Sokołowski Florian

1

-

SPIS ZAWARTOŚCI

TECZKI ?$&!... ³ fojfi: 9/fU ^{. .}

^: }r6i .7. M U U Q 4.%. :§W’....

I./1. Relacja

I./2. Dokumenty ( sensu stricto) dotyczące relatora 4 5 A - t ó I./3. Inne materiały dokumentacyjne dotyczące relatora /i II. Materiały uzupełniające relację / t j 4 - A g

III./l. Materiały dotyczące rodziny relatora —

III./2. Materiały dotyczące ogólnie okresu sprzed 1939 r. -—

III./3. Materiały dotyczące ogólnie okresu okupacji ( 1939-1945) — III./4. Materiały dotyczące ogólnie okresu po 1945 —

III./5. Inne ...—

IV. Korespondencja

4 . §.fkr. Y.i/.J.., ^... jkc.\ k... & Ar k

V. Nazwiskowe karty informacyjne k j i

VI. Fotografie dLlu oJj ftyOMthĄftfo

2

3

4

5

6

7

8

9

10

11

.air iechoty ,ie i nazw isko / ewent, pseudonim / S o k o ł

i stanowisko: major W .P , /O f i c e r sztabowy>api.tpuł|

v , i M k p .

V

Posiadane o dzn ac zen ia : Medal Pamiątko; gnę 1 9 1 8 - 2 1 .

Medal Pamiąi&psi ię c i o l e c i a Odzyskania NiepodIeg3

Medal lnt<

okładny adres obecny: B y dgo szcz, 6 2 pułk fcecho

data i studjia Urodziłem s ib e ls k ie a o . Griiasłsziam u.

e u^asrdzenia,. wykształć en ie,ukonczone sbieg" pracy ideowo n iep od legło ścio w ej . sty c zn ia 189 '+ r . f? m. leśniczów ka w o j.

żyłem w K e r c z u .

będąc w byłej a rm ii r o s y js k ie j w 197 P . P . jako Lskiego Kom itetu w porozumieniu s ię z ppor.

ź 1 K o r p . wysłałem żołnierzy p a r t ia m i.d o nowo- luiego polskiego, pułku piechoty do m. Stary Bychów.

ako świadek p u łk . Szym ański ze 197 p . p . r o s . i dwódca pułku piechoty w Odesie w o d d zia ł a c h Skrzyńskiego

w E liza w e t g r a d z ie werbowałem zdemobili- z byłej arm ii r o s y js k ie j do polskich Na początku 1 9 1 8 'r .

zowanych żołnierzy oddziałów w O d e s ie .

/Ś w iadko w ie m jr . d y p l. i m jr. w s t . sp o c z.

o raz były dowódca polskiego pułku piechoty

S zy m a ń s k i/. ... . ':

P o pław sk i, w Od esie p ł k . Po zdem obilizow aniu p olskich oddziałów w O d e s ie 1918 r,

zebrałem o ddział polaków z którymi odjechałem do I I I Korpusu Wsch. / .Świadek P ł k . d y p l. B o ł t u c . / Do lis to p a d a 1 ^ 1 8 ' r . należąc do O r g a n iz a c ji Werbt ag itac y jn e j wysyłałem ż o łn ie rzy do ł D y w i z j i Z ieligo w skieg o do któ rej sam wstąpiłem.

/Ś w iadkow ie* p ł k .^ d y p l . Bołtuc i p ł k . dy]

Powyższymi pracami p rzy c zy n i siły zbrojnej Korpusu W schodniego;

iekszenia-

ÓW, &£££zy mogą stw ierdzić e j:

es nieznany / Nazwiska i dokładny adres s

prawdziwość piacy niepodł Ad / p k t . l . / P ł k . Szy

2 . / Mj r. dy|& .<^r^£frsetficki

M j r . w s\ ^ €& 0 ^£ 3 .P o pław ski, Wilno P ł k . Ssym *'

" 3 . dypl .B o ł t u c , dowodca piechoty dyw izjńej id y p l.B o ł t u c

'. dypl .C z e r n ie w s k i.

Sokołowski major

Za zgodność z o r ^ .

12

13

14

15

16

17

V \ & J L W ' * ) i Jr L / i

{

FBOTOKOŁ PRZESŁUCHANIA PODEJRZANE^

Kujawa Adam p p o r. o fic e r Ś ledczy Publicznego w Bydgoszczy, przee

P e rs o h a lja : S k r z y c k i

f^ d n ia 2 m aja 1 9 4 9 r . B ezpieczeń stw a

S a r a k te r z e podejrzanego*

Sy, s . W o jc ie c h a i M arii n d . l, '8 maja 1 8 9 6 roku w Ł o dzi,

za m ie ś zk a n ia rI»ut oborę gm. Kłobka /ocławek, narodowości p o l s k i e j ,

;lstwo p o ls k ie , w y zn an ie rzym-ńcat, j e c i e rzad c a majatku Kępka S zla c h e c k a , fwod r o l n i k , w ykształcenie ś r e d n ie ,

p rzy n alezn o sc do R . K . U . H ł . 6 6 s to p ie ń wojskowy w achm istrz, stosunek do służby wojskowej re zerw ita 1 p . szwolezerow w .'/arszawŁł, żonaty 3 d z i e c i 1 9 ” 14 ł a t .

stan majatkowy d zia łk a ziem i 7 ^{b a .}

o dznaczen i orderow n ie p o s ia d a , w /g słow n ie k k a r a n y .

twiedzcie o swej d z i a ł a l n o ś c i k o n sp iracy jn ej w okresie p a c j i i po wyZwoleniu?

z : *V o kresie okupacji i po w yzw oleniu żadnej d z i a ł a l n o ś c i ejD^Tacy jne j n ie p rzejaw iałem , gdyz n ik t mnie do żadnej o r g a n iz a c ji B p ira c y jn e j n ie werbował. ,V o k r e sie okupacji ukrywałem jedynie łonka o r g a n iz a c ji podziem nej, jaka nazwę miała t a o r g a n iz a c ja n ie przypominam sobie pomimo, ze mnie o n i e j mowiono. Zam ieszkując w okresie j&kupacji na t e r e n ie w si Gole gm. Lub ien , p a w , ..'łocław^fk, w maiu 1941 r o x »

“ g ło s ił s ie do mnie Sokołowski F l o r i a n , ktorego zapoznałem w tym jŁąasie.

rzed zgłoszeniem s ie u mnie Sokołow ski F lo r ia n przebywał we w aa £a\iski L u b ien ęow. ./łocławek, gdzie pracował w charakterze wete

K alisk u c ie k ł ty lk o dlatego , gdyz o ba;/iał s ie o zaareszfr jprzez Niemców. Sokołowskiego F lo r ia n a skierował do mnie

jrzadca zam. w Kaliskach.* Turno S t a n is ł a w obecnie n ie zyj Bpalony w R ado go szczy . Sokołowski F l o r i a n w rozm ow ie^em na

|° p ra c e , gdyz obawiał s ie a reszto w a n ia go p rze z Nie p n i e pomagał w pracy na r o l i a n a s t e p n ie zo st a ł^ s tr o

|LGole gm. L u b ie n pow. Włocławek. '.v c z a s i e oobytij aokoł mnie opowiadał on m i, ze jest czło nk iem *p

|Wyjezdzał on c z ę s t o mowiac do m n ie, ze pdokad j e z d z i tego mnie n ie p o s i e d z i a ł , isłuchac r a d ia a s z c ze g ó ln ie wiadom ości

|ttore mi podaw ał. ,V okresie jego zam ieś

|£° p u łk . Gradow ski, który również b y ł w

| 0 d samego Sokołowskiego F lo r ia n g a z e t k i, t a j n e , o pogladach

lsław b s ił mnie

Florian p rzy n o s ił t e g a z e t k i to prace jDcSsifcHsla w Ceth

charaktrze b u c h a l t e r a . Jeżyka n ie m ie c k ie g o , nat H o r ia n o w i o te

niego r o ż n i c Sokołowski F l o r i a 1

Przebywał w Sokołowski Fl' l^iemi i młyn.

kowo majatgu iego F lo rian a j o r g g n i z a c j i . ic k a r a b in y , lsc z dz ił <3 o "hiemca" ... .

