Szkolnictwo Królestwa Polskiego w pierwszym dziesięcioleciu rządów Paskiewicza

X

RAFAŁ GERBER

SZKOLNICTWO KRÓLESTWA POLSKIEGO

W PIERWSZYM DZIESIĘCIOLECIU RZĄDÓW PASKIEW ICZA Upadek pow stania listopadowego w płynął, podobnie jak na całokształt życia gospodarczego i kulturalnego K rólestw a, ham ująco na rozwój szkolnictwa, szczególnie elem entarnego. Władze carskie są wrogo uspo­

sobione do szkolnictwa polskiego*. Liczba publicznych szkół elem en­

tarnych spada po pow staniu do połowy w stosunku do roku 1830. Szkol­

nictwo wyższe zostaje zupełnie zlikwidowane przez skasowanie U niw ersytetu Warszawskiego. Dopiero pod koniec pierwszego dziesię­

ciolecia w roku 1836/37 pow stają: In sty tu t Gospodarstwa Wiejskiego i Leśnictwa na M arymoncie oraz Rzymsko-Katolicka A kademia Duchow­

na, przekształcona z dawnego Głównego Sem inarium Rzym sko-Katolic­

kiego.

Spośród innych instytutów ty p u pedagogicznego względnie specjalne­

go o poziomie trochę wyższym niż szkoły średnie wymienię należy istnie­

jące nieprzerw anie: 12 sem inariów diecezjalnych^ U zupełniające K ursy Pedagogiczne, A leksandryjski In sty tu t W ychowania Panien, In sty tu t Nauczycielski w Łowiczu, In sty tu t Głuchoniemych, Szkołę Rabinów, Szkołę Akuszerek.

Zupełnie praw ie bez zmian pozostaje w ciągu pierwszego dziesięcio­

lecia po pow staniu liczba gim nazjów i szkół obwodowych. Liczba gim na­

zjów w zrasta w ciągu 10-lecia z 9 do 11, szkół zaś obwodowych (powia­

towych) jest przez cały czas 22. Tak więc mimo poważnego w zrostu liczby uczniów liczba szkół średnich pozostaje ta sama.

Liczba szkół elem entarnych, która po upadku pow stania k atastro ­ falnie spadła, zaczyna stopniowo wzrastać, przekraczając w 1839 roku stan sprzed w ybuchu powstania. Stosunkowo znaczny jest również wzrost liczby szkół rzemieślniczych niedzielnych, których jest w 1838/39 r. cztery razy tyle, co w chwili wybuchu powstania. Oczywiście, że liczbę 60 szkó-

1 „Ponieważ edukacja była — p isał M ikołaj do Paskiew icza natychm iast po upadku pow stania — i jej to zwłaszcza przypisać n ależy skłonność m łodzieży do byłego buntu, należy na tę dziedzinę zwrócić najw iększą uw agę“. ( S z c z e r b a ­ t o w, G. F. P askiew icz, t. IV, s. 180).

1 6 8 RAFAŁ GERBER

łek niedzielnych rzemieślniczych pod koniec lat trzydziestych należy uważać za w yjątkow o niską.

W przeciw ieństw ie do szkolnictwa średniego i elem entarnego pań­

stwowego szkolnictwo pryw atne właściwie się nie rozwija.

Stan zakładów szkolnych w latach 1833/34—1838/39 2

. 1833/4 1834/5 1835/6 1836/7 1837/8 1838/9

I. P a ń s t w o w e ^f

A. Specjalne -‘Xi.

1. Rz.-Kat. Akadem ia Du­

chow na (daw niej Główne

Seminarium) — — — 1 1 1

2. Sem inarium D iecezjalne 12 12 12 12 12 12

3. Kursy Pedagog. U zupełnia­

jące — ■ — — 1 1 1

4. Aleksandr. In stytu t W y­

chow ania Panien 1 1 1 1 1 1

5. Instytut N auczycielski

w Łowiczu 1 1 1 1 1 1

6. Instytut Głuchoniem ych 1 1 1 1 1 1

7. Szkoła Akuszerek 1 1 1 1 1 1

8. Szkoła Rabinów 1 1 1 1 1 1

9. Instytut Gospodarstwa \

W iejskiego — — 1 1 l

B. Ogólne.

a. śr ed n ie8 / —%

1. Gimnazja 9 10 11 11 11 11

2. Szkoły obwodowe 22 22 22 22 22 22

b. niższe

1. N iedzielne szkoły rzem ieśl­

nicze 5 31 39 51 • 56 60

2. Szkoły elem entarne 538 633 765 872 9234 93 ^ .

II. P r y w a t n e

a. średnie

----

1. M ęskie 9 8 6 7 6 6

2. Żeńskie 57 61 62 60 61 55

b. niższe

Elementarne 69 81 72 84 62 67

Razem 726 863 990 1 127 1 161 1175

* V ‘

* Centralne Archiw um W ojskow o-H istoryczne w M oskwie, zespół W. U. A., nr 18465, t. VIII, s: 253—255.

* W zestaw ieniach ów czesnych figurują pod rubryką szkół wyższych.

4 „Wiadomość statystyczna“ podaje 894 szkoły. Prawdopodobnie tyle ich było na początku 1838 roku.

SZKOLNICTWO ZA RZĄDÓW PASKIEWICZA

169

O wiele'''większe zm iany zachodzą w ciągu wspomnianego dziesięcio­

lecia w stanie młodzieży uczęszczającej do szkół. O ile w szkołach spec­

jalnych nie obserw ujem y mimo pow stania 2 uczelni zbyt dużego w zrostu liczby uczniów (w 1833/4 uczyło się w nich 879, a w 1838/9 — lt)51), to w szkołach średnich, w gim nazjach i szkołach obwodowych przy nie zwiększonej liczbie szkół w zrasta liczba uczniów z 4346 do 7484 uczniów.

Bardzo poważnie w zrasta liczba uczniów w szkołach elem entarnych państw ow ych i pryw atnych oraz w niedzielnych szkołach rzem ieślni­

czych, a więc w całym szkolnictwie niższym. . —~

Liczba uczniów w szkołach K rólestwa Polskiego w latach 1833/4—-1838/9 8 ^ 1833/4 1834/5 1835/6 1836/7 1837/8 1837/9

1.

I. P a ń s t w o w e A. Specjalne Rz.-K at. Akadem ia

, -*>

/

D uchowna — — — 39 39 39

2.

