Katalog owadów przydatnych do ustalania czasu śmierci w lasach Polski. Część 3: Chrząszcze (Insecta: Coleoptera)

Szymon Matuszews ki Daria Bajerlein

Szymon Konw erski

K

at alog owadów

przydatnych do

ustalania

czasu

śmierc

i

w lasach P

olski.

C

zęść

3

:

Chrząszcze

(Insect a: Coleoptera)

Wstęp

Cechą wyróżniającą chrząszcze jest przekształce­ nie przednichskrzydeł w twarde pokrywy [1]. Gatunki ws każn i kowe chrząszczywykorzystywanesą do usta-laniaczasuśmierciprzede wszystkim wpodejściu suk-cesyjnym.

Zarówno imagines, jak i stadia preimaginalne chrząszczyzbiera się ręką albo pęsetą. W przypadku

imagines niektórych gatunków dobre efekty dajetakże zbiór gleby pod zwłokami i w ich pobiiżu. Również w przypadku stadiów preimaginalnych dobre rezultaty (często lepsze niż zbiór bezpośredni) przynosi zbiór substratuwystępowania. W przypadku większości ga-tunków jaja i poczwarkizebrać możnaw zasadzie tylko poprzez pobranie dużej próby gleby z pobliża zwłok. Zbiór gleby pozwala osiągnąć dobre efekty również w przypadku larw Histeridae oraz Staphylinidae. Nato-miast w przypadku larw Cleridae oraz Dermestidae do-bre rezultatyprzynosi zabezpieczenieodsłoniętych ko-ści oraz zasuszonych pochodnych rozkładu tkanek miękkich.

Postacie dojrzałe chrząszczy zabezpieczamy po-przez utrwalenie w 75-procentowym alkoholu etylo-wym. Stadia preimaginalne zabezpieczamy w części nażywona odpowiednim substracie,wczęścipoprzez

utrwalenie w 75-procentowym alkoholu etylowym.Lar

-PROBLEMY KRYMINALISTYKI 269(lipIec-wrzesień)2010

wy przed utrwaleniem w alkoholunależy zabić,zalewa

-jącjewrzątkiem.

Opisy gatunków zamieszczono w tabelach. Cyfry rzymskieprzyporządkowaneposzczególnym polom ta

-beloznaczają:

I. stadia rozwojuwystępującenazwłokach dużych kręgowcóww lasach,

II. pokrój imagines, III. pokrój larw,

IV. sezonowość występowanianazwłokach w lasach,

V. powtarzalność występowanianazwłokach w iasach,

VI. czas pojawianiasięnazwłokach w lasach(względem rozkładu), VII. miejscewystępowanianazwłokach.

Wyliczonepowyżej kategorie informacjibliżej

omó-wionowe wprowadzeniu do katalogu [2].

Cleridae - przekraskowate

Necrobia vioteceę

-

W lasach wiosną cechuje się średnią powtarzalno-ścią występowaniastadiów preimaginalnych [3]. Poten-cjalnie jest więc przydatny do ustalania czasu śmierci

wpodejściu rozwojowym. Nie ma jednak opublikowane-go użytecznego modelu rozwoju. Larwy mają umiarko-waną przydatność do ustalania czasuśmierci w podej-ściu sukcesyjnym, imaginessą nieprzydatne [3].

Necrabia violacea

imagines: wiosna, lato,jesień stadiapreimaginalne:wiosna

Tabela 1

imagines, stadia preiInaginalne

imagines: wiosna - wysoka,

lato,jesień- niska stadiapreimaginalne:średnia

źródło(tab. 1-22): autorzy

6

Imagines:bliskopoczątku wzdęcia larwy:wtrakcie zaawansowanegorozkładu imagines:powierzchniazwłok, wnętrze zwłok

jaja: nieznane

larwy: pochodnerozkładutkanek (zwłaszczazasuszone),odsłonięte kości poczwarki: gleba wpobliżu zwłok

Dermestidae - skórnikowate

Dermestes murinus

-

Imagines sąnieprzydatnedoustalania czasuśmierciwpodejściusukcesyjnym [3].