„ r z e z r a d io lo n dy n sk ie, ii mnie w domu odwiedzał i z a c j i . «'iadómosc t a wiem So ko ło w ski p rzy n o sił mi do c zy tan ia t a c j i lo n d y n s k ie j. Skad Sokołcfwski

t mi wiadom o. V7 1 9 4 2 roku otrzymał , l i s k i gm. Lu b ie n pow. Włocławek, otrzym ał d z i ę k i z 4 ^a 4 omosci d o b r e j , n ie z n a ł . Kto wystarał s ie Sokoło,vskien ie jesrc mi wiadom o. Tam pracujac p r z y j e z d z a l i

e o r g a n i z a c j i , l e c z którzy tego mi n ie powiedzi- 3 roku zo st a ł w yw ieziony do Dachau, g d z ie

ntracyjnym za d z ia ł a ln o ś ć o r g a n iz a c y jn a , o d zi z o k o lic M ławy, g d z ie brat jego p o s ia d a p rze n ie s io n o na s t r . 2 ^,

18 m

19

20

%(ę

i . A.

‘ ♦N#

21

22

23

24

25

w s z c z ę c i u -obs erwącyjne j p-ko:

O E O / C f S K I F l o r i a n s .P r a n c szka i Józefy z d . Ja str zęb sk a , a r . 13 1 .1 8 9 4 f • Leśniczówka pow.Che/m Lube' s k i , narodowości i obywatelstwa p o l ­ s k ie g o , pochodzenie społeczne, k u ł a c ­ k i e , w yk ształcenie ś r e d n ie , bezpasty;;’

ny, zawód agronom, s t p ie n wojskowy p p ł k . p r a c u j e ... . na s a n o w s i k u . ... . . . . . zam.

Bydgoszcz u l .P io t r o w s k ie g o ! T r . i 7 / l .

. Wyżej wymieniony s z k o /e powszechna ukończy/ w C h e / e Lubelskim zas s z k o /e sr e d r ia w Warszawie w Gimnazjum im.Kowal- iego w Warszawie oraz jeden rok studiuw ro ln ic z y c h w P u /a w a c h . 1914 r . powo/any z c s ta Z do s /u zb y czynnej w Armii R o s y jsk iej, /uzac we wspomnianej armii s t w o r z y / wspólnie, z Romanem Dmowski -innymi Związek Wojsk P o lsk ic h z o sta ja c prezesem tego związku.

... a czasie d z i a / a n wojennych d o s t a / sie do n ie w o li niemiec

;v?fP° zwolnieniu zosta Z zawodowym oficerem W . P . s /u z a c do

® ;s t o p n i u ppłk . Od 1931 r . do 1937 r . p e / n i / fu nk cje"d- ffvEOP na granicy p o l s k o - r a d z ie c k i e j. W 1937 r . przeij

■.w stcn spoczynku. Po z w o ln ie n iu go z WP otrzym a/

państwowa, na k tó re j p r a c o w a / az do wybuchu wojny - Na początku września ^939 r . powo/any z o s tr

wy biorąc u d z i a / w kampanii wrześniowej, skich osiedla s ie w p ow iecie ^/oc/awskij;

ku 1944 r . t j . do c h w il i jego a r e s z t o w i za d z ia /a l n o s c k o n s p ir a c y jn a w raraac Po przybyciu z obozu o s ie d la s ie

obecnej pracując po rożnych f i r PODSTAWA F ? Z T C IA R O Z P R A C O W A N IA :

• w wki t a / Ziemska niemiecki ej o ficer re ze r 31 wojsk pol- .rzebywa do poczat- w /a d z e okupacyjne Po

gd prz

• K .

'zy gd zie zam. do ch w ili fenie m .B y d go szc zy .

Ra granicy polsko ustosunkowany do o d n o s i / sie nie pr

9 r . p e / n i / fu n k c je d-cy placówki KOP j w stopniu p p ł k . B y / 0:1 przychylnie s?i 5 H!?n rzadow sanacyjnych . Do k la sy robotnicze;

l n i e .

oficerów r a c y j»©si&o w sk

"Wand

\ w roku 1940 w jego m ieszkaniu zb ie ra s i e grupa b, inych z przed 1 939 r . i tworzą oni o r g a n iza cje konspi

z okupantem pod nazwa "Bojowa O r g a n iz a c ja Ludowa"

a c z e l e , k t ó r e j s t » j e f i g u r a n t ob iera ja c sobie p s.

“ e g a / mu w tym cza sie tzw .O k r ę g K u j a w s k i .

26

u 1941 o r g a n iza c ja ta przemianowano na

2 vroinej a n a s te o n ie AK. Po wydaniu r o zk a zu pr^ez g e n .S ik o r s k ie g o f i g . wraz z p od ległą ror^adkowoje s i e o rg an iza c y jn ie i od tego

oa£a grupa zgodnie z poleceniam i S z j ^ b u k ra roku f i g * o trzy m a/ nominacje na insp

t j . pow iaty: Włocławek, IT ieszaw a wiacy o nom inacji na inspektora

W 1946 r . przy FFS R o s s a ls k ie g o wstępuję do w tzw . K o le PPS Wojskowej^skla' zawodowymi WP do 1939 :/CpVowad rowana p-ko PPR z inny

W czasie jednoczen szeregów PPS z os ta, moralnie prow adzi mian je s t wjXJgT>vUS pokroju. £ <7\

M ^m

e x c

!c

W a l k i

r o k u

pod-

z.w:

dnia grui

pj^cru^e on w raz Generalnego A K . W 1 9 4 ;

AEyna okręg k u ja w s k i L ip n o . Dokument mo—

sie w aktach, sprawy . p a l a c z a prawicowego b . i e u d z ie la sie aktywnie 'orego w ch o dzili o fic e ro w ie prawicowa d z ia ł a ln o ś ć , s k i e ­ r o w a n io m o zabarw ieniu lewicowym,

i PPS za d zia ła ln o ś ć prawicowa z

■cTny. O becn ie je s t on bezpartyjnym , en agannie, do PRL i zachodzących prze- owany. Kontakty utrzymoje z osohami jego

sprawi stop>j k i i

p owy z s z ego jiyyą z^ąm za stosowne za /c zy c na w /w 3no- obserwacyjnavb.zawodowego o fic e ra WP do 1939 r.

inspektora AK w o kresie okupacji na okręg kuja- acza prawicowego b .P P S k o l o riw ojskow ka".

BCZPRJCOWAEIA:

Z uwagi na brak agentury pod f ig u r ^ n t a majs.cej do niego dotar-:

cie rozeznać a g . wyeliminowana z tego srodowiska i ew en tualne­

go p o d ję c ia je j na kontakt dla c ią g ł e j obserwacji f i g . p r z e d i zabezp ieczeniem wrogich w ystąpień z jego stro n y .

W wypadku negatywnym kontaktow kandydata i

wytypować z

!a w erbunek.

posrod jego n a jb liż s z y c h

Dalsze, przeoiey /ziecia r a k r e s lio e zostana w zaleznc wyników uzyskania m a te ria/ó w .

,wt*i

27

28

F ' Ifderdsam

ru.B^P^ w Bydgoszczy

1 \\ I

|uch diii

B y d g o szc z, dnii S c is l

•c.

o zat7/ierdzenie kandyd w ch a rakterze in f’

'86 ust. 3 nrtrwy 1999 r. o ochroaic

j| niejawnych . 95 * pofci- *•)

cha- przy przy F lo ria n s .F r a n c is z k a i Jó ze fy z d .Ja s t e j , u r . 1 3 .1 . 1 8 9^ r . w Tulce -leśniczówka łmno, wyznanie rzym-kat .narodowości polski w y kształc e n ie matura gim n. oraz wyższe s tu d ia roi c z e , b .c z ło n e k PPS, obecnie b e zp a r ty jn y . Do 1936 o f ic e r W .P . w sto pn iu m ajora, zatrudniony w r a k t e r z e r eferen ta D z i a ł u Gospodarczego BSS A l.l- g o Maja n r . 9 , zam ieszkały w Bydgoszczy Maksym iliana Piotrow skiego n r . 1 7 / 1 .

Wymieniony kandydat z młodych lat zam ieszkiw ał wraz z rodzi- m iejscow osci Sochoceń pow. P ło ń sk , g d zie u c zę szc za ł do szkół powszechnej. Po u k o n c ze n iu szkół od 1914 r .d o 1,919 r . przebywał na szkole proporczyko?/ w K ijo w ie , skąd n aste p n ie p o w r a c a n o P o l s k i .