3.

Sem inaria D iecezjalne K ursy Pedagog. U zupełnia­

338 338 307 303 300 300

jące — — — 22 49 76

4. A leks. Inst. W ych. Panien 135 149 148 v 143 116 110 5. In stytu t Gosp. W iejskiego

6. In stytu t N auczycielski w Ło-

--- —■ ■ --- 73 \ 93 90

wiczu 112 122 145 135 148 142

7. In stytu t Głuchoniemych 66 66 72 67 57 68

8. Szkoła Akuszerek 72 74 74 84 , 84 84

9. Szkoła Rabiirów B. Ogólne

a. średnie

156 145 184 162 142 142

1„ Gimnazja 2 129 2 777 3 350 3 743 4105 4 227

2._ Szkoły obwodowe b. niższe

2 217 2385 2 533 2 959 3 117 3 257 1. N iedzielne szkoły rzem. . 1600 3 726 4 779 5 225 5 984 6 426 2. Szkoły elem entarne

II. P r y w a t n e a. średnie

34108 41870 45 710 49167 48 490 50 917

1. M ęskie 280 256 219 248 216 203

2. Żeńskie b. niższe

1728 1899 2 091 2 029 2 110 1959

1. Elementarne 1589 - 1748 2 015 2 595 2115 2 500

Razem 44 530 55 535 61 647 66 994 67 165 70 546

* Centralne A rchiw um W ojskow o-H istoryczne w M oskwie, zespół W. U. A., nr 18465, t. VIII, s. 254—255.

Jedyna poważna praca o szkolnictwie K rólestw a za czasów paskie- wiczowskich, Jan a Kucharzewskiego Epoka paskiewiczowska — losy oświaty, daje ze względu na skąpość m ateriałów statystycznych jedynie cząstkowe zestawienia rozwoju szkół. Jesteśm y w stanie dzięki znale­

zionym m ateriałom w artykule niniejszym głębiej, zanalizować stan szkolnictwa w ostatnim roku pierwszego 10-Iecia, mianowicie w roku 1338/9.

U derza przede w szystkim fak t zupełnego w yeliminowania kobiet ze szkolnictwa średniego, Zupełny ich brak w niedzielnych szkołach rze­

mieślniczych, wreszcie nikły stosunkowo procent w szkołach elem en­

tarnych państw ow ych przy kolosalnej przewadze w szkołach śred­

nich pryw atnych i znacznej przew adze w szkołach elem entarnych pryw atnych.

" Ogółem stanow ią kobiety 28,2% uczących się we wszystkich szko­

łach K rólestw a. Jednak w różnych grupach szkół obserw ujem y rażące dysproporcje. W szkolnictwie wyższym liczba uczennic wynosi 18,3%, w szkolnictwie średnim państw ow ym — 0%, w szkolnictwie elem entar­

nym państw ow ym — 32%, w szkolnictwie średnim pryw atnym — 90,5%, W szkolnictwie elem entarnym pryw atnym 65,4%.

We wszystkich szkołach państw ow ych uczennice stanow ią 28,3%, we w szystkich zaś szkołach pryw atnych — 77,3%.

Szkolnictwo więc średnie i zawodowe było dla dziewcząt klas nie- posiadających faktycznie niedostępne ze względu na wysokie opłaty

w szkołach pryw atnych. ' ,

Równocześnie zupełne w yelim inowanie dziewcząt ze szkół średnich państw ow ych stw orzyło podstawę do stosunkowo poważnego rozwoju żeńskiego szkolnictwa pryw atnego w Warszawie i m iastach giiber- nialnych.

Szkoły średnie pryw atne nie osiągnęły jednak poziomu szkół, średnich państwowych, o czym świadczyłaby o wiele m niejsza liczba nauczycieli przypadająca na jedną szkołę średnią pryw atną. O ile bowierń w 1838/9 ro­

ku przypada na jedno gim nazjum państw ow e 20 nauczycieli, na jedną zaś szkołę obwodową — 19, to na jedną szkołę p ryw atną średnią wypada przeciętnie tylko 7 nauczycieli. W szkołach elem entarnych zarówno pań­

stwowych, jak i pryw atnych uczy 1 nauczyciel.

Liczba szkół średnich państw ow ych i pryw atnych w pierwszym dzie­

sięcioleciu epoki paskiewićzowskiej nie ulega, jak już wspomnieliśmy, większym zmianom. Również ich rozmieszczenie w ydaje się naturalne i bezsporne. Gimnazja istnieją w Warszawie, Radomiu, Lublinie, Płocku, Kielcach, Piotrkowie, Łukowie, Łomży i Szczebrzeszynie, a od 1835 roku utworzono również gim nazjum wojewódzkie w Augustowskiem -y- po­

czątkowo w Sejnach, a od 1839 roku przeniąsiono je do Suwałk.

SZKOLNICTWO ZA RZĄDÓW PASKIEWICZA 1 7 1

Stan zakładów szkolnych w K rólestw ie Polskim w 1838/9 ro k u 6 Ilość N auczy­ Liczba uczn iów

' i" •

zakła­

dów

cieli i kiero­

w ników

m ęż­

czyzn kobiet razem

I. P a ń s t w o w e A. Specjalne

i . R zym sk o-k atolick a A kad e­ " V •'

mia Duchowna 1 20 39 ^- r--- ' 3 8

2 . D iecezjalne Sem inaria 12 54 300 — 300

3 . K ursy Pedagogiczne U zu­ -r.

p ełniające 1 20 76 — . 76

4 . A leksandryjski Instytut _-

W ychowania Panien 1 39 — _{1 1 0} 110

5. Instytut Gospodarstwa . % -

W iejsk iego 1 12 90 — ■ 90

e . Instytut Nauczycielski ^{; -} ""V ■’

w Łowiczu x 1 7 .119 23 142

7 . In stytu t Głuchoniem ych 1 15 48 20 68

8 . Szkoła A kuszerek 1 ‘ 2 — 84 84

9. Szkoła Rabinów 1 10

Л

142

■ T

Razem 20 182 814 237 1051

B. Ogólne a. średnie

1. Gimnazja 11 214 4 227 4 227

2 . Szkoły obwodowe 22 204 3 257 — • * 3 257

Razem 33 418 7484 — 7 484

b. niższe -f-' ■

1. N iedzielne szkoły rzem ieśl­

nicze 60 . 136 6 426 — 6 426

2

Razem 994 1070 38 965 18 378 57 343,

II. P r y w a t n e a. średnie

\

_ 1. Męskie 6 48 203 — 203

’ 2 . Żeńskie b. niższe

55 386 1939 1939

1. Elem entarne 67 67 864 1636 2 500

Razem 128 501 1067 3 595 4 662

Ogółem 1175 2171 48 330 22 210 70 540

8 C entralne A rchiw um W ojskow o-H istoryczne w M oskwie, tamże, s. 250—251.

(

172

Szkoły powiatowe mieściły się, poza m iastam i gubernialnym i, w w ięk­

szych m iastach powiatowych, o większej tradycji kulturalnej, jak np.