Tabela 2

Dermestes murin

us

imagines wiosna

niska

bliskopoczątkuwzdęcia powierzchniazwłok,

powierzchnia gleby podzwłokamiiwpobliżu zwłok, odsłoniętekości

Stadia preimaginalne rodzaju

Dermestes

-

W lasachsąincydentalnymelementem faunyzwło k

[3].Potencjalniesą więc przydatne do ustalaniaczasu

śmierci w podejściu rozwojowym. Żaden z gatunków pojawiających sięnazwłokachwlasach niemajednak

opublikowanego użytecznego modelu rozwoju. Frag

-mentarycznedaneo rozwojuniektórychz nichzawiera klasycznaliteratura entomologiczna[4]. Brakinformacji oprzydatności do ustalania czasuśm ie rci w podejściu sukcesyjnym.

Tabela 3

PROBLEMY KRYMINALISTYKI 269(lipiec-wrzesień)2010

VI

Dermes

tes

wiosna niska

lanvy:bliskokońcaaktywnegorozkładu

jaja:nieznane larwy :zasu szone pochodne

rozkładutkanekmiękkich, odsłonięte kości,powie rzch niazwłok

poczw arki: glebawpobliżu zwłok

Histeridae - gnilikowate

Taksonyujęte w katalogu obecnesą w tych samych miejscachzwłoki ich otoczenia. Imaglneswystępująna powierzchni gleby I w glebie pod zwłokami oraz w ich pobliżu,atakżena powierzchnizwłok.Jajaskładane są

w glebę w pobliżu zwłok. Larwy żerują pojedynczo w glebie pod zwłokami oraz w ich pobliżu. Poczwarki występująw glebie wpobliżu zwłok.

Margarinotus brunneus

Imaginesmają niską przydatność do ustalania czasuśmierci wpodejściusukcesyjnym [3].

Tabela 4

Stadia preimaginalne rodzaju Margarinotus

W lasach wiosną cechują się średnią powtarzalno-ścią występowania [3]. Potencjalnie są więcprzydatne do ustalania czasu śmierci w podejściu rozwojowym. Żaden z gatunkówpojawiających się nazwłokachw

la-Margarinotu

s

brunneus

~

wiosna, lato

wiosna-wysoka lato- niska

bliskopoczątkuwzdęcia

sach nie ma jednak opublikowanego użytecznego mo-delu rozwoju.Fragmentaryczne dane o rozwoju niektó-rych z nich zawiera klasyczna literatura entomologiczna [5]. Larwy mają umiarkowaną przydatnośćdo ustalania czasuśmierciwpodejściusukcesyjnym [3].

Tabela 5 8

Margarinotus

larwy:w trakcie zaawansowanegorozkładu

Saprinus planiusculus

Imaginesmają wysoką przydatnośćdo ustalania czasuśmierciwpodejściu sukcesyjnym[3J.

Tabela6

Saprinus planiusculus

o

B

G

ś

rednia

EJ

Saprinus semis triatus

-

Imaginesmają wysoką przydatn ość do ustalania czasuśmierciwpodejściusukcesyjnym [3].

Tabela 7

Sa

prinus semi

siriatus

imagin es

wiosna,lato

wysoka

wtrakdeaktywnegorozkładu

St adia preimaginalne rodzaju

Saprinus

-

[3].Potencjalnie są więc przydatne do ustalaniaczasu

śmierci w podejściu rozwojowym. Żaden z gatunków

pojawiających się nazwłokachw lasach nie ma jednak

opublikowanego użytecznego modelu rozwoju. Frag-mentaryczne dane o rozwoju gatunków katalogowych zawiera klasyczna literatura entomologiczna [5]. Brak informacji o przydatności do ustalania czasu śmierci

wpodejściusukcesyjnym.

PROBLEMY KRYMINALISTYKI 269(lipIec-wrzesień)2010

Tabela B

SaprinusErichson,1834 stad ia preimag inalne

lato

ruska

larwy:w trakciezaawansowaneg orozkładu

Nitidulidae - łyszczynkowate

Omosita depressa - przyścierwek dwubruzdy

Stadiów preimaginalnych w lasach nie stwierdzano [3, 6]. W tym typie środowiska gatunek jest zatem

nie-przydatny do ustalania czasu śmierci w podejściu roz-wojowym.Imagines mają niską przydatność do ustala-nia czasuśmierciwpodejściusukcesyjnym[3J.