1919 r . z o s t a je powołany do Wojska P o lskiego 7 2 P .P .,s k ą d jako kapitan rozkazem z o s t a je p rzen iesio n y do 62 P . P . w B y d g o szc zy .? cza sie służby w 62 P . P . z o s t a je p rzen ie sio n y na kurs do Rembertowa k szawy. Po u konczeniu kursu w Rembertowie

nia majora i skierowany do 35 P .P .,s k ą d

spoczynku i otrzymuje prace w Związku O fic e ró w .R e ze rw y w V gdzie pracuje do 1939 r . W czasie d z ia ł a ń wojennych w L939

wraz z rodziną w o ko lice Włocławka do m iejsco w o sci Lubię, cuje jako f e l c z e r w e t e r y n a r ii . W roku. 194-1 na te renie k ie g o , wstępuję do Kom itetu Pomocy ^ o la k o n , w skład kt

.V

, z o s t a je awansowany do stc/

w 1956 roku przech odzi ^\st"

członkowie prawicy P P S . Na skutek wsypy p tzez Ges nkowie p r z e s z l i do o r g a n iz a c ji Z'!IZ a w p o z n ie j s z y rzac inspektorat pow iatu w łocław skiego, ktor^go kandydat i był na tym stanowisku do 1944 r

towany przez Gestapo i przebywa w obozie P o l s k i . Po powrocie z obozu do 1946 r ku w okolicy Piły,. W 1996 roku

kontakt z b .o f ic e r a m i W .P . jak polecanie w stępuję do P o ls k ie j funkcje kierownika D z i a ł u Per dzie lc zy c h na m .B y d g o s z c z . Nas jako Kierow nik D z ia ł u Persona rywan p olity cznych z R

przy z Ra

p alin sk im , którzy t .z w . "wojskowke 1

Wymieniona "w ojs nowisk w ruchu s w szczegó ln o ści p arm ii And.

kierowni 1947 ^śPO łanj D zia

>bco

a i i cz.

o A K . , tw em zo stał zo sta je aresz- do Vźasu. wyzwolenia

ko agronom na mająi go s zc zy , naw iązuje

na ich otrzymuje Dac.

acu do

Rogoziewlczem i l i s t y c z n e j , tam

nspektóra* sklepów społ- ty tu łu zajmowanego stanowiska zw iazan y w jednym kierunku zapi ls kim, Ro'go z ie w ie z em, Dro zn i ak ie r owic z em,Prz e

i funkcje W . K . P . S . S . i tam zo rg an izo w a li j rownies n a le ż a ł wymieniony kandydat, a za zadanie obsadzen ia kiero w niczych sta ym pr^ez lu d z i należących wyłącznie do PPS ,b.oficerow Wojska P o lsk ie g o i b .ż o ł n ie r z y azna^fzyc n ależy ze wymieniony kandydat p e łn ił funkcj

^n aln ego i inspektora sklepów sp ó łd zie lc zy c h do roku p rzyczy n natury p o lity c zn e j zo sta ł przez p artie odwo- ego stanow iska i p rze n ie s io n y na stanowisko r eferen ta a r c z e g o . Przed połączeniem sie obu p a r t i i , j&feo element zo stał u su n ię ty . Wymieniony kandydat p rzechodzi przez

/'przen iesio n o na s t r . 2 ^{- /}

,

29

rozpracowanie obiektowe pod kryptonimem "Winowaj cyv .^aecNjy innymi utrzymuje on kóntakty z figurantem sprawy R ^ziew ic gjK te^K azim ierzei:

u ktorego w roku 1948 przebywał kierow nik s£*j*ki w y w o d u z terenu poznańskiego i pomorskiego, znany nam z oseućferfimu p s . "Gustaw " ktor przez R o go ziew icza u sta la ł b .o f ic e r o w do\ Q^.9 r . Miedzy innymi wypytywał Sie tez o kandydata. Zacho^ 3 d \ p o d e jr zlm ie ze p s ."G u s t a w "

oficerów tych mógł wykorzystywać do<^w\j\siatki w yw iado w czej.

Cel werbunku_:_

Celem werbunku w y m ie n id ^ e ^/fr y z e j kandydata jest t a k i ,ż e utrzymuje on bezpośredni icTJTstakt >^<fsobami przechodzącymi przez nas rozpracow ania, a którzy p ą ^ p J ^ e jr ż a n i o prowadzenie w ro giej roboty ,p-ko obecnej rzeczywiatc

należących do organi^ac\

komendant i n s p e k t o r a t y "Soezwźglednie podlegał Okręgowi AK. Pomorze [Paubickiemu Japjąv/i p s . ^ ^ m " . Miedzy innymi zna on dokładnie środowi;

i.oficerów W#3aka\Polskiego > na którym to elemencie o piera sie'obec- lie ekspozy^uraN^efląca z a g r a n ic ą , skąd wyda je . dyrektywy na o rgan izo ­ wanie o ? ^ ^ i \ a 'c > ^ i m I ) .

fednoczesnie zna on srodowisko b .c z ł , ponieważ zajmował on stanowisko jako

^iwos^i_^k»ndydata_:

)ż liw o sc i rozpracow ania powyżej scharakteryzowanego srowi£

m dydat posiada duże, ponieważ tkwi on bezpośrednio w danym src

^owiNsJm, co przez zawerbowanie go zabezpieczym y sobie , przed w szelki ai ewentualnościam i prowadzenia w ro g ie j roboty przez to srodow isko.

#

?łan w e r b u n k u :_

Wymienionego kandydata p la n u je werbować na m ateriale komprc litującym przez nas posiadanym ,oraz zwiazanego z sprawą funduszu " D / ąa terenie W .K .P P 5 . Stosov/nie do tego zaprowadzę obserwacje w g ę ^ i \ ijach w ie c zo r n y c h , w ce lu zastosow ania tajnego z d j ę c i a i przy poi iamochodu zo sta n ie przew iezio n y do tu t- U rzędu,gdzie przesłuchał * ia w szy stk ie znane nam o k o l ic z n o ś c i, jakie są w naazym p o £ ia dan iu\

?o s tw ie r d z e n iu takowych przez kan dy d ata, przystąpię d ę /f^r m ^ ln o s c i związanych z werbunkiem.

I

Sabezpieczeniej

Sposob z a b e zp ie c ze n ia przed dekons fśzelkiego r o d z a ju ewentualnościam i ze stro fostąje zawerbowany, nie zach o dzi obawaigdy skompromitowany przed władzami U rzę du 3 ^ezt>i

3ie w posiadanych przez nas m ateria

Jprseował i odpow iedzialny wykonanie :

kierownik S e k c ji I II- c ie j

\/-/ M ajew ski por

ą Wer>urfLku przed dow leka,pod jak ie' {łydsr n ie był nigdy

tw a, co uw idacznia

am s ie :

a c z e ln ik W y d ziału Iii- go

/ - / Gruniecki p o r.

30

31

O D P I S

n s B C B B S s s a t s : Z a ś w i a d c z e n i e * P o św ia d c za s ię , iż p p o r *D r .S z u t »: ? P r a n o is ^ k , ur *3 *7 *1 9 0 1 r . p se u d o n im "G w id o n " by ł sz ef em sa n it a rn y m w a k c ji k o n s p ir a c y jn e j A ,K * na ok rę g K u ja w y , w c za si e od 21 *8 *1 9 4 0 a% do 1 2 *5 «4 2 r* t *j * \ / do cz as u a r e s zt o w a n ia Go p rz ez G e s ta p o , p e łn ił fu n k c je k u zu p eł n em u za d o w o le n iu D o w ó d z t w a . S o k o ło w s k i P lo rja n /- / p o d p is n ie c zy t e ln y

By dg o sz cz ,d n* 22 *X I* 19 46 r .' > , ppł k. V \ ps * "L /a n d a li n " Za Z g o d n o ś ć * t

_______

32

33

34

/hftocloAsZĆ. r

P P ł k

SOKOŁOWSKI F LO R IA N W ł o c ł a w e k

W arch iw um HO w B y d g o s z c z y z n a j d u j e s ie m a s z y n o p is P t , "Dokum ent s t w i e r d z a j ą c y ” , s p i s a n y d . X . i 9 4 8 r , , a p o d p is a n y p r z e z p p ł k P . S o k o ł o w s k ie g o - d-ce B o jo w e j O r g a n i z a c j i Lud ow ej (BOL) i p o r . Gluss- - B r u d z iń s k ie g o - s z e f a s z t a b u B O L , z a w i e r a j ą c y obsad® p e r s o n a l n a , rot® p r z y s i ę g i o r a z o p is d z i a ­