w Łowiczu, Włocławku, Sandomierzu, Łęczycy i innych. •

O wiele bardziej skąpe wiadomości m ieliśm y o rozmieszczeniu szkół elem entarnych. Zupełnie nie zbadana została dotychczas geografia szkol­

na K rólestwa, rozmieszczenie szkół elem entarnych, szczególnie zaś w iej­

skich, w poszczególnych guberniach i powiatach. Jeśli bowiem, chodzi o m iasta, to praw ie wszystkie m iasta posiadały po jednej co najm niej szkole elem entarnej. Na 453 m iasta i miasteczka w K rólestwie istniało w 1838 roku 539 szkół elem entarnych państw ow ych i pryw atnych m ę­

skich i żeńskich. W arszawa z P ragą posiadała 25 szkół elem entarnych państw ow ych i 58 pryw atnych. W 41 m iastach znajdujem y więcej niż jedną szkołę elem entarną, są to przeważnie m iasta powiatowe, względnie w ięk sze7. Równocześnie 79 miasteczek nie miało w ogóle szkoły, są to głównie miasteczka guberni wschodnich o bardzo m ałej liczbie ludności, przeważnie poniżej 1000 8. W poszczególnych guberniach tak się przed­

staw ia liczba miasteczek bez szkół elem entarnych:

Gubernia m azowiecka — _ Gubernia płocka 2

Zachowany wykaz zakładów szkolnych K rólestw a Polskiego z roku 18389 umożliwia nam dzięki uwzględnieniu w nim nazw wszystkich miejscowości zarówno miejskich, jak i wiejskich, w których znajdowały się szkoły, o wiele wnikliwsze zbadanie stanu szkolnictwa elem entarnego na wsi.

Izba Edukacji Publicznej K sięstw a W arszawskiego wysunęła w swoim czasie żądanie, aby „żadne miasto, miasteczko ani wieś nie pozostawały bez potrzebnej dla siebie szkoły“ 10.

Jak w yglądała w rzeczywistości realizacja tego postępowego, ze wszech m iar słusznego postulatu? O statnie lata K rólestw a, a szczególnie okres pasłriewiczowski, cechuje świadomy regres w stosunku do haseł

7 Np. Rawa, Łowicz, Łęczyca, W łocławek, Pińczów, M iechów, Siewierz, Konin.

W ieluń i inne.

8 Z bardziej znanych m iast nie posiadały szkół elem entarnych: Kurozwęki, B ełchatów, R ejow iec, W ojsław ice, Grajewo, Drohiczyn i Szczuczyn.

9 Jest nim znaleziona przeze m nie w Centralnym A rchiw um W ojskowo-IIisto- rycznym w M oskwie, opracowana i załączona przy niniejszym artykule „Wiadomość statystyczna o liczbie Wszystkich zakładów szkolnych K rólestw a w 1838 roku z po­

daniem m iejscowości, w których się znajdow ały“. (Zespół W. U. A., nr 18465, t. VIII, s. 225—249).

,a Źródła do d zie jó w w ych ow an ia i szkoln ictw a w P olsce z d o b y .I z b y E duka­

c y jn e j P u bliczn ej 1807— 1812, w yd. Z. K u k u 1 s k i, Lublin 1931, s. 362.

kaliska kielecka podlaska

8 3 5

sandomierska lubelska augustowska

18 15 18

SZKOLNICTWO ZA RZĄDÓW PASKIEWICZA

173

Izby Edukacji Publicznej K sięstw a Warszawskiego, k tó ra w swej ode­

zwie z 12 stycznia 18Ó8 roku zwracała „najpierw szą staranność swoją ku oświeceniu te j części narodu, która do praw obyw atelskich powró- cona, stać się m a równie szanowną, ja k pożyteczną w łasnem u i ojczyzny dobru“. U staw a szkolna z 1833 roku form ułuje już inaczej zadania szkół elem entarnych: „Cel główny instytutów naukow ych jest podać młodzie­

ży, obok moralnego jej ukształćenia, sposobność nabyw ania nauk, s t a ­ n o w i k a ż d e m u najpotrzebniejszych“ 11. W rzeczywistości w ogóle nie myślano o tw orzeniu wiejskich szkół elem entarnych.

W rozbudowie szkół elem entarnych obserw ujem y zjawisko kolosal­

nego uprzyw ilejow ania m iasta kosztem wsi. Przede w szystkim władze Carskie i urzędy w tym czasie jeszcze raczej polskie dbały o rozwój szkół w miastach.

Na 22 600 wsi istniały zaledwie w 1838 roku 463 szkoły elem entarne wiejskie.

Gdy ludność m iejska stanow iła 22,4% ogółu ludności K rólestw a, to w m iastach znajdowało się 55,2% liczby szkół elem entarnych, a gdy na­

w et odrzucimy szkoły pryw atne, jako mieszczące się jedynie w miastach, to i tak otrzym am y większość szkół elem entarnych m iejskich (459 m iej­

skich na 435 wiejskich).' Dysproporcja ta jeszcze bardziej wzrośnie, gdy odliczymy ludność żydowską, k tó ra nie m iała dostępu do szkół ogólnych elem entarnych, a która w całym K rólestw ie posiadała zaledwie 5 pań­

stwowych szkół elem entarnych, i to w samej W arszawie i na Pradze 12.

O trzym am y w tedy następujący obraz: 14,8% ludności k raju (ludność m iejska chrześcijańska) korzysta z 51,1% szkół elem entarnych pań­

stwowych.

W m iastach jedna Szkoła elem entarna przypadała na 1100 chrześci­

jańskiej ludności m iejskiej, na wsi jedna szkoła przypadała na 7700 osób. Na jedną szkołę elem entarną przypadało średnio 50— 60 uczniów.