Tabela 9

10

Ornosita depressa

imagines

wiosna, lato wiosna - średnia

lato - ruska

bliskokońcaaktywnegorozkładu odsłonięte kości,pochodnerozkładutkanekmiękkich,

powierzchniazwłok,

powierzchnia gleby podzwłokami

Silphidae - omarlicowate

Imagines gatunków ujętych w katalogu występują zwłaszczana powierzchniglebypodzwłokam ioraz we

wn ętrzu zwłok. Osobnikidojrzałez rodzajówO

iceopto-ma oraz Thanatophilus występuj ą również na po -wierzchni zwłok. Jaja składane są w glebę w pob liż u

zwłok. Larwymogą występowaćw zasadziewkażdym

miejscunazwłokachi w ich otoczeniu.Larwy z

rodza-ju Oiceoptomaoraz Thanatophilusżerująpojedynczo, natomiastlarwy z rodzajuNecrodesczęstotworząm a-sy larw (ryc.1).Poczwarkiwystępująw glebie wpobl i-żu zwło k.

Necrodes littoralis - padliniec pospolity

W specyficznych warunkach [wczesna wiosna, ois (albo podobny siedliskowo ias)] larwy tego gatunku

mo-gą napędzać aktywny rozkład [7]. W lasach wiosną N. Iittoralis cechujesię wysoką, a latemśrednią

powta-rzalnością występowania stadiów preimaginalnych [3,

Ayc. 1.Masa larw NecrodesIitrora/tsnazwłokac h świni

Fig.1. MassotNecrodesIittoralislarvaeonpigcarcass źródło:S.Matuszewski

6).Potencjalnie jestwięcbardzo przydatny do ustalania czasu śmierci wpodejściu rozwojowym. Nie ma jednak opublikowanego użytecznego modelu rozwoju. Imagi-nes i larwymają wysoką przydatnośćdo ustalania cza-suśmierciwpodejściu sukcesyjnym[3].

Tabela 10

Necrodes litt

oralis

imagine s:wiosna,lato,jesień

stadiapreimaginalne:wiosna, lato

imagines ,stadia prei maginalne

imag tnes:wiosna,lato- średnia, jesień- wysoka

stadia preimaginalne:wiosna- wysoka, lato- średnia

imagines: wtrakciewzdęcia larwy:bliskokońcaaktyw negorozkładu

Nicrophorus vespilloides - grabarz żółto-czarny

Stadiów preimaginalnych w lasach nie stwierdzano [3, 6]. W tym typie środowiska gatunek jest więc

nie-przydatny do ustalania czasuśmierci w podejściu roz-wojowym. Imaginesmają niską przydatność do ustala-nia czasuśmierciwpodejściusukcesyjnym [3].

Tabela 11

Nicropnorus vespilloides

wiosna, lato,jesień

przedpoczątkiem wzdęcia

wiosna - wysoka

lato,jesień- niska

Oiceoptoma thoracicum - ścierwiec

W lasachwiosną cechuje się wysoką

powtarzalno-ścią występowania stadiów preimaginalnych [3]. W tej porze roku jest więc potencjalnie bardzo przydatny do ustalania czasuśmierciwpodejściu rozwojowym. Gatu-nek ten nie ma jednak opublikowanego użytecznego

modelu rozwoju. Fragmentaryczne dane o jego rozwoju

dostępne są w klasycznej literaturze entomologicznej [8]. Larwymają umiarkowaną przydatność do ustalania czasu śmierci w podejściu sukcesyjnym, imagines są

nieprzydatne [3].

imagines: przedpoczątkiem wzdęcia;larwy:wtrakciewzdęcia

imagines: wysoka stadia preimaginalne: wysoka

o

imagines: wiosna stadiapreimaginalne: wiosna

Oiceoptoma thoracicum

Thanatophilus rugosus -

Imaginessą nieprzydatne do ustalania czasuśmierciwpodejściusukcesyjnym[3].

Tabela 13

Thanat

ophilus

rugo

sus

imagines

wiosna ,jesień

wiosna-wysoka

jesień- średnia

brakregularności,

najczęściejprzed początkiem wzdęcia

Thanatophilus sinuatus

-

Imaginesmają umiarkowaną przydatnośćdo ustalania czasuśmi erciwpodejściu sukcesyjnym [3].

