskiemu pod koniec XV i w I poł. XVI stulecia.
Przenikanie się wzorców wojskowości wschodniej i zachodniej stworzyło unikatowy w Europie system sztuki wojennej. Obok tatarskich szybkich rajdów bez uzbrojenia ochronnego z łukiem w ręku, na równi sprawdzały się metody sprawdzone na teatrze wojen włoskich. Były to: przełamujące uderzenia ciężkiej jazdy kopijniczej uzbrojonej wzorem gotyckim i maksymiliańskim, manewry piechoty jako samodzielnej formacji używającej jedynie broni drzewcowej i białej wzorem niemieckich landsknechtów, brawurowe szarże średniozbrojnej husarii, celny ogień z broni palnej oddziałów pieszych, które salwą powstrzymywały natarcie jazdy przeciwnika, wysokie wyszkolenie artylerzystów wzorem włoskim i niemieckim oraz niekonwencjonalne działania wojsk inżynieryjnych.. Jak zauważył J. Teodorczyk, „sprytni towarzysze sztuki wojennej przejęli wszystko co dobre z Zachodu i Wschodu, dzięki czemu wobec każdego przeciwnika dysponowali jakimś czynnikiem przewagi”. Szczególnie wojska obrony potocznej chętnie przyjmowały tatarskie sposoby walki, co przełożyło się na używanie łuku w oddziałach jazdy lekkiej. Węgrzy, Serbowie, Rusini, Mołdawianie i Tatarzy służący w koronnym i litewskim wojsku w sposób naturalny przekazywali model swojego uzbrojenia i sposobów walki wojskom litewskim i koronnym.
Recepcja zachodnioeuropejskiej sztuki wojennej do polskich potrzeb wojennych w okresie późnego średniowiecza i wczesnego renesansu jest bardzo wyraźna a mimo to zjawisko to nie doczekało się odrębnego opracowania. Trud ten został podjęty w omawianej rozprawie doktorskiej
Pierwszą część mojej pracy poświęciłem omówieniu teatru wojen włoskich, które stanowią tło dla działań i przemian armii koronnej, oraz teatrowi wschodniemu, południowo – wschodniemu i północnemu, na których operowała armia koronna. To właśnie teatr działań wymuszał na dowódcach zastosowanie konkretnych rodzajów wojsk i konkretnych manewrów taktycznych, mających za cel osiągnięcie postawionych wcześniej zadań strategicznych. Przedstawienie przykładów działań batalistycznych zostało omówione zgodnie z teatrami wojennymi, a nie w układzie chronologicznym.
Drugą część pracy stanowi obszerny katalog uzbrojenia ochronnego i zaczepnego zawierający charakterystykę i spis rzemieślników, którzy zajmowali się wyrobem poszczególnych rodzajów oręża. Omawiane zabytki pochodzą ze zbiorów muzeów polskich, niemieckich, francuskich, hiszpańskich, angielskich, holenderskich, belgijskich, szwedzkich, rosyjskich i amerykańskich.
Szczególnie bogate zbiory muzeów zachodnioeuropejskich dostarczyły wiele przykładów uzbrojenia z omawianego przeze mnie okresu.
Polskie zbiory muzealne nie posiadają tak licznych kolekcji uzbrojenia ze względu na stosunkowo niewielką bazę produkcyjną związaną z rzemiosłem zbrojeniowym w omawianym okresie, a także zjawisko znacznego uszczuplania polskich kolekcji prywatnych i zbiorów muzealnych w latach 1772 -1945.
Analiza stanu ilościowego i jakościowego zabytków historii kultury materialnej, literatury przedmiotu oraz źródeł ikonograficznych i pisanych, pozwala stwierdzić, że większość wynalazków związanych ze sztuką płatnerską, bronią białą, drzewcową, obuchową, miotającą, palną i artylerią ma swoje korzenie poza granicami zachodnich rubieży Królestwa Jagiellonów.
Trzecia część pracy poświęcona jest recepcji zachodnioeuropejskich metod walki na teatrach wojen toczonych pomiędzy Królestwem Jagiellonów a Wielkim Księstwem Moskiewskim, Mołdawią i Zakonem Krzyżackim. To właśnie na teatrach wojen z tymi przeciwnikami armia koronna prezentuje sposoby walki, które sprawdziły się na teatrze działań włoskich.. Natomiast trudno je dostrzec w działaniach wojennych Wielkiego Księstwa Litewskiego, które nie posiadało odpowiednich środków na zaangażowanie wojsk zaciężnych, nowoczesnego uzbrojenia i doborowych formacji jazdy ciężkiej, piechoty i artylerii i brało udział w kampaniach wojennych jedynie na teatrze wschodnim.