Dane z województwa mazowieckiego w skazują na dużą rozpiętość w szkołach miejskich, od 12 uczniów w Białej Rawskiej do 263 w Ło­

wiczu. W szkołach w iejskich liczba jiczniów była oczywiście bliższa dol­

nej granicy i można ją określić na 20— 30 13.

Ale naw et i ten tak niekorzystny dla wsi podział szkół elem entar­

nych rozłożony został nierównom iernie w poszczególnych częściach kraju, w poszczególnych guberniach. O ile bowiem stosunek liczby m ieszkań­

ców przypadających na jedną m iejską szkołę elem entarną nie odbiega, poza gubernią warszawską, we wszystkich pozostałych guberniach od

11 J. K u c h a r z e w s k i, Epoka p a skiew iczow ska. L osy o św ia ty, W arszawa 1914, s. 124.

12 Uczyło się w nich około dwustu dzieci żydowskich.

,s AGAD w W arszawie, K. R. J. W., nr 57, s. 167.

17.4

ustalonej średniej, to jeśli chodzi o szkoły elem entarne, obserw ujem y ra­

żące skoki. N s v,v

W guberniach zachodnich i południowych będziemy m ieli stosunkowo, o wiele więcej szkół elem entarnych w iejskich, niż w guberniach wschod­

nich i północnych. Gubernia mazowiecka licząca 555 000 ludności w iej­

skiej — posiadała 200 szkół elem entarnych wiejskich, gdy gubernia, podlaska posiadała na 304 500 ludności w iejskiej zaledwie 6 szkół ele­

m entarnych wiejskich, gubernia augustowska na 466 000 — 7.

Liczba ludności przypadająca na jedną szkołę elem entarną m iejską i w iejską Szkół Jedna szkoła Szkół Jedna szkoła Gubernie elem entarnych ną m iesz­ elem entarnych na m iesz­

m iejskich kańców w iejsk ich kańców

m azowiecka 181 420 200 2772

kaliska ^67 1350 106 5 060

kielecka 53 954 45 8 000

lubelska 54 1 250 20 20 380

sandom ierska 52 1 080 17 19 200

płocka 50 950 34 12100 <

podlaska 41 1 200 6 50 750

augustow ska 36 1300 7 66 500

Juz z samej tabeli wynika, że najbardziej pokrzywdzone przy roz­

budowie sieci elem entarnych szkół wiejskich były gubernie podlaska i augustowska. W guberni podlaskiej np. w trzech powiatach m aniy za­

ledwie po 2 elem entarne szkoły wiejskie, w powiecie zaś łukowskim liczącym 81 875 ludności w iejskiej ani jednej szkoły w iejskiej. W gu­

berni augustowskiej pow iat łom żyński posiada 3 szkoły wiejskie, sejneń­

ski — 1, kalw aryjski — 2, m ariam polski — 1. C entralny zaś powiat w gu­

b ern i,. pow iat augustowski — nie posiada na 79 500 ludności w iejskiej ani;

jednej szkoły elem entarnej w iejskiej. Zresztą i w tych powiatach, k tó re je posiadają, jedna szkoła przypada na 40 do 60 000 mieszkańców, a w powie­

cie m ariam polskim jedyna szkoła w iejska w Giełgudyszkach przypada na 114 268 w iejskiej ludności powiatu. Im dalej więc na wschód K rólestwa, tym m niej szkół wiejskich, tym m niej dbałości władz , o rozwój szkol­

nictw a i oświaty na wsi.

Jak słuszną jest ta obserwacja, zobaczymy z analizy rozmieszczenia szkół wiejskich w guberniach nie posiadających tak rażąco wysokiej liczby mieszkańców Wsi na jedną szkołę w iejską, w guberni lubelskiej, sańdom ierskiej, a naw et płockiej, m ających stosunkowo więcej szkól wiejskich. O ile w powiecie lubelskim przypada 18 000 mieszkańców wsi na jedną szkołę w iejską, to w powiecie zamojskim liczba ta w zrasta do 34 000. Tak samo w yjątkow o rażąco w ystępuje różnica w guberni san­

domierskiej, gdzie w powiecie radomskim w ypada 8000 na jedną szkołę,

\

SZKOLNICTWO ZA S2ĄDOW PASKIEWICZA

175

a w opoczyńskim 57 000, w opatowskim zaś — 67 000. Również w guberni płockiej m am y stosunkowo dużą rozpiętość liczby mieszkańców p rzy ­ padających na jedną szkołę w iejską w poszczególnych powiatach. O ile w powiecie ostrowieckim liczba ta w ynosi 5600, płockim 7300, to w przasnyskim 17 500, a w pułtuskim naw et 35 000.

Nierównomięrność rozbudowy szkół w poszczególnych guberniach znajduje swój w yraz w znacznej rozpiętości stosunku liczby uczącej się młodzieży do ogółu ludności (nie posiadamy niestety danych, które um ożliwiłyby nam określenie stosunku liczby młodzieży uczącej się do młodzieży w w ieku szkolnym). Ta dysproporcja w ystępująca w poszcze­

gólnych guberniach widoczna je st w n a s tę p u ją c e j tabelce, uwzględnia­

jącej dane z roku najbardziej pomyślnego, jeśli, chodzi o liczbę uczniów roku 1848, w któ ry m liczba uczniów w K rólestw ie osiągnęła punkt kulm inacyjny.

Stosunek uczącej się młodzieży do ludności K rólestw a Polskiego w 1848 roku w g gu b ern i34

lubelskiej 1 r 32 w arszaw skiej 1 : 33 radomskiej 1 : 64

płockiej 1 : 80

augustow skiej 1 : 182

Pierw sze lata epoki paskiewiczowskiej stanow ią okres stopniowej rozbudowy szkolnictwa, szczególnie elem entarnego, które ta k bardzo ucierpiało po upadku powstania listopadowego. Proces zahamowania roz­

w oju szkolnictwa, działalność ograniczenia ośw iaty obejmie szkoły ele­

m entarne dopiero w początkach la t pięćdziesiątych. Widomym dowodem rozw oju szkolnictwa __w pierwszym dziesięcioleciu jest spadek stosunku liczby mieszkańców do liczby uczniów. W 1834 roku stosunek liczby uczącej się młędzieży do ogólnej ludności K rólestw a wynosił 1 :,75, w 1839 natom iast — 1 :6 1 .