Tabela 14

T

hanatophilus s

inuatus

wiosna,jesień

bliskopoczątkuwzdęcia

wiosna- wysoka jesień- niska

Stadia preimaginalne rodzaju Thanatophilus

- pościerwka

Wlasachwiosnącechują się wysoką,alatemniską powtarzalnością występowania [3]. Potencjalnie są więc bardzo przydatne do ustalania czasu śmierci

wpodejściurozwojowym.Żadenz gatunkówpojawiają

-cychsię nazwłokachw lasach niemajednak opubliko-wanegoużytecznegomodelu rozwoju.Fragmentarycz

-ne da-ne o rozwoju T.sinuatuszawieraklasyczna li tera-tura entomologiczna [9]. Larwy mają umiarkowaną przydatność do ustalania czasu śmierci w podejściu sukcesyjnym[3J.

14

Tabela15

Thanaiophilus(Leach,1815)

stadia preirnaginalne

wiosna,lato

wiosna - wysoka lato-niska

larwy :wtrakciewzdęcia

Staphylinidae - kusakowate

Imagines gatunków ujętych w katalogu występują

przede wszystkim na powierzchni gleby oraz w glebie pod zwlokami. Mogą występować również na po-wierzchni oraz wewnątrz zwłok (zwłaszcza imagines

Aleochara curtula - rydzenica wielka (padliniarkal

Stadiów preimaginalnych w lasach nie stwierdzano [3, 6].W tym typie środowiska gatunek jest więc n

ie-Creophilus maxillosus). Jajaskładane sąwglebęw

po-bliżu zwłok. Larwy żerują pojedynczo na powierzchni gleby, w glebie pod zwłokami oraz w ich pobliżu. Po-czwarkiwystępująw glebie wpobliżu zwłok.

przydatny do ustalania czasu śmierci w podejściu roz-wojowym. Brak inlormacji o przydatności do ustalania czasuśmierciw podejściusukcesyjnym.

Tabela 16

PROBLEMY KRYMlNAlISTYKI269(lipiec-wrzesień)2010

Aleocharacurl ula(Goe ze, 1777)

imagines

wiosna,lato

wiosna- wysoka

lato -niska

w trakcieaktywnegorozkładu

Creophilus maxillosus - rabież wielkoszezęk

(gnojek naśmietny)

W lasachwiosnącechujesię wysoką,a latem i

jesie-nią średjesie-nią powtarzalnością występowaniastadiów

pre-imaginalnych [3,6].Potencjalnie jest więcbardzo

przy-datny do ustalania czasu śmierci wpodejściu rozwojo-wym.Nie ma jednak opublikowanego użytecznego mo-delu rozwoju. Imagines i larwy mają wysoką

przydat-ność do ustalania czasuśmierci w podejściu sukcesyj-nym [3].

Creophilus maxillosus

imagines:wiosna, lato,jesień

stadia preimaginalne:wiosna, lato,jesień

Tabela 17

imagines,stadia preimaginalne

imagines: wiosna,lato- wysoka,

jesień- niska

stadia preimaginalne: wiosna- wysoka,lato,jesień- średnia

imagines:wtrakcie aktywnegorozkładu

larwy:bliskokońcaaktywnegorozkładu

Omalium rivulare - truś pospolity

Brak informacji oprzydatnoścido ustalania czasuśmierci wpodejściu sukcesyjnym.

Tabela 18

16

Omalium rivulare

imagines

jesień

wysoka

w trakcie zaawansowanegorozkładu

Stadia preimaginalne rodzaju Omalium - truś W lasachjesienią cechują się wysoką powtarzalno-ścią występowania [3]. W tej porze rokusą więcbardzo przydatne do ustalaniaczasuśmierci w podejściu roz-wojowym. Żaden z gatunków pojawiających się na

zwlokach w lasach nie ma jednak opublikowanegouży­ tecznego modelu rozwoju. Larwy mają umiarkowaną przydatność do ustalania czasu śmierci w podejściu

sukcesyjnym [3].