ł a l n o ś c i i e fe k t ó w d z i a ł a l n o ś c i B o jo w e j O r g a n i z a ­ c j i L u d o w e j , p o w s t a ł e j 1 7 , I , i S 4 0 r , we W ł o c ł a w k u , Z n a j d u j e s i§ w n im r ó w n ie ż s t w i e r d z e n i e , że

1 5 , I V , i 9 4 3 r . p p łk J e r z y G r a d o w s k i z Pom, AK n a w ią z a ł k o n t a k t z p p ł k S o k o ło w sk im w c e l u u z g o d n i e n i a w s p ó l n e j t a k t y k i i a k c j i . J e d n a k ro zmowy n i e d a ł y r e z u l t a t u , i £ , V , i 9 4 3 r , ro zmowy takire--pygwa d z i 1 s z e f —s z t a b u B O L , a l e r ó w n ie ż b e z e f e k t u , 3 , V I 1 1 . i 9 4 3 r , n a s t ą p i ł y a r e s z t o w a n i a we W ł o c ł a w k u . A r e s z t o w a n o w i e l u o f i c e r ó w K-dy B O L , w tym p p ł k F , S o k o ł o w s k i e g o . R e s z t a k i e r o w n i c t w a p r z e n i o s ł a s i e do G<3, A u t o r ( K , C i e c h a n o w s k i ) t r a ­ f i ł r ó w n ie ż n a i n f o r m a c j e , że p p ł k F l o r i a n S o k o ­ łow sk i był p r z e z p e w ie n o k res kmdtem P o d o k r , P o łu d n io w e g o Pom, O k r , A K , To s u g e r u j e , iż p rze c h o w y w a n y w B y d g o s z c z y dokum ent może być s f a ł s z o w a n y ,

K . C i e c h a n o w s k i , R e g i o n a l n e , [w ;] W a l k a p o d z i e m n a ., s . £ i 5-£ i 8 ^,

'3<f

35

36

W Ł O C Ł A W S K IE O R G AN IZACJE K O N S P IR A C Y JN E Z W IĄ Z A N E Z „O B O Z E M LO N D YŃ SK IM " W LA TAC H 1939 - 1 94 5

Po 1989 r. rozwinęły się badania nad dzie­

jam i polskiej konspiraq'i związanej z szeroko pojętym „obozem londyńskim", czyli konspiraqą nie związaną z nurtem komunistycznym, na terenie Pomorza Gdańskiego i ziemiach doń podległych. Prowadzone są one zwłaszcza w akademickich ośrodkach Torunia, Bydgoszczy i Gdańska. Szczególna zasługa przypadła bada­

niom podjętym z inspiracji założonej z inicjaty­

wy prof. Elżbiety Zawackiej Fundacji „Archiwum Pomorskie Armii Krajowej" Fundacja zorganizo­

wała szereg konferenq'i naukowych na ten te­

mat, a ich wyniki są publikowane w serii wy­

dawniczej „Biblioteka Fundacji Archiwum Po­

morskie AK" w Toruniu.

Prace te odnoszące się głównie do Pomorza Gdańskiego m ają także dla Włocławka i Kujaw kapitalne znaczenie, odsłaniają przed nami praktycznie nieznane karty historii. Tematyka ta rzadko była poruszana, najczęściej na margine­

sie działalności komunistycznej. Było to również wynikiem marginalizowania działalności kon­

spiracyjnej na ziemiach polskich wcielonych bezpośrednio do III Rzeszy.

Działalność konspiracyjna na terenie Wło­

cławka i Kujaw wciąż czeka na szersze upo­

wszechnienie zwłaszcza w opracowaniach po­

pularno - naukowych. Winniśmy to nie tylko prawdzie historycznej, ale także ludziom, którzy w tej konspiraq'i odegrali znaczącą rolę jak:

Wacław Guzowski, Józef Zieliński, Józef Olszew­

ski, Eugeniusz Kłossowski i wielu innych, którzy nie istnieją w potocznej świadomości społeczno­

ści włocławskiej, a zasługuja w pełni na znacz­

nie większy udział w historii miasta.

14 września 1939 r. Niemcy po ciężkich walkach wkroczyli do Włocławka. Rozpoczęła się trwająca 1955 dni okupaq'a. Miasto podobnie jak całe Kujawy Wschodnie wcielono do III Rze­

szy - do Kraju Warty, w którym władze spra­

wował były prezydent Senatu Wolnego Miasta Gdańska Artur Graiser. Prezydentem miasta został Hans von Gramer. Od stycznia 1942 r.

zastąpił go na tym stanowisku Oskar Schulz.

Ziemie wcielone do Rzeszy poddano na­

tychmiastowej germanizacji, zacierano ślady polskości, likwidowano polskie szkoły, niszczono bądź rabowano dobra kultury. Na Polaków roz­

ciągnięto działanie niemieckiego prawa. Jak to określił Artur Greiser: „Wszystkie wpływy pol­

skie, czy to w dziedzinie politycznej, czy to kulturalnej lub gospodarczej zostaną na zawsze zlikwidowane".

Najważniejszym elementem polityki ger- manizacyjnej okupanta było usunięcie z tere­

nów włączonych do Rzeszy drogą wysiedleń i eksterminaqi osób nie będących Niemcami lub nadających się do zniszczenia. Odnosi się to do polskich mieszkańców miasta, ponieważ Żydzi z góry zostali przeznaczeni do eksterminaqi.

Brutalna działalność władz okupacyjnych, pierwsze zbrodnie i akty ludobójstwa zrodziły ducha oporu, chęć przeciwstawienia się tej po­

lityce. Wyprzedzając analizę działalności kon­

spiracyjnej w mieście należy podkreślić, że jej rozwój na ziemiach wcielonych do Rzeszy był bardzo trudny, wynikało to z powyższych uwag na temat wysiedleń Polaków, które ustawicznie rwały nici powiązań konspiracyjnych, zasiedla­

nia miasta i powiatu osadnikami niemieckimi czy wreszcie infiltraqą srodowisk polskich przez volksdeutschów, przedwojennych obywateli miasta.

Ruch oporu przeciwko okupantowi zaczął kształtować się już na jesieni 1939 r., kiedy to na terenie Włocławka i Kujaw powstały komórki Komendy Obrońców Pokoju /KOP/ oraz Polskiej Organizaq‘i Zbrojnej „Znak". Współtwórcą tej ostatniej, działającej głównie na ziemi dobrzyń­

skiej i Mazowszu płockim, był kapitan 11 pp z Włocłwka Mieczysław Teodorczyk ps. „Roman".

^

Program tych organizaq'i, jak i powstałej samorzutnie około stycznia 1940 r. grupy ma­

jora Floriana Sokołowskiego ps. „Wandalin",

*

pagandzie wroga, prowadzenie ograniczonej działalności dywersyjno - wywiadowczej oraz przygotowanie kadr dla przyszłego powstania zbrojnego przeciw Niemcom.

W tym samym czasie odtwarza się konspi­

racyjne harcerstwo, drużyna Szarych Szeregów im. Romualda Traugutta. Właśnie w oparciu o młodzież harcerską i przy pomocy osób związa­

nych z A k q ą Katolicką powstała w marcu 1940 r. największa samodzielna organizacja konspi­

racyjna Włocławka „Kujawski Związek Politycz­

no - Literacki /KZPL/, której założycielem i przywódcą był Eugeniusz Kłossowski ps. „Zew",

V

„Zawisza", „Ziemowit", „Ryngraf". Organizaqa ta, która wkrótce swoim zasięgiem objęła całe Kujawy Wschodnie, znacznie zdynamizowała swoją działalność, kiedy przystąpił do niej Ad­

rian Turczynowicz, przedwojenny redaktor pism Akq'i Katolickiej.

W ścisłym kierownictwie jej znaleźli się również Janina Lech, Stanisław Mazurek, Wła-

*

[/

szcza rola w tej organizaq'i Guzendy, profesora włocławskich szkół średnich i w latach 1929 - 1939 aktywnego działacza PTK, nie jest jeszcze do końca ustalona. W sumie KZPL skupił na pewno ponad 200 osób, nie licząc osób wspie­

rających jego działalność.

Organizaqa stawiała sobie za cel przede wszystkim wydawanie i kolportowanie prasy podziemnej, patriotyczne wychowanie młodzie­

ży, zbieranie informacji o antypolskiej działalno­

ści okupanta, losie ludności wysiedlonej czy wywiezionej na roboty oraz podawanie wiado-

37

mości z frontów oraz o działalności rządu na emigraq'i.