Już od samego jednak początku obserw ujem y ńierównom ierność roz­

woju szkolnictwa w poszczególnych rejonach K rólestw a, co odbije się ujem nie na kształtow aniu się stru k tu ry k u ltu raln ej, a naw et politycznej K rólestw a w ciągu całego XIX wieku, a skutki w ystępować będą aż po dzień dzisiejszy w postaci zacofania kulturalnego w ojewództw wschod­

nich.

Do nie zrealizowanych mrzonek, jakże odległych od rzeczywistości JKrólestwa, należy w ciągu całego^ X IX i początku XX w ieku postulat Izby Edukacji Publicznej Księstwa Warszawskiego, aby żadna wieś nie pozostawała bez potrzebnej -dla siebie szkoły, gdy w 25 lat po wysunięciu tego postulatu zaledwie 5°/o wsi posiadało szkoły.

14 J. K u c h a r z e w s k i , Epoka p a skiew iczow ska, s. 380.

Wiadomość statystyczna

o liczbie w szystkich zakładów szkolnych K rólestwa, z podaniem m iejscowości, w których się znajdow ały w roku 1838

Zakłady szkolne L.p. ■a

Miasta W sie państw ow e prywatne

& w yższe niższe w yższe niższe

O m. ż. m. ż. m. ż. m. ż.

1 2 a 4 5

i ' '

I. W g u b e r n i m a z o w i e c k i e j

1 Warszawa 9 1 15 6 4 24 22 36

2 Praga 4

3 ^ś ' ' ' Marymont 1

4 Błonie 1

5 Czersk 1

6 Grójec - _ , ": ' 1

7 Góra Kalwaria 1

8 Goszczyn 1

9 Grodzisk 1

10 Mszczonów

11 Mogilnica 1

12 Nowy Dwór 1

13 Nadarzyn 1

14 Przybyszew

15 6

fi

16 * Tarczyn . / -

;

17 _cd Warka 1

18

N

19 Borowe 1

20 W Jaczenica 1

21 U Łomna 1

22^ co Konary 1

23 > Obory 1

24 Cząstko w 1

25 Stara Iwizna 1

26

■ x .

-

27 Ząbki 1

28 W ilanów 1

29 Coniew 1

30 Wola Przypkowska 1

31 Powązki 1

32 Marki 1

■

33 Słom czyn 1

34 Kobiałka 1

v'.

10 1 52 7 6 4 24

1

22

'••«i

86

V v ;'-^rvv^..---r^. v ;r- ^ ••-

■s;yX‘: i*:s.

SZKOLNICTWO ZA RZĄDÓW PASKIEWICZA

\rrn

- . i * m. | ż. m. ż. m. ż. m. ż.

1 2 3 4 5

35 i

Cegłów 1

I.

36 Kam ieńczyk 1

37 Karczew 1

38 Kałuszyn

39 Latow icze 1

40 M ińsk - 1

41 X Okuniew 1 ■ ■.

vj

42 75 is o

Radzymin 1

43 Siennica ) 1

44 £ CO

S tan isław ów 1

45 Jadów ' i

46 M K ołbiel l

47 eo Dobre l

48 •H

fi

49 cd W ielgolas l

50 Klembów 1

51 co Dąbrówka l

52 Pniew nik i

53 Kiczki l

54 Kobięlka l

55 Wiązowna i ’’

56 Oleksianka i

23

57 Rawa 1 * 3

58 Brzeziny 1 ■ . ,

59 Będków 1

60 B ielaw y 1

61 Jeżów 1

62 Inowłódz 1

63 Nowe M iasto 1

64 Skierniew ice 1

65 & Stryków . ^

66 03 Sobota 1

67

ź

68 a Biała 1

69 Głownó 1

70 u Ujazd 1

71 Budziszew ice

72 Borowo 1 V .

73 Chorzęcin 1

74 Dmosin 1 * ■;

75 j Gałków 1

76 • i f "■ Lubochnia 1 w L

Rozprawy z dziejów oświaty, t. II ^{1 2}

RAFAŁ GERBER

Łaznów M ąkowice N iesułków Rzeczyca Maków Słupia W ysokiennice M iedniew ice Godzianów B iałynin Mokra Kołacinek Ż elechlinek Głuchów Krzemienica Telszyn Janisław ice Oszkowice Lipka - Lew in Szczaw in Zdżary Skoczew y Ćzerniew ice Dobra Koźle Korabiewice Puszcza

Korabiewska

Bolim ów Łow icz Sochaczew W iskitki

M istrzewice Kompina Łagoszew W ilków Chruślin B elchów Kampinos D em bkow ice Łyszkowice D om aniewice

SZKOLNICTWO ZA RZĄDÓW PASKIEWICZA

m. ż. m. ż. m. ż. m. ż.

1 2 3 4 5

119 GągoKn 1

120 X Bednary I " ’ 1

121 m Kamień 1

122 & Płaslcocin

123 ^(U W alew iee 1

124 ^N Niedźwiada 1 *

125 ^U(0 Pszczonów 1 -

126 JS Dąbrowa 1

127 V Franciszków 1

128 o Secym in 1

129 ^w Brochów 1

1 26 / ; 1 1

130 Łęczyca 1 2 1

131 A leksandrów 1

132 Dąbie 1 1 .

i

133 ■Grabów 1

134 Grzegorzew 1

135 Kazimierz 1

136 K onstantynów 1

137 Łódź i

138 Ozorków • 1

139 Parzęczew • 1

140 - Piątek 1 )

141 ■"» Poddębice 1

142 X Zgierz 1 1 j ■

143 o • Kłodawa

Błonie

1 ^,

144

145 >> Strzegocin 1

146 ^N > Chojny l

147 O Chełmno

148 _V Górki - 1

149 Boguszyce 1 * -

150 Ladorudź 1

151 Pustkow a Góra 1

152 Rąbień 1

153 R zuchów 1

154 — Słowik

155 Zawadka 1

156 Brysk 1

157 Bruzyca 1

158 Pieczew 1 -

159 Góra 1

160 Andrzejewo 1

12*

I g O RAFAŁ GERBER

m. ż. m. ż. m. ż. m. ż.

1 2 3 4 5 T

161

i ' ‘ .

Ł usie1 1

162 Dąbrowa 1

163

.