Tabela 19

OmaliumGravenhorst,1802

stadiapreimaginalne

jesień

wyso ka

larwy :bliskokońcazaaw ansowa negorozkładu

Philonthus politus - chudzik gladys z(nawozak krępy)

Brakinformacji oprzydatnoścido ustalaniaczasuśmierci wpodejściu sukcesyjnym.

Tabel a 20

PROBLEMYKRYMINALISTYKI 269(lipiec-wrzes ień)2010

Philonth uspolitu s(Linnaeus,1758)

imagines

wiosna,jesień

wiosna-wysoka

jesień- niska

bliskopoczątkuaktywnegorozkładu

Phi/onthus succicole

Brak informacjioprzydatnoścido ustalania czasuśmi erciwpodejściusukcesyjnym.

Tabela 21

Stadia preimaginalne rodzaju Phi/onthus - chudzik (naw ozak)

W lasachwi osną cech ują się wysoką,latemśred nią,

ajesienią niską powtarzalnością występowania [3, 6J.

Potencjalnie są więc bardzo przydatne do ustalania

Philonthus succicolaThomson,1860

imagtnes

wiosna,lato,jesień

wiosna- wysoka lato - średnia jesień- niska

bliskopoczątkuaktywnegorozkładu

czasuśmierciwpodejściurozwojowym.Żadenz

gatun-ków pojawiających się na zwłokach w lasach nie ma jednak opublikowanego UŻy1ecznego modelu rozwoju.

Larwy mają umiarkowaną przydatność do ustalania

czasu śmierciwpodejściusukcesyjnym[3J.

18

Tabela 22

PhilonihusStephens,1829

stadia preirnaginalne

wiosna,lato,jesień

wios na - wysoka lato - średnia jesień-niska

larw y:wtrakciezaawansowanegorozkładu

W celuułatwienia posługiwaniasiękatalogiem, ima-gines oraz larwy wszystkich katalogowych taksonów chrząszczyzestawiono na dwóch zbiorczych tablicach (ryc.2,3).

Nazewnictwo wernakularne chrząszczy przyjęto w większości za .Słownikiem polskich nazw owadów"

[10J. F p

o

Ryc.2.Imaginesgatunkówwskaźnikowychchrząszczy.A- Necrobiaviotscee .B - Dermestes murinus,C - Margan'notus brunneus,D - Saprjnus

planiuscuJus,E - Saprinus semistriatus,F- Omositaaepresse;G - Necrodeslittora/is,H- Nicrophorus vepilloides,I - Oiceoptoma thoracicum,

J - Thanatophilus sinuatus,K - Thanatophifusrugosus, L - Ateocnem curtu/a,M- Oma/ium rivulare,N - Philonthus oanue,O - Philonthu$succtcote.

p - Creophifus maxillosus

Fig.2.Adu/t inaicsnve species ot beetles.A - Necrobiavioteces. B - Oermestes murinus,C - Margarinotusbrunneus, D- Saprinus planiusculus.

E - Saprinus eemismetus,F- Omosita depressa,G - Necrodes littoralis,H - Nicrophorus vepilloides, 1- Oiceop tomathoracicum,J- Thanatophilus

sinuetus,K- Thanatophilusrugosus,L - Aleoch aracurtu/a.M - Oma/ium rivulare,N - Phifonthus oomue,0-Phi/onthussuccioote. P- Creophilus

maxil/os us

źródło(ryc.2- 3):A.Mąd ra

19

A 1cm E 1cm B F

c

Ryc.3.Dojrzale la rwy taksonówwskaźnikowychchrząszczy.A- Necrobia violacea,B- Dermestessp.,C- Saprinus sp.,D- Omalium sp.,

E- Necrodes Iittora/is,F- Oiceoptoma thoracicum,G- Thanatophilus sp.,H - Margarinotussp.,t - Creophilusmaxillosus,J- Phi/onthus sp.

Fig.3.Mature larvae ot indicative beetle taxa.A - Necrobia violacea, B- Dennestessp.,C- Saprinus sp.,0- Omaliumsp.,E - Necrodes Iittoralis,

F-Diceoptoma thoracicum.G- Thanatophilussp.,H - Margarinotussp.,/- Creophilus maxillosus, J- Philonthus sp.

BIBLIOGRAFIA

1.Biej-BijenkoG.J.:Zarys entomologii,PWRiL.