Dla realizacji tych zamierzeń - założeń wy­

dawano biuletyny, które bardzo często zmie­

niały nazwę. Najpierw ukazywał się „Zew", a następnie „Kuźnica'’ i „Głos Ojczyzny", później

„Orkan", „Świt", „Przedświt", „Placówka",

„Ogniwo". Osiągały one nakład nawet 3 do 4 tysięcy egzemplarzy.

Organizaqa ta działała okołó 10 miesięcy, do stycznia - lutego 1941 r., kiedy to została rozbita przez gestapo. W sumie aresztowano 181 osób z Włocławka i okolicy. W ręce gestapo wpadło archiwum organizaqi. Wpadka była wynikiem nieprzestrzegania zasad konspiraqi, częściowo żywiołowości działania Kłossowskiego i jego młodych współpracowników. W paździer­

niku 1942 r. w Zwickau /Saksonia/ odbył się proces członków KZPL. Wyrokiem tego sądu sześciu oskarżonych skazano na karę śmierci, a pozostałych skazano na więzienie, a praktycznie umieszczono w obozach koncentracyjnych /Oświęcim, Buchenwald/. Tylko niewielu prze­

żyło brutalne śledztwo, a potem obozy.

We wrześniu 1940 r. w KZPL nastąpił roz­

łam. Na skutek różnic co do treści zamieszcza­

nych w biuletynach informaqi i metod działania,

u

pracownikami. Grupa ta działała samodzielnie, wydając pismo o nazwie „Piorun", które ukazy­

wało się od stycznia 1941 r. Jej członkowie uniknęli aresztowań. Ukrywali się do końca woj­

ny na terenie Włocławka i Generalnej Guberni oraz zasilali szeregi innych organizacji konspira­

cyjnych.

Wiosną 1940 r. zapadły w Toruniu decyzje o organizaqi Inspektoratu Związku Walki Zbrojnej /ZWZ/ - później Armii Krajowej /AK/

we Włocławku, który miał kryptonim „Ogrody" i

„Acetylen". Wchodził on w skład Podokręgu Południowo - Wschodniego Okręgu Pomorskie­

go ZWZ/AK. Organizatorem Inspektoratu był V kapitan czasów wojny /k.cz.w./ Józef Olszewski ps. „Andrzej", który został jednocześnie pierw­

szym jego komendantem. Od kwietnia 1940 r.

do stycznia 1941 r. jego następcami byli ppor.

]/

1/

W skład Inspektoratu wchodziły obwody:

Lipno, Nieszawa i Włocławek. W ostatnim z wymienionych, o kryptonimach „Astry", „Anila- na", komendantem był ppor.cz.w. Józef Zieliń- ski ps. „Grab", kolejarz i kasjer na staqi Wło­

cławek. Funkcję pełnił do lipca 1942 r., później i to stanowisko nie było obsadzone. W skład ko­

mendy obwodu wchodzili ponadto Wacław Gu-

\!

spektoratu, a częściowo i podokręgu, było go­

spodarstwo ogrodnicze W. Guzowskiego. Było ono we Włocławeku przy ul. Starodębskiej 28 - stąd kryptonimy „Ogrody", „Astry".

Do działalności w ZWZ, a później AK udało się wciągnąć ludzi znaczących w społeczności Włocławka, którzy w późniejszym okresie ode­

grali dużą rolę na szczeblu okręgu. S ą to: ro­

dzeństwo Raszów - Henryk ps. „Brzeski" i Zofia

^

t?

ps.

\>

powiatu w Kromszewicach przebywał ppłk Jan Pałubicki ps. J a n " , „Piorun", który od paździer- i/

nika 1943 r. był komendantem Okręgu Pomorze AK.

Obwód włocławski, obok działalności orga­

nizacyjnej, miał duże sukcesy na odcinku wy­

wiadu i łączności. Działały w mieście punkty przerzutowe i kontaktowe. Obok wspomnianej już bazy było to mieszkanie Orsztów przy ul.

Wiślanej 4.

Cezurę czasową działalności AK w mieście stanowi 2 połowa 1942 r., kiedy rozpoczęły się aresztowania. W październiku, w Gdyni zatrzy­

mano J. Olszewskiego oraz J. Stancla z Falbo rza, a w listopadzie W. Guzowskiego i J. Zieliń-J' skiego. To praktycznie sparaliżowało struktury obwody i w mniejszym stopniu inspektoratu.

Dotkliwe uderzenie gestapo na inspektorat nastąpiło w styczniu 1944 r., kiedy aresztowano Orsztów, Polskich z Kowala oraz Gustawa Ol- ^ szewskiego ps. „Willi" /stąd wpadka ta określa­

na jako sprawa Willego/, byłego komendanta obwodu Lipno, a w chwili aresztowania szefa oddziału łączności Komendy Okręgu. Ich aresz­

towanie kończy działalność konspiracyjną AK na terenie Włocławka i powiatu włocławskiego.

Działające nadal obwody w Lipnie i Nieszawie podporządkowane były już od 1943 r. Torunio­

wi.

Obok wyżej przedstawionych organizaqi na terenie miasta i Kujaw Wschodnich działały m.in. następujące niekomunistyczne organiza­

cje konspiracyjne: Polska Armia Powstania, Narodowa Organizaqa Wojskowa, Narodowe Siły Zbrojne, związek Jaszczurczy, Bojowa O r­

ganizacja Ludowa, Tajna Organizaqa Wojskowa oraz Miecz i Pług.

Szczególnie mało znane są działania ogól­

nopolskiej organizaqi o profilu narodowym i katolickim „Miecz i Pług" /MiP/ na terenie Wło­

cławka i powiatu. Prowadziła ona aktywną działalność wywiadowczą i propagandowa. Na terenie miasta jej komórki zaczęły powstawać na przełomie 1940 - 1941 r., a ich założyciela­

mi byli Władysław Laszenko /syn znanego wło-t/

cławskiego malarza Aleksandra/ oraz Stanisław Jura, którzy na dowódcę MiP we Włocławku / mianowali Ireneusza Sieradzkiego ps. „Cezary Baryka", „Andrzej Żwirski" - przedwojennego^

działacza Sodaliqi Mariańskiej. Obok nich dużą

*

ko - siostra Włodzimierza oraz Dobrosława Su- v rowiecka.

38

42

poprzez W. Laszenkę utrzymywali kontakty bezpośrednio z Warszawą. Aresztowania spara­

liżowały działalność tej organizacji w lipcu 1944 roku.

Szkic ten ma za zadanie przybliżyć obraz mało znanej konspiracji niekomunistycznej na terenie miasta i Kujaw Wschodnich. Niejeden problem ruchu oporu jest nadal bardzo słabo zbadany, stąd konieczność dalszych szczegóło­

wych badań.

Bogdan ZIÓŁKOWSKI

Literatura:

1.Armia Krajowa na Pomorzu pod red. E.Zawackiej i M. Wojciechowskiego. Toruń 1993 2.Chrzanowski B. Józef Olszewski /1909 - 1942/. Muzeum Stutthof. Zeszyt nr 5. 1984 3.Ciechanowski K. Ruch oporu na Pomorzu Gdańskim 1939 - 1945. warszawa 1972

4Jaszowski T. Okrąg Pomorski Armii Krajowej. Podokrąg Południowo - Wschodni. Toruń 1996 5.Piotrowski R., Suszyński S. Działalność POZ „Znak" i ZW ZAK na ziemi dobrzyńskiej w latach 1939 -

1945. Przegląd Historyczny nr2, 1980

6.Pomorskie organizacje konspiracyjne /poza AK/ 1939 - 1945 pod red. S.Salmonowicza, J.Szylinga. To­

ruń 1994

W 1942 r. do włocławskiego oddziału MiP została włączona działająca na terenie powiatów gostynińskiego i włocławskiego Tajna Organiza­

cja Polska /TOP/, której komendantem był

^ Adam Sarbinowski z Kowala.

W roku 1943 MiP na szczeblu centralnym został podporządkowany AK, ale zachował au­

tonomię w sprawach ideologicznych i propagan­

dowych. Na szczeblu obwodu i inspektoratu nie doszło do bliższej współpracy, a włocławianie

C Z Y M IKO ŁAJ K O PER N IK P R Z E B Y W A Ł W E W ŁO C ŁA W K U ?

Prezentujemy artykuł o polemicznym charakterze, gdyż ciągle pro­

blem bytności Kopernika w naszym mieście nie jest do końca jedno­

znacznie przesądzony. Mamy nadzieję, że wywoła on potrzebą szu­

kania nowych nieznanych faktów, które być może potwierdzą, albo zaprzeczą tezie o bytności wielkiego astronoma we Włocławku.