164j i

* '.•• ■ i ■■ W ładysławów 1

165 \ - ' ♦ ' Borysław ice 1

166 s ; ] Sielcza Duża 1

167 trH ; S ied lec 1

168 Uxj Tum 1

169 Janków 1

170 O

•

ł

s

171 >» K om aszyce 1 i

172 N Zarzew 1

173 ü Przybyłów 1

174 <1r ./ . ~ i ; K ow alew ice 1

175 Leźnica [Wielka] ■

176 j

Bełdów 1

177 Sobótka 1

178 ' j ■’ . i Tur 1

179 ’ J i v Łąki 1

180 ; f ' ' Ś ;

Liznica 1

_

181 ! • ' ^ Sobótka 1

182 1 Grabina 1

l - ^ 1 55 . 1 2 1

183 Gąbin 2

184 Gostynin 1

185 i Dąbrowice 1

186 i ■ i K rośniewice 1

187 Kutno

188 ,rH . Osmolin 1

189 X Żychlin ^ ' 1

190 CO Kiernozia 1

191 'Ö Iłów 1

192 Krzyżak 1

193 >»

Liliopól 1

194 4-» B rw ilno 1

195 CO Lwówek 1 1

196 O Rdutów 1

197 tuO Sanniki 1

198 Słubica 1

199 Troszyn 1

200 - ' V Zgórze 1

201 Zduny 1

202 Bąków

’ -

1

"' ■ \

SZKOLNICTWO ZA RZĄDÓW PASKIEWICZA J g j

m. ż. m. ż- m. ż. m. ż.

v 1 2 3 4 5 l

203

^

;

204 f -■ Orłów 1 r

205 .' ■ i; G ołębie w 1 w

206 . i Kocierzew 1

207 • i , . Y i -.. Strugienice 1

208 j . ’ Oporów 1

209 Zlaków 1 -ś

210 Radziwie 1 ;

211 Piotrów 1

212 ; Kas zewy 1

213 w Chojeniek 1 i

214 -C Dzierzbice 1

215 W ym yśle

- N (niemieckie) 1

216 -*»

Suserz 1

217 to Laźniki 1

218 o W oltersdorff 1

219 60 Łanięta 1

220 Mostki 1

221 Szczaw in 1

222 \ - Roszków 1

223 Złaków Borowy 1

224 Wroczyny 1

_

225 Poborz 1

226 Łąkoszyn 1

227 Dobrzelin 1

46

228 Babiak 1

229 Brdów 1

230 Brześć 1 i

231 Chodecz 1

232 Izbica ■ «. 1

233 X

Kowal 1

234 co Lubień ' ■ j ' 1

235 s Lubraniec 1 - - j ■

.

.

236 Nieszaw a 1 ; -

237 Cd

Osięciny 1

238 Piotrkowo 1

239 3: Przedecz 1

240 x \ Radziejewo 1

241 Raciążek 1

242 Służew o 1

243 Sompolno 1

-244 W łocławek i » 2 2

15 Szkoła w e W łocławku zam knięta w 1840/41 roku.

1 8 2 RAFAŁ GERBER

m. ż. m. ż. m. ż. m. ż.

1 2 3 4 5

245 D uninów 1

246 Bronisław 1

- 247 Kłotno 1

248 Lubomin 1

249 Dziwie 1

250 Sm ilow ice 1

251 Lubieniec 1

252 - Mostki 1

253 Rokutowo 1 >

254 Kożki 1

255 Kłobia 1

256 Nowa W ieś 1

257 Bycz 1

258 Dąb W ielki 1

259 Mchowo 1

260 Grabkowo 1

261 Sarnowo 1

262 Modzerowc 1

263 Żarowo - 1

264 D ziew ie 1

265 ⁰⁹ Czernocice 1

266 £ B ronisław 1

267 Orlę 1

268 CS

Blenna 1

269 •r-ł

Golska H uta

3 Holendry 1

270 Koneckie

Holendry 1

271 K alinow iec 1

272 Sm ilowice 1

273 L etty 1

274 Kamienna 1

275 Straszewo

276 Przysypka 1

277 Goczki Niem .

278 Józelka 1

279 Sarnów ka 1

280 Łanięta 1

281 Żaryń 1

282 Ujma W ielka 1 -

283 Sędzin 1

284 Ciechocinek 1

285 W itowo " 1

286 Słońsk 1 ' ’ >

287 Ostrowąs 1

1 I 1 61 2

W guberni m azow ieckiej |

« 1 1 313 e ! 5 28 23 39

_ 1 _

1

2 3 4 5 6 7 8

9

10 11 12 13

14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31

SZKOLNICTWO ZA RZĄDÓW PASKIEWICZA

m. ż. m. ż. m. | ż. | m.

3 4

5

II. W g u b e r n i k i e l e c k i e j K ielce

K urzelów Małogoszcz W odzisław Secem in W łoszczowa Chęciny Daleszyce Jędrzejów

Pińczów Stopnica Busko Chm ielnik Korczyn Pierzchnica Szydłów W iśiica Sobków Pacanów

A ntonillów Dzierzgów Białogon Brzegi

Oleśnica Budziska Koniem łoty K otuszów Luboszyca Oględów

Sichów Duży Holendry

1,

15

19

* • ‘ ' - r . - - v ' ' • ~ > V . 2 £ ? / *

1 8 4 RAFAŁ GERBER

m. ź. m. ż . m. ż - m. ż.

1 2 3 4 5

32 M iechów 2

33 Brzesko N owe ⁱ

34 Działoszyce 1

35 Koszyce 1 i

36 37 ^X

Opatowiec Proszowice

1 1

38 05 Szltalbmierz t

1

39 Słom niki 1

40 O Kalina W ielka . 1

41 M ałachów i 1 ^V

42 ^rC Beysce 1

43 o Luborzyca i 1

44 V N ieszków 1

45 • *-* , Przem yków 1

46 _Ö Topola 1

47 ^c W awrzeńczyce 1

48 i Złotniki 1

49 Korczyn Stary 1

50 ' Łany W ielkie 1

i \

ł 20

51' Będzin

■ >

1

52 K oziegłowy 1

53 Sław ków 1 ^{■ \}

54 Olkusz _, 1

55 S iew ierz

56 Żarnowiec 1

57 Szczekociny 1

58 ^•i—ł Pilica 1

59 _X Skała 1 V \ .