Nieudana wyprawa bukowińska, w której wyraźnie zaznaczone zostało zapożyczenie zachodnioeuropejskich wzorców przygotowania, i wyekwipowania armii (min. na wzór francuski armii Karola VIII , która wkroczyła do Italii w 1494 roku) pokazała, iż możliwości finansowe polskiego króla tylko w nieznacznym stopniu pozwoliły na utworzenie nowoczesnego wojska posługującego się nowoczesnym uzbrojeniem i walczącym w sposób przynoszący zwycięstwo dzięki nowatorskim metodom prowadzenia wojny. Słabość i niezdolność wojenna pospolitego ruszenia została przeciwstawiona organizacji i dobremu uzbrojeniu nielicznych formacji zaciężnych i chorągwi nadwornych, które odtąd będą stanowiły o losach wojen prowadzonych przez państwo polsko litewskie.
Kolejne kampanie wojenne z lat 1514, 1519 – 1521, 1531, 1535, 1538 prowadzone na teatrach wschodnim, północnym i południowo - wschodnim uwidaczniają wzrost zapotrzebowania na zachodnioeuropejskie uzbrojenie (w szczególności broń palną i artylerię), rozwiązania taktyczne (zapożyczone ze sprawdzonych manewrów dokonanych podczas wielkich bitew wojen włoskich) oparte o metody walki z użyciem formacji, które zdominowały teatr wojen włoskich.
Baza produkcyjna Europy zachodniej dysponowała nieporównywalnie większym zapleczem finansowym, technologicznym i urbanistycznym w stosunku do bazy produkcji zbrojeniowej w Polsce końca XV i I poł. XVI wieku. Przewaga ta powodowała iż oręż zachodnioeuropejski i uzbrojenie ochronne pochodzące z Niemiec, Włoch, Niderlandów, Francji docierało na ziemie polskie razem z wojskiem zagranicznym lub w postaci prywatnych zamówień dokonywanych u najlepszych płatnerzy przez bogatą szlachtę podróżującą po Europie. Uzbrojenie to stało się elementem szybko zaadoptowanym przez staropolską sztukę wojenną. Polscy płatnerze zaczęli wyrabiać zbroje na wzór gotycki pod koniec XV wieku i na wzór maksymiliański w wieku XVI, czego dowodem jest wspomniana wcześniej baza ikonograficzna, zabytki materialne i archeologiczne. Mimo pewnego dostosowania rodzimej produkcji do mody panującej na zachodzie Europy musimy pamiętać, o tym że nadal był to zachodnioeuropejski model uzbrojenia. Odrębności w stylu uzbrojenia ochronnego, zaczepnego i stosowanej taktyki przez oddziały cudzoziemskie zależała najbardziej od stopnia ich hermetyzacji lub asymilacji i wtopienia się w system staropolskiej sztuki wojennej.
Słabość polskiej bazy produkcyjnej w omawianym okresie wyraźnie rysuje się na przykładzie uzbrojenia jazdy i piechoty zaciężnej. Jazda nie posiadała jednolitego wyekwipowania ze względu na brak centralnego zaopatrzenia i brak zbiorowych zakupów rynsztunku wojennego.
Natomiast w formacjach pieszych broń palna zaczęła wypierać kuszę już pod koniec XV stulecia co widoczne jest w wyprawie wołoskiej Jana Olbrachta. Proces ten zakończył się według polskich historyków wojskowości w 1522 roku tuż po ostatniej wojnie z Zakonem.
Zmiana jakościowa polegała na dostarczeniu przez piechotę ogniowego wsparcia jeździe i na zaistnieniu piechoty jako skutecznej i samodzielnej jednostki operacyjnej na teatrze działań wojennych. W formacjach pieszych wykorzystywano wzorce, jakie istniały w jednostkach zaciężnych niemieckich, śląskich i czeskich. Należy zwrócić uwagę, że wojskowość czeska i śląska znajdowała się pod wpływami niemieckimi. Zatem zastosowanie broni palnej ręcznej w postaci arkebuzów w wyposażeniu polskiej piechoty możemy uznać za dowód recepcji niemieckiej sztuki wojennej w zakresie uzbrojenia.
Piechota zaciężna zyskiwała coraz bardziej na znaczeniu czego dowodem jest liczba pieszych jednostek zaciągniętych na kampanię obertyńską roku 1531 w sile 1200, 8500 na wojnę z Zakonem w latach 1519 - 1521 i 7100 na wyprawę chocimską w roku 1538
Pojawienie się nowych jednostek pieszych w postaci artylerii i wojsk inżynieryjnych (wykorzystanych choćby w oblężeniu Staroduba w 1535 roku), było także wynikiem recepcji środków prowadzenia walki jakie zostały sprawdzone na włoskim teatrze działań.
Formacje jazdy najdłużej zachowały swój rycerski ciężkozbrojny charakter. Zarówno w Europie zachodniej jak i w państwie Jagiellonów końca XV stulecia i I poł. XVI wieku ciężka jazda uzbrojona wzorem zachodnim mimo iż coraz mniej liczna dalej wykorzystywana była do przełamujących manewrów zarówno w wielkich bitwach wojen włoskich, jak i na wszystkich teatrach wojennych, na których działania prowadziła strona polska.