Ma swoje zagadki związane z naszym wielkim astronomem Toruń. Od podstawowej związanej z miejscem urodzenia (w kamienicy przy ówczesnej ul. Św. Anny, ale pod jakim numerem: 17,40 czy może 15?) do całkiem prozaicznej: czy Kopernik nosił ... wąsy? Pyta­

nie zasadne w związku z „odkryciem" ich na pomniku astronoma przed toruńskim ratuszem, w czasie prac porządkowych po Juwenaliach 1999 r. Wizja autora pomnika, czy rzeczywi­

stość ?

Swoje zagadki związane z Mikołajem Ko­

pernikiem /1473 -1543/ ma również Włocła­

wek. Dyskusyjną ciągle sprawą jest możliwość pobytu astronoma w naszym mieście i pobiera­

nia tutaj nauki. Trzeba wyraźnie powiedzieć, że dowodów źródłowych odnośnie tego pobytu nie ma ! Pozostają jedynie hipotezy, spekulacje, założenia. Zwolennicy pobytu twierdzą, iż mat­

ka astronoma Barbara Kopemikowa po śmierci męża /zmarł w 1483 r./ wraz z dziećmi przenio­

sła się do Włocławka, gdzie jej brat, Łukasz Watzenrode /1447 - 1512/ był kanonikiem tu­

tejszej kapituły katedralnej. Mógł zatem Koper­

nik uczęszczać do włocławskiej szkoły katedral­

nej. Opozyq'oniści zaś twierdzą, że miejscem początkowych nauk miało być Chełmno nad Wisłą, gdzie przebywały jako zakonnice /benedyktynki/ ciotka Katarzyna Peckau i sio­

stra Mikołaja Barbara. Nauki te miał pobierać w miejscowej szkole partykularnej , mieszczącej się przy kościele famym, prowadzonej przez braci wspólnego życia. Pytanie zgoła retoryczne - kto mógł być lepszym i skuteczniejszym opie­

kunem młodego Mikołaja, wykształcony /m.in./

były wykładowca prawa kanonicznego na uni­

wersytecie w Bolonii/ i zamożny kanonik, czy też zakonnice ?

Przeciwnicy pobytu argumentują także, iż pani Kopemikowa była na tyle zamożna, ze nie musiała szukać pomocy u krewnych i do czasu objęcia biskupstwa warmińskiego przez swego brata w 1491 r. mieszkała w Toruniu. Twierdza też, że kanonik Łukasz Watzenrode przebywał w Gnieźnie u boku prymasa Zbigniewa Oleśnickie­

go, zaś we Włocławku był zaledwie ... cztery

39

40

41

42

43

Sokołowski Florian , pseud.: Wandalin, Jerzy (1894-ok. 1970), twórca i komendant Bojowej Organizacji Ludowej, komendant Inspektoratu AK Włocławek.

Urodził się 13 I 1894r. we wsi Tulce - Leśniczówka pow. Chełm Lubelski w wielodzietnej rodzinie rolniczej Franciszka i Józefy z d.

Jastrzębskiej. Szkołę powszechną (3 klasową) ukończył w 1906r. w Sochocinie pow. Płońsk (gdzie jego ojciec zakupił 22 morgowe gospodarstwo), a średnią - Gimnazjum im. Rocha Kowalskiego w Warszawie - w 1913r. W tym samym roku podjął studia w Instytucie Rolniczym w Puławach, przerwane po zaliczeniu dwóch semestrów na skutek wybuchu I wojny światowej.

W sierpniu 1914r. został powołany do czynnej służby wojskowej w armii rosyjskiej i skierowany do oficerskiej szkoły piechoty w Odesie, po ukończeniu której mianowany został 1 XI 1915r. chorążym. W latach 1916 - 1917 w stopniu podporucznika (od grudnia 1916) walczył w 197 leśnym pp wchodzącym w skład 50 DP na froncie południowo- zachodnim w Małopolsce Wschodniej. Był współorganizatorem i prezesem Związku Wojskowych Polskich w tej dywizji.

Z końcem 1917r. przeniesiony został do formułującego się w Odesie pułku strzelców polskich (dca gen. Skrzycki). Po jego rozwiązaniu służył od kwietnia 1918r. w III Korpusie Polskim, a następnie od grudnia tr. w 4 DP gen. Lucjana Żeligowskiego. Brał czynny udział w walkach z bolszewikami (w rejonie Odesy i Krymu), a następnie z Ukraińcami w ofensywie na Zbrucz w szeregach 14 pp( późniejszy 29pp). W maju 1919r. wrócił na stałe do Polski. W latach 1919 — 1921 służył w Stanisławowie, skąd przeniesiony został do 72 pp w Radomiu, a 4 I 1928r. - awansowany do stopnia kapitana- do 62pp w Bydgoszczy. Był w nim oficerem sztabowym. W okresie służby w 62 pp odbył kurs dla oficerów piechoty w Centrum Wyszkolenia Piechoty w Rembertowie, po którym awansowany był do stopnia majora (1932). W stan spoczynku został przeniesiony 31 XII 1935r. W latach 1936 - 1939 mieszkał w Bydgoszczy. Działał w Związku Oficerów Rezerwy i był komendantem Hufca Pracy Junaków w Fordonie.

21 VIII 1939r. ponownie zmobilizowany. Odbył kampanię wrześniową w 62 pp Dzieci Bydgoskich dowodzonym przez ppłk. Kazimierza Heilman - Rawicza, wchodzącego w skład 15 DP, ale jego udział w walkach jest nieznany. W okolicach Puław dostał się do niewoli niemieckiej, z której uciekł. Osiedlił się w powiecie włocławskim we wsi Gocław gm. Lubień Kujawski u szwagra Antoniego Bartczaka. Pod koniec 1939r. przeniósł się do Włocławka, gdzie mieszkał przy ul. Reymonta 3. W kwietniu 1940r. przeprowadził się do wsi Kaliski, , w której współwłaścicielem Składu Handlowo - Rolniczego był Stanisław Tumo. Stąd przeniósł się

44

zagrożony aresztowaniem (sprawa dekonspiracji KZPL i KSSL) w maju 1941r. do wsi Gole, skierowany przez S. Tumo do Alojzego Skrzyckiego, rządcy majątku w tej miejscowości. W latach 1942 - 1944 ponownie mieszkał w Kaliskach.

Od maja 1940r. do maja 194lr. pracował w charakterze weterynarza w Kaliskach. W Gole początkowo pracował jako robotnik rolny, a następnie jako stróż w majątku. Po powrocie do Kalisk pracował jako buchalter w tzw. Z - (Zusammengelegte) Hófe, do aresztowania 211

1944r.

W działalność konspiracyjną prawdopodobnie w Służbie Zwycięstwu Polski, włączył się w grudniu 1939r. Już 17 I 1940r. zorganizował jednak we Włocławku lokalną organizację konspiracyjną pod nazwą Bojowa Organizacja Ludowa, której został komendantem . Przyjął pseudonim „Wandalin”. Komenda BOL mieściła się w kolejnych miejscach pracy F.

Sokołowskiego , a struktury organizacyjne powstały na terenie powiatu włocławskiego i nieszawskiego. Była to organizacja charakterze wojskowym skupiająca głównie osoby z przeszkoleniem wojskowym przede wszystkim oficerów i podoficerów rezerwy oraz o przekonaniach centro-lewicowych , zbliżonych do PPS-WRN. Jej działalność ,obok werbunkowej ,była ukierunkowana na wywiad , propagandę , samopomoc oraz szkolenie wojskowe - przygotowanie kadr dla przyszłego powstania powszechnego przeciwko Niemcom.

W okresie tworzenia ZWZ na Kujawach wschodnich i ziemi dobrzyńskiej miał on do kwietnia lub lipca 1940r. pełnić obowiązki komendanta Inspektoratu ZWZ Włocławek.

Odsunięty został jednak od tworzenia struktur ZWZ w wyniku różnic politycznych dzielących go z ówczesnym kierownictwem KO ZWZ Pom. zdominowanym przez zwolenników endecji. Stąd od czerwca 1940r. blisko współpracował (podporządkował się) z komendą Okręgu ZWZ Łódź.

Dopiero od przełomu 1941/1942r. stopniowo nawiązuje coraz bliższą współpracę z komendą ZWZ, a następnie AK Okręgu Pomorskiego. Od 1942r. brał czynny udział w pracach struktur Delegatury Rządu RP na Kraj we Włocławku i w pow. włocławskim .