60 Krom ołów

61 ^W Jelów 1

62 ³ Czeladź 1

63 M Mrzygłód ₁

64 Wolbrom 1

65 66

o Żarki Janów

1 1 67; W łodowice

68 Olsztyn 1

69 Ogrodzieniec 1

70 Gniazdów 1

71 Rokitno 1

72

■c _ V • [■

Ujejsce 1

■ /

v:- : r j r ^ ' ^ V , P ?F=

SZKOLNICTW O ZA RZĄDÓW PASKIEW ICZA 1 8 5

m. ż. m. ż. m. ż. m. ż.

80 81 82 3 83 X 84 85 86 87 88 89 90 91

W oykowice Grodziec Wysoka Zagórze Bukowno Dąbrowa Strzem ieszyce

W ielkie Strzem ieszyce

Małe Gołonóg Sączów Siem onia Poręba Koziegłówki Markowice Lgota ,

(Kozieglowska) Cynków

G ężyn Rudnik Jangrot

44

W guberni kieleckiej 98

III. W g u b e r n i k a l i s k i e j

1 K alisz 1 2 2 2 1

2 Iw anow ice 1

3 Opatówek ■ 1

4 Turek ' 1

5 Koźminek 1

6 Warta 1

7 ^X Staw 1 'i

8 M Staw iszyn 1

9 Chocz 1

10 Blaszki 1

11 _a U niejów 1

12 X Dobra 1 ^•''r

13 Dobrzeć W ielki 1

14 Godziesze

W ielkie 1

15 U stków 1

17 18 19 20 21

22 m

23 24 *«■4 25 as 26 27 28 29 30

Konin Koło Kaźmierz K le c z e w . Lądek Ślesin Pyzdry R ychw ał W ładysław ów Zagórów Słupca Golina

Brzeg Lisków Brodnia Grzybki Malanów Boleszćzyn Tłokinia Ostrów K aliski N iem ysłów

Prażuchy K ościelna W ieś Psary K ościelne Chełmce

Spicim ierz Ostrowsko

W ieluń Krzepice Działoszyn B olesław iec Kłobucko

Ciążeń Kotunia M arcewko Stare M iasto Kramsko

I.;-'""--? .

mm mrng&mmais®

SZKOLNICTW O ZA RZĄDÓW PASKIEW ICZA

m. j ż. J m .| ż. | m. | ż. | m. | ż.

1 2 3 4 5

53 Częstochowa

Nowa 1

54 Częstochowa

Stara ^- 2

.

55 M stów ¹

56 Praszka

57 Przyrów 1

58 Wieruszów

59 Starokrzepica

(vel Krzepice Stare)

1 1 1

'60 Aleksandrów 1

61 Bór Zajański 1

62 Chotynin 1

63 Czastary 1

64 Czajków 1

65 Chróścin 1

66 Czarny Las 1

67 Konopiska 1

68 Lututów 1

-69 ^OJ Laski 1

70 Mierzyce 1

71 3 K raszewice 1

72 Dzietrzkowice 1

73 Iw anow ice 1

74 Q)

Dankowice

75 Dzietrzniki 1

76 M ieleszyn 1

77 Osiek 1

78 Popow ice - 1

79 Pańki 1

80 Truskolasy 1

81 P iech lice 1

!

82 R em bielice 1

83 Kawodrza 1^ r

84 Szarlejka

.85 Dżbów 1

86 Starcza

87 Mirów

88 ' Sokolniki

89 W ąsosz 1

90 W ęglowice 1

91 W oycin 1

92 Załęcze W ielkie 1

93 Słochow ice 1

1 8 8 RAFAŁ GERBER

m. | ż. |m . ż. | m. ż. m. ż.

1 2 3 4 5 ^- ' f

94 Zdżary 1

95 X Żunki 1

96 <^co Kamienica 1 i

Polska 1

97 ^<L> Huta Stara 1

98 * pchędzyń 1

99 Radostów 1 ^*

1 54 2'

100 Sieradz 1 2

101 Burzenin 1

102 Szadek 1

103 Lutomiersk 1

104 Szczerczów

105 Widawa 1 ^{, j}

106 Łask 1

107 Pabianice 1 ^{*■ •}

108 Zduńska Wola i 1

109 Złoczew 1

110 Glinno 1

111 Klonowa 1

112 _N Owieczki 1

113 G od ynice. 1

114 ^'Ö Bronszencin 1

115 ^CO Leliw a 1

116 u Prątków 1 ^V

117 _<u R alew ice 1

118 Męka 1

119 Petrykozy 1

120 ^w Olechów 1

121 Paw likow ice 1

122 R ydzyny 1

123 Mogilno 1

124 Retkinia 1

^125 Chechło 1

126 Markówka

127 Chocianowice 1

128 Żytow ice 1

129 W iskitno 1

1 31

SZKOLNICTW O ZA RZĄDÓW PASKIEW ICZA

189

'. . . " • m. ż. m. | ż. | m. ż. m. | ż.

1 2 3 4 5

130 Piotrków 1 2 2 1

131 Radomsko 1

132 Rzgów

133 Brzeźnica 1

134 Tuszyn 1

135 S ulejów 1

136 Grocholice 1 ^, '

137 'i Wolbórz

138 Koniecpol 1

139 Pajęczno 1

140 ^{. r l i} K iełczygłów 1

141 X Huta 1

142

01 . Siedlice 1

143 M akowiska 1

144 £ ^, Dłutów 1

145 O Szulm ierzyce 1

146 X Rzepki 1

147 Gidle 1

148 u

Szczepocice 1

149 Łęczno 1

150 o Radziechowice 1

151 W iewiec 1

152 a D worszowice 1

153 Modlica 1

154 Bukowie 1

155 Stobiesko

M iejskie

—

1

156 K urowice 1

157 Kalina 1

158 ^{; . -} Starowa Góra 1

159 ^- Chorzenice 1

160 S w olszew ice 1

161 :V V ^{■ ' ,} Stobiecko

Szlacheckie 1

1 33 2 1

W guberni kaliskiej 4 167 4 2 4

<u X! 3

Lublin Baranów Biskupice Końsko-W ola Kurów

IV. W g u b e r n i l u b e l s k i e j 1

_ - . m. ż. m. ż. m. ż. m. ż..