Warsza-wa 1976.

2.Matusz ew ski 5.: Katalogowadów przydatnych dousta -lania czasu śmierciwlasach Polskl. Część1:Wprowadzenie, "Problemy Kryminalistyki"2010,267:5.

3.Matuszewski S.,Bajerlein D., Konwerski S.,Szpila K.:Insect succession and carrion decomposition in seleeted Iore sts ot CentralEuropa.Part2: cornposition and residency pattems ot carnon fauna, .Forensic Science International"

20 10, 195:42.

4.Mroczkow skl M.: Dermestidae. Skórnikowate. (tnsec-ta:Coleoptera),PWN, Warszawa1975.

5.MazurM.:Histeridae .Gnilikowate . (Insecta:

Coleopte-raj, PWN,Warszawa 1981.

6.Matuszewski S.,BajerleinD.,Konwe rskiS.,SzpilaK.:

An initial study ot insectsuccession and carrion decompost-tion in various tarest habitats ot Central Europa, .,Forensic ScienceInternational"2008.180:61.

7.Matuszews ki S.,BaJerleln D., KonwersklS.,Szpil aK.: Insect successionand carrion decompositioninselectedto re-sts of CentralEurope.Part 1:Pattern and rate of decomposi-tion,.Forensic Science International"2010,194:85.

8.Hey m o ns R., Lenger kenH.v.:StudienOber die

Leben-serscheinungender Silphini(Coleopt.)VII. Oeceoptoma

tho-racicaL.,..2eitschrift tOrMorpholog ie und Ókoloqie der Tiere"

1931,20:691.

9. Lengerken H.v.: Studien Ober die Lebensersche inun -gen der Silphini (Coleop!.) XI-XIII. Thanatophilussinuatus F.,

rugosus L., dispar Hrbst., .Zeitschrift tor Morph ologie und

Ókoloqie derTiere"1938,33:654.

10. Ruszkowski A., Ruszkowski J.: Slownik polskich

nazw owad ów .CzęśćII,InstytutSadownictwa i Kwiaci arstwa ,

OddziałPszczelnictwa,Puławy2006.

PROBLEMY KRYMINALISTYKI 269(lipiec-wrzesień)2010

Streszczenie

Wkataloguprzedstawionochrząszczeprzydatne do ustala-nia czasuśmierci wlasachPolski. Opisy gatunkówzawierają

informacjeo stadiachrozwojuwystępującychnazwłokachw [a -sach,sezonowościipowtarzalnościichwystępowan iaoraz cza-siepojawianiasięnazwłokach .Zamieszczonorównieżinfo rma-cje o miejscuwys tępowanianazwłokachoraz sposobachzbioru i zabezpieczania.Całość bogato zilustrowano zdjęciami larw iimaginesposzczególnychtaksonów.

Słowakluczowe:entomologiasądowa, czasśmierci, ślady

entomologiczne,gatunkiwskaźnikowe, chrząszcze,lasy. Summary

Thecataloguepresentsbeetleswhichareusefulfor post-mor -tem intervalestimations in[orestsojPoland.Speciesdescrip -tions include informationaboutdevelopmental stages appearing on carcassee in forests,seasonality and repeatabilityojtheir ap -pearanceasweIlastime ol appearance on carcass.lnfom zation about tocation on carcass andaboutwaysoj coIlecting and pre-serving are alsogiven.Thecatalogueis richlyiltustrated wilh photographs of[arvaeand adults ofeachtaxon.

Keyw ords:lorensieentomology,postmortemintertal, ento -mologicaI eoidence, indicatioe species,bectles,Jorests.

Praca naukowa finansowanaześrodkównanau k ę

w latach 2005-2008 jako projektbadawczy Ministerstwa Nauki

i SzkolnictwaWyższegonr 2P04Cl0429 orazz grantuWydziału

PrawaiAdministracjiurnwersyretuim.Adama Mickiewicza

w Poznan iunrO6I2OO8/2009f1NPA.

Autorzypragną podziękowaćAnnieMąd rej(magistrantce

w Zbiorach PrzyrodniczychUAM)zawykonaniezdjęć

mikroskopowych wykorzystany chw tejcz ę ścikatalogu.