Obok ZWZ- AK F. Sokołowski blisko współpracował z eksterytorialną siatką wywiadowczą KG Polskiej Organizacji Zbrojnej „Znak” (od 1942r.-AK), kierowaną na terenie Kujaw wschodnich przez por. Stanisława Święcickiego, pseud.: Barabasz oraz Kujawskim Związkiem Polityczno- Literackim (KZPL)-do dekonspiracji tego ugrupowania w lutym 1941 r.

Za jego zgodą Kazimierz Stankiewicz w Lubieniu Kuj. powielał gazetkę „Świt” (jedna z nazw, pod którą ukazywało się „Ogniwo”), wydawaną przez KZPL.

Do jego najbliższych współpracowników należeli na terenie Włocławka i pow.

włocławskiego ppor. rez. Eugeniusz Glas ,przybrane nazwisko Brudziński, pseud.: Marek- szef sztabu BOL, podof. rez. Stanisław Tumo i jego żona Wanda- prowadzący kwaterę i główną

45

3

skrzynkę kontaktową Sokołowskiego, chor. Jan Zarębski , pseud.: Stanisław - dowódca rejonu Włocławek i jego zastępca st. sierż. Kazimierz Domeradzki , Jan Napoleon Sarre (przez niego nawiązał kontakt z S. Święcickim ) oraz do aresztowania w 1941r.: ppor. rez. lekarz Franciszek Heliodor Szummer, pseud.: Gwidon i Leon Sporny, pseud.: Szerszeń , a w pow. nieszawskim:

podof. rez. Jerzy Piotr Krzesiński - komendant tego powiatu BOL i jego zastępca por. rez. Jerzy Gajewski , pseud.: Stanisław , Sztywny. Łączniczką , do współpracowników F. Sokołowskiego była nauczycielka z Chodcza Zofia Wiśniewska, pseud.: Zofia.

W sierpniu 1943r. ,po rozmowach F. Sokołowskiego prowadzonych z przedstawicielami KO AK Pom. ppłk. Janem Pałubickim,pseud.: Gradus, Piorun i inne oraz z ppor. rez. Gustawem Ignacym Olszewskim, pseud.: Gracjan, w których pośrednikiem był S. Tumo scalił BOL z AK.

Przyjął wówczas pseud.: Jerzy. Początkowo wchodził w skład sztabu KO AK Pom., a od listopada 1943r. pełnił funkcję komendanta Insp. AK Wł., mianowany przez szefa sztabu KO kpt. Józefa Chylińskiego ,pseud.: Piotr ,Wicher i inne. Według innych źródeł miał stanąć na czele Podokręgu Południowo- Wschodniego Okręgu AK Pomorze.

Aresztowany został w Kaliskach 21 I 1944r. w tzw. wsypie „Willego”. Początkowo przebywał w więzieniu gestapo we Włocławku, gdzie był konfrontowany z G.I. Olszewskim i S.

Święcickim. Bestialsko torturowany w obecności żony, która w wyniku tego postradała zmysły.

Pod koniec lutego przekazany do więzienia gestapo przy obecnej ul. S. Sterlinga 16 w Łodzi. 8 IX 1944r. został przewieziony do więzienia w Radogoszczy, a 2 X 1994r. wysłany transportem specjalnym do obozu koncentracyjnego Mauthausen. Wyzwolony 5 V 1945r. przez wojska amerykańskie w lipcu 1945r. powrócił do Polski i zameldował się 19 lipca w Komisji Rehabilitacyjnej MON. Zamieszkał na stałe w Bydgoszczy, ale w drugiej połowie 1945 r.

czasowo mieszkał we Włocławku, starając się pomóc byłym podkomendnym z konspiracji, którzy byli represjonowani przez UBP. Za działalność niepodległościową w okresie wojny i powojenną sam również był represjonowany i inwigilowany przez UBP do początków lat 60., który chciał go zmusić do współpracy, m.in. utrudniając Sokołowskiemu podjęcie stałej pracy.

Pracował początkowo jako agronom w majątku Kot koło Piły, a od 1946r. do maja 1950r. kiedy został zwolniony i przeszedł na emeryturę w Bydgoskiej Spółdzielni Spożywców w charakterze kierownika personalnego. Był członkiem PPS do usunięcia z partii za działalność prawicową w 1948r. Po przejściu na emeryturę mieszkał do 1956r. w Bydgoszczy, następnie w Radomiu i od 1958r. w Białaczowie w pow. Opoczno.

Za działalność niepodległościową był odznaczony m. in. Krzyżem Niepodległości oraz Srebrnym Krzyżem Zasługi z Mieczami rozkazem KO Luneta z 24 XII 1944r. W 1945 r.

awansowany do stopnia podpułkownika.

46

4

Zmarł ok. 1970r. w Białaczowie i tam pochowany .

FAiMPAKoWSP, KO, t. osob.: Bendig F . , Olszewski G., Pałubicki J.; tamże, Insp. Wł., t. osob.: Sporny L.

Szummer F. H., Wiśniewska Z.; IPN-Del. Byd., sygn. IPNBY 044/171 (krypt. „Organizator - akta F.

Sokołowskiego”);tamże , sygn. IPNBY 069/258, t. 3, s. 18, 21;tamże, sygn. IPN BY 070/2064, t. 1, k. 186;tamże, sygn. IPNBY 66/1812(akta F.Szummera), k. 19; Muzeum Tradycji Niepodległościowych w Łodzi, Księga ewidencji w łaźni więzienia na Radogoszczu, sygn. A - 4565, k. 1026; tamże, sygn. A - 4565, k. 120a; Listy F.

Sokołowskiego do Jana Sarre z dn. 29 V 1960r. i dn. 3 XII 1960r.( w zbiorach autora); M. Tumo - Jędrzejczak, Wspomnienia okupacyjne, Warszawa 2001, s. 13 - 14, mps(kopia w zbiorach autora); Relacje;: Markiewicz A. (z d.

Tumo), Święcicka - Radomska J. (w zbiorach autora) ; Armia Krajowa Szkice z dziejów Sił Zbrojnych Polskiego Państwa Podziemnego , pod red. K. Komorowskiego, Warszawa 2001, s. 154-155; Chrzanowski B., Rozwój organizacyjny ZWZ-AK na Pomorzu ,[w:] Polskie Państwo Podziemne na Pomorzu 1939-1945 ,pod red. G.

Górskiego , Toruń 1999, s. 69. B. Ziółkowski, Geneza i początki konspiracji we Włocławku i na terenie Kujaw Wschodnich w latach 1939-1940- stan badań i zarys problem atyki, „Ziemia Kujawska”, t. XVI, 2003, s. 156-158;

tenże, Sokołowski Florian [w:] SBKP, cz. 7,( w przygotowaniu).

B o g d a n Ziółkowski

47

SOKOŁOWSKI FLORIAN j v pseud.: Wandalin, Jerzy HC.

(1894-ok. 1970), twórca i komendant Bojowej Organizacji Ludowej, komendant Inspektora­

tu Armii Krajowej Włocławek.

Urodził się 13 I 1894 r.

we wsi Tulce — Leśni­

czówka, pow. Chełm Lubelski, w wielodziet­

nej rodzinie rolniczej Franciszka i Józefy z d.

Jastrzębskiej. Szkołę po­

wszechną (3-klasową) ukończył w 1906 r. w So­

chocinie, pow. Płońsk (gdzie jego ojciec zaku­

pił 22-morgowe gospo­

darstwo), a średnią — Gimnazjum im. Rocha Kowalskiego w Warszawie — w 1913 r. W tym samym roku podjął studia w In­

stytucie Rolniczym w Puławach, przerwane po zali­

czeniu dwóch semestrów na skutek wybuchu I woj­

ny światowej.

W sierpniu 1914 r. został powołany do czynnej służby wojskowej w armii rosyjskiej i skierowany do oficerskiej szkoły piechoty w Odessie, po ukoń­

czeniu której mianowany został 1 X I 1915 r. chorą­

żym. W latach 1916-1917 w stopniu podporuczni­

ka (od grudnia 1916) walczył w 197. leśnym pp wchodzącym w skład 50. D P na froncie południo­

wo-zachodnim w Małopolsce Wschodniej. Był współorganizatorem i prezesem Związku Wojsko­

wych Polskich w (:ej dywizji; Z końcem 1917 r. prze­

niesiony został do formującego się w Odessie pułku strzelców polskich (dowódca gen. Skrzycki). Po jego rozwiązaniu służył od kwietnia 1918 r. w III Korpu­

sie Polskim, a następnie od grudnia tr. w 4. D P gen.