Kolejne zmiany związane z uzbrojeniem jazdy zarówno w formacjach polskich i zachodnioeuropejskich dokonywały się w kierunku redukcji uzbrojenia ochronnego i stworzenia formacji jazdy średniozbrojnej i lekkozbrojnej. W okresie obejmującym II połowę XVI wieku nawet ciężka jazda kopijnicza zacznie rezygnować z pełnych osłon płytowych stosując jedynie pełne kirysy i hełmy. Proces ten zakończy się ostatecznie przeniknięciem ciężkich kopijników do jazdy husarskiej.
Sztuka artyleryjska i minerska oraz inżynieria wojskowa nieodzowna w prowadzeniu oblężeń, także miała swój sprawdzian na teatrze wojen włoskich zanim dotarła do królestwa Jagiellonów. Wyszkoleni w tych arkanach artylerzyści, saperzy, inżynierowie związani z armią koronną legitymowali się z reguły włoskim, niemieckim, śląskim i czeskim pochodzeniem. Nie zabrakło także Morawian i Gdańszczan, którzy byli na żołdzie królewskim w wojnie z Zakonem w latach 1519 – 1521.
Podobieństwo manewrów zastosowanych w bitwach wojen włoskich do posunięć taktycznych stosowanych w trakcie wyprawy wołoskiej Olbrachta, bitwy pod Orszą, bitwy pod Obertynem, oblężeniu Homla, Staroduba i Chocimia, oraz podczas oblężniczej wojny z Zakonem Krzyżackim potwierdzają przenikanie zachodnioeuropejskich wzorców do staropolskiej sztuki wojennej. Widoczne w źródłach modele uzbrojenia i wzrost procentowy broni palnej z biegiem lat wśród jednostek pieszych potwierdza to zjawisko. Ikonografia użyta w niniejszej pracy, jest także niezbitym dowodem na korzystanie przez polskie rycerstwo i wojsko z zachodnioeuropejskich modeli uzbrojenia zaczepnego i ochronnego.
Począwszy od ostatniej ćwierci XV stulecia w przedstawieniach nagrobków gotyckich figurują zbroje gotyckie zgodne z wzorem niemieckim, podobna sytuacja ma miejsce w przypadku zbroi XVI w. w stylu maksymiliańskim. Polskie zbiory muzealne i prywatne posiadające egzemplarze uzbrojenia ochronnego i zaczepnego dysponują eksponatami w 90%
wyprodukowanymi w warsztatach niemieckich, włoskich, holenderskich i francuskich.
Polonica znajdujące się w sztokholmskiej Zbrojowni także są dziełem niemieckich płatnerzy.
Polskie piśmiennictwo wojskowe omawianego przeze mnie okresu czerpie bardzo głęboko z tradycji włoskich i niemieckich autorów. Sam król Zygmunt August i Jan Tarnowski wykazywali się znajomością dzieł o tematyce militarnej zagranicznych autorów z XV i XVI wieku (król posiadał nawet kilka z nich w swojej bibliotece). Korespondencja Jana Tarnowskiego z Albrechtem Hohenzollernem przyczyniła się do powstania jednego z najwspanialszych dzieł o tematyce militarnej – Sztuka wojenna Albrechta Hohenzollerna.
Zgromadzone przeanalizowane dowody recepcji zachodnioeuropejskich sposobów walki do staropolskiej sztuki wojennej na płaszczyźnie uzbrojenia ochronnego i zaczepnego, kadry dowódczej i prostego żołnierza, organizacji wojsk zaciężnych, taktyki wojennej i wprowadzenia nowych formacji, oraz zmiany rodzajowej i ilościowej w wojsku w przypadku poszczególnych jednostek pieszych, konnych, artyleryjskich i inżynieryjnych, piśmiennictwa wojskowego końcu XV i I poł. XVI wieku stanowią wstęp do dalszych badań nad zagadnieniem recepcji zachodnich wzorców wojskowych do armii koronnej. Do zbadania pozostaje jeszcze wiele zjawisk z tego zakresu, występujących wyraźnie dopiero w II połowie XVI stulecia i w wieku XVII. Tak obszerne opracowanie obejmujące wiek XV, XVI i XVII oraz poruszające dokładniej problem struktury wewnętrznej armii koronnej na przestrzeni wieków pozwoliłoby na dokładne zbadanie zapożyczeń zachodnich wzorców do staropolskiej sztuki wojennej. Kolejne badania komparatystyczne powinny także dotknąć recepcji wschodniej i południowowschodniej sztuki wojennej do armii koronnej i litewskiej.
Dopiero tak szeroki zakres badań pozwoliłby na pełną charakterystykę uzbrojenia, sposobów walki i składu narodowościowego wojsk Korony i Litwy i w XVI stuleciu.