1 2 3 4 5

6 Lubartów ' ł

7 W ąwolnica 1

8 Opole 1 1 ■ *V~

9 Kazimierz 1

10 ■<-* G łuskó 1 . ;>

11 JuS Łęczna 1

12 Bełżyęe 1

13 W

Józefów nad

Wisłą 1

14 0) Piaski 1

15 x> Michów 1

16 3 Czemierniki 1 j

17 P uław y . 1

18 ^

.

19 Gołąb 1

20 N . ' - K lem entynowice 1

,

21 W łostow ice 1

22 Jaworów 1

2 23 4 > 3

23 Chełm 2

24 pr. Gorzków . 1

25 X K rasnystaw 2

26 «» Paw łów 1

27 ^£ Puchaczów

28 ^os . Saw in 1

29 ₃₁ Tam ogóra 1

30 > » Turobin 1

31 Żółkiewka

32 ^UD Chutcze 1

33 ^flj Czułcżycze ¹

34 W ysokie ^* 1

35 Ruda

* 1

15

* r ...

36 Dubienka 2

■ ^•

■

37 ^CQ_> Grabowiec 1

38 O Hrubieszów 1 2

39 ^N_CQ Horodło 2

■

40 ^<U Krylów 2

.

41 Tyszowce 2

42 ³_U Uchanie 1

JC

- -

SZKOLNICTW O ZA RZĄDÓW PASKIEW ICZA 1 9 1

m. ż. m. ż. m. ż. m. ż.

1 2 3 4 5

43 Łaszczów l

• '

i i • I

44 w

Dziakonów v : ..i i i -

■ *

45 o Jarosław ice l ■ . 1 . I.

46 ^Nm Bogurodzica l 1

- i

47 (U Czerniczyn i '

48 J2 Białopole l .

49 3

u Goleszyn 1

Si

- '

1 19

60 Biłgoraj

■" ..

1

51 Frampol 1

52 Józefów ■7 1 '

53 Szczebrzeszyn 1 1

54 A! Tomaszów ' 1

55 Kraśnik 1

56 ^W Tarnogród 1

57 **—»

Zamość 1

58 O Janów 1

59 e Urzędów 1

60 Zaklików 1

61 ^co Krzeszów

1

62 ^N Łuchów . 1

63 Dzierzkow ice 1 • -

64 Kłodnica ^{; v ;} ^

1

65 Strzyżów

■■

■ 1 17

1

W guberni lubelskiej 4 74 5

8

V. W g u b e r n i s a n d o m i e r s k i e j

1 Radom 1 - 2

3

2 G niewoszew .

. !

3 R yczywół 1

4 CO K ozienice

5 _E G łow aczew 1 -

6 O Wierzbica ^{' •} _'

7 ^{T J} Jedlińsko - 1

8 ^co Zwoleń ^- 1 .

v

0 ^fn W yśm ierzyce

10 Janowiec 1

- i

1

1 9 2 RAFAŁ GERBER

11 12 13 14

15 W

16 £ 17 o 18 ■o 19 co

20 u

21 22

Skaryszew.

Jedlnia Słupcza Kozłów Wólka Kiedrzyn Przewóz Sołtyków Małęczyn Chinów Leżenica P ielaszów

m., [ z. | m. z. | m. [ z. | m .| z.

. , 5

23

23 Opatów

24 Solec

25 Łagów

26 ca Kunów

27

:

28 O Wierzbnik 29

*->

32 a

O Lipsko C iepielew

33 Ćmielów

34 Rzeczniów

13 35

36 37 38 39 40 41 42 43 44 45 46

'Ö

N U

O

p .

o

Opoczno Szydłow iec Końskie Przedbórz Bodzentyn Przysucha Odrzywół Radoszyce Białaczew Żarnów

Suchedniów C hlewiska

SZKOLNICTW O ZA RZĄDÓW PASKIEW ICZA 1 9 3

m. ] ż. m. ż. m. ż. m. ż.

1 2 3 4 5

47

s

48 Zaw ichost 1

49 Staszów 2 1

50 •r-4 Iwaniska 1

51 M Lasocin 1

52 w Połaniec 1

53 K lim ontów

54 Koprzywnica 1

55

fi

56 O Tarłów 1

57

-o

58

fi

59 ^CO Bogaria 1

60 Szczuka 1

61 R ytw iany 1

62 Sobótka 1

1 18 2 1

W guberni sandom ierskiej 3 69 6 1

VI. W g u b e r n i a u g u s t o w s k i e j

1 Łomża 1 2 3 1

2 Staw iski 1

3 Sokoły

4 ^.W Zambrów 1

5 M Kolno

6 ^•C Wizna 1

7 •N Tykocin 1

8 g Nowogród

9 o Sniadów 1

10 Szumowo 1

11 Lubotyń 1

12 M ały Płock 1

- 1 13 3 1

13 Suw ałki 1 2 1 1

14 03 Lipsk

15 ₅ Przerośl - 1

16 _-4->^O Wąsosz 1

17 ^W Radziłowo 1

18 ³_M Raczki '

19 ³ Augustów 2

20 ^cc Filipow o 1

1 10 1 1

Rozprawy z dziejów ośw iaty, t. II 13

1 9 4 RAFAŁ GERBER

m. | ż. m. ż. m. ż. m. ż,

1 2 3 4 5

21 22 28 sejneński

Sejny

Sereje -i

Mirosław —

1 2

1 1

1 4

24 Kalwaria 1

25 Z

to W isztyniec 1

26 •i~S

>> W ilkowyszki 1

27 Ludw inów 1

28 £ W ierzbołów 1

29 Grażyszki 1

30 X Łankieliszki 1

7

31 x Mariampol l 16 -

32 r*M10 Piłw iśzki 1

33 g. Szaki 1

34 i Preny - 1

35 Ul

a W ładysław ów —

36 5 Giełgudyszki ^,

- 1 7

W guberni augustow skiej 3 41 4 3

VII. W g u b e r n i p ł o c k i e j

1 Płock 1 2 3 1 4

2 Płońsk 1

3 — Zakroczym 1

4 Wyszogród 1

5 Drobin 1

6 — B iek k 1

7 M Sochocin 1

8 o Czerwińsk •

1

9 Cieksyn 1

10 O

Orszymowo 1

11 Podolszyce 1 < '

12 a Radzikowo 1

13 M aszewo 1

14 Powsino 1

15 Boryszewo 1 ; *

16 Rem bowo 1

17 Białkowo 1

1 18 3 1 4

16 Szkoła wyższa przeniesiona z Mariampola do Sejn w roku 1840.

i