Lucjana Żeligowskiego. Brał czynny udział w wal­

kach z bolszewikami (w rejonie Odessy i na Kry­

mie), a następnie z Ukraińcami w ofensywie na Zbrucz w szeregach 14. pp (późniejszy 29. pp).

W maju 1919 r. wrócił na stałe do Polski. W latach 1919-1921 służył w Stanisławowie, skąd przenie­

siony został do 72. pp w Radomiu, a 4 I 1928 r. — awansowany do stopnia kapitana— do 62. pp w Byd­

goszczy,' Był w nim oficerem sztabowym. W okresie służby w 62. pp odbył kurs dla oficerów piechoty w Centrum Wyszkolenia Piechoty w Rembertowie, po którym awansowany był do stopnia majora (1932).

■ W stan spoczynku, został przeniesiony 31 X II 1935 r. W latach 1936-1939 mieszkał w Bydgosz­

czy. Działał w Związku Oficerów Rezerwy i był ko­

mendantem Hufca Pracy Junaków w Fordonie.

Dnia 21 VIII 1939 r. został ponownie zmobilizo­

wany. Odbył kampanię wrześniową w 62. pp Dzieci Bydgoskich dowodzonym przez ppłk. Kazimierza Heilman-Rawicza, wchodzącego w skład 15. DP, ale jego udział w walkach jest nieznany. W okolicach Puław dostał się do niewoli niemieckiej, z której uciekł. Osiedlił się w powiecie włocławskim we wsi Gocław, gm. Lubień Kujawski, u szwagra, Antonie­

go Bartczaka. Pod koniec 1939 r. przeniósł się do Włocławka, gdzie mieszkał przy ul. Reymonta 3.

W kwietniu 1940 r. przeprowadził się do wsi Kali­

ski, w której współwłaścicielem Składu Handlowo- Rolniczego był Stanisław Tumo. Stąd przeniósł się, zagrożony aresztowaniem (sprawa dekonspiracji K Z P L i K S S L ), w maju 1941 r. do wsi Gole, skiero­

wany przez S. Tumo do Alojzego Skrzyckiego, rządcy majątku w tej miejscowości. Wiatach 1942-1944 ponownie mieszkał w Kaliskach.

l58 fJLoftf, Jl y O *

(Dc< £ ' f ) £ o ( M s i s l Q ,0

" L J Z o ć Z g j L K J U , i . / "

48

^Ijfs

O d maja 1940 r. do maja 1941 r. pracował w cha­

rakterze weterynarza w Kaliskach. W Golach począt­

kowo pracował jako robotnik rolny, a następnie jako stróż w majątku. Po powrocie do Kalisk pracował jako buchalter w tzw. Z (Zusammengelegte) Hófe, do

aresztowania 21 1 1944 r.

W działalność konspiracyjną prawdopodobnie w Służbie Zwycięstwu Polski, włączył się w grud­

niu 1939 r. Już 1 7 1 1940 r. zorganizował jednak we Włocławku lokalną organizację konspiracyjną pod nazwą Bojowa Organizacja Ludowa, której został komendantem. Przyjął pseudonim Wandalin. K o ­ menda B O L mieściła się w kolejnych miejscach pra­

cy F. Sokołowskiego, a struktury organizacyjne powstały na terenie powiatu włocławskiego i nie- szawskiego. Była to organizacja o charakterze woj­

skowym, skupiająca głównie osoby z przeszkole­

niem wojskowym — przede wszystkim oficerów i podoficerów rezerwy oraz o przekonaniach cen*-, trolewicowych, zbliżonych do PPS-Wolność, R ó w ­ ność, Niepodległość. Jej działalność, obok werbun­

kowej, była ukierunkowana na wywiad, propagandę, samopomoc oraz szkolenie wojskowe — przygo­

towanie kadr dla przyszłego powstania powszech­

nego przeciwko Niemcom.

W okresie tworzenia Z W Z na Kujawach wschod­

nich i ziemi dobrzyńskiej miał on do kwietnia lub lipca 1940 r. pełnić obowiązki komendanta Inspek­

toratu Z W Z Włocławek. Jednak został odsunięty od tworzenia struktur Z W Z w wyniku różnic politycz­

nych dzielących go z ówczesnym kierownictwem K O Z W Z Pomorze, zdominowanym przez zwolenników endecji. Stąd od czerwca 1940 r. blisko współpraco­

wał (podporządkował się) z komendą Okręgu Z W Z Łódź. Dopiero od przełomu 1941/1942 r. stopniowo nawiązywał coraz bliższą współpracę z komendą Z W Z , a następnie A K Okręgu Pomorskiego. O d 1942 r. brał czynny udział w pracach struktur Dele­

gatury Rządu RP na Kraj we Włocławku i w pow.

włocławskim.

Obok Z W Z - A K F. Sokołowski blisko współpra­

cował z eksterytorialną siatką wywiadowczą K G Polskiej Organizacji Zbrojnej „Znak” (od 1942 r. — A K ), kierowaną na terenie Kujaw wschodnich przez por. Stanisława Święcickiego, pseud. Barabasz, oraz Kujawskim Związkiem Polityczno-Literackim (K Z P L ) — do czasu dekonspiracji tego ugrupowania w lutym 1941 r. Za jego zgodą Kazimierz Stankie­

wicz w Lubieniu Kujawskim powielał gazetkę „Świt”

(jedna z nazw, pod którą ukazywało się „Ogniwo” ), wydawaną przez K Z P L .

D o jego najbliższych współpracowników należe­

li na terenie Włocławka i pow. włocławskiego ppor.

rez. Eugeniusz Glas, przybrane nazwisko Brudziń­

ski, pseud. Marek — szef sztabu B O L , podof. rez.

Stanisław Tumo i jego żona Wanda — prowadzący kwaterę i główną skrzynkę kontaktową Sokołowskie­

go, chor. Jan Zarębski, pseud. Stanisław — dowódca rejonu Włocławek, i jego zastępca st. sierż. Kazimierz Domeradzki, Jan Napoleon Sarre (przez niego na­

wiązał kontakt ze S. Święcickim) oraz do aresztowa­

nia w 1941 r.: ppor. rez. lekarz Franciszek Heliodor Szummer, pseud. Gwidon, i Leon Sporny, pseud.

Szerszeń, a w pow. nieszawskim: podof. rez. Jerzy Piotr Krzesiński — komendant tego powiatu B O L i jego zastępca por. rez. Jerzy Gajewski, pseud.: Sta­

nisław, Sztywny. Łączniczką do współpracowników F. Sokołowskiego, była nauczycielka z Chodcza — Zofia Wiśniewska, pseud. Zofia.

W sierpniu 1943 r., po rozmowach F. Sokołow­

skiego prowadzonych z przedstawicielami K O A K Pomorze ppłk. Janem Pałubickim, pseud.: Gradus, Piorun i inne, oraz z ppor. rez. Gustawem Ignacym Olszewskim, pseud. Gracjan, w których pośredni­

kiem był S. Tumo, scalił B O L z A K . Przyjął w ó w ­ czas pseudonim Jerzy. Początkowo wchodził w skład sztabu K O A K , a od listopada 1943 r. pełnił funkcję komendanta Insp. A K Wł., mianowany przez szefa sztabu K O kpt. Józefa Chylińskiego, pseud.: Piotr, Wicher i inne. Według-innych źródeł, miał stanąć na czele Podokręgu Południowo-Wschodniego Okręgu A K Pomorze.

Aresztowany został w Kaliskach 21 1 1944 r.

w tzw. wsypie „Willego” . Początkowo przebywał w więzieniu gestapowe Włocławku, gdzie konfron­

towano go z G.I. ORzewskim i S. Święcickim. Był bestialsko torturowany w obecności żony, która w wyniku tego postradała zmysły. Pod koniec lute­

go przekazany został do więzienia gestapo przy obecnej ul. S. Sterlinga .16 w Łodzi. 8 I X 1944 r.

został przewieziony do więzienia na Radogoszczu, a 2 X 1944 r. wysłany transportem specjalnym do obozu koncentracyjnego Mauthausen. Wyzwolony 5 V 1945 r. przez wojska amerykańskie, w lipcu 1945 r. powrócił do Polski i zameldował się 19 lip­

ca w Komisji Rehabilitacyjnej M O N . Zamieszkał

159

49