RECENZJE
239
cuskich w Kanadzie w dążeniu do za- pewnienia ciągłości rozwoju k u l t u r a l - nego d y s p o n u j ą d ł u g i m i t r a d y c j a m i n a - uczania dzieci w języku f r a n c u s k i m . T e j tezie podporządkował również nie- p o m y ś l n e dla rozwoju szkolnictwa w Ontario zjawisko mniejszego zaintereso- w a n i a oświatą w latach 1820—1840. Ze strony ludności f r a n c u s k i e j miałoby to być „'nieuświadomione życzenie zacho- w a n i a nietkniętego przez szkołę dzie- dzictwa językowego" (s. 145). W y d a j e się, że to wniosek mocno naciągnięty.
T y m b a r d z i e j że w innym m i e j s c u a u - tor nie w a h a się złożyć odpowiedzial- ności za zły s t a n szkolnictwa ludowego właśnie na b a r k i ludności! „Nie jest w a ż n a f o r m a r z ą d u ; ludzie pełniący władzę s ą w a r c i tyle, ile ci, którzy ich w y b r a l i lub u t r z y m u j ą ich przy w ł a - dzy ... Jeśli więc wychowanie ludowe nie dokonało szybkiego postępu w l a - tach 1791—1841, odpowiedzialność b a r - dziej s p a d a n a rodziców niż na p r a w o - d a w c ó w " (s. 105).
Godbout niewątpliwie usiłował w y - kazać, że nie m a istotnego k o n f l i k t u między f r a n k o - a anglofonami w O n t a - rio, że przy zachowaniu p r a w a m n i e j - szości f r a n c u s k i e j do k u l t y w o w a n i a j ę - zyka, obyczajów i k u l t u r y ojczystej ich przodków możliwa jest współpraca obydwu grup. Niewątpliwą zaletą jego książki jest to, iż przy całym z a a n g a - żowaniu e m o c j o n a l n y m w s p r a w ę oświaty f r a n c u s k i e j nie popada w s k r a j - ność p r o w a d z ą c ą do nacjonalizmu. W y - dobywa i podkreśla wszystkie pozytyw- ne o b j a w y polityki władz angielskich
wobec ludności f r a n c u s k i e j . N a s u w a się j e d n a k zasadnicza wątpliwość, czy r z e - czywiście k o n f l i k t przebiega tylko n a tle odrębności k u l t u r o w e j obydwu n a - rodowości, czy p r z y w i l e j e szkolne d l a K a n a d y j c z y k ó w pochodzenia f r a n c u s k i e - go mogą go przezwyciężyć.
W zwięzłym p o d s u m o w a n i u p r a c y autor prowadzi również r o z w a ż a n i a n a - t u r y ogólniejszej. N a w i ą z u j ą c do m o d - nego obecnie z j a w i s k a „kryzysu współ- czesnej cywilizacji" stwierdza, że jego o b j a w y w y s t ę p u j ą również n a t e r e n i e szkolnictwa w Ontario, że podobnie jak na całym świecie można z a u w a ż y ć zachwianie a u t o r y t e t ó w p o d s t a w o w y c h instytucji społecznych: szkoły, K o - ścioła, p a ń s t w a i rodziny. „Któż wie, co będzie j u t r o ? " (is. 143) — p y t a autor.
Według niego możliwość przezwycięże- nia k r y z y s u n a terenie O n t a r i o p o j a w i - ła się z chwilą u z y s k a n i a przez K a n a - dyjczyków pochodzenia f r a n c u s k i e g o p r a w a do kształcenia i r o z w o j u w d u - chu i języku f r a n c u s k i m , od przedszko- li d o szkół wyższych.
Książka inapisana żywym, l i t e r a c - kim językiem dowodzi, iż p r e z e n t o w a n y w n i e j f r a g m e n t historii szkolnictwa k a n a d y j s k i e g o istotnie i n t e r e s u j e K a n a - dyjczyków. J e j dużym w a l o r e m jest b o - gaty m a t e r i a ł faktograficzny, aneksy źródłowe oraz obfita bibliografia, z a w i e - r a j ą c a k r ó t k i e omówienie k a ż d e j pozy- cji. P r a c a Godbouta może być d o b r y m p u n k t e m wyjścia do pogłębionych s t u - diów n a d r o z w o j e m szkolnictwa w K a - nadzie.
Irena Szybiak
A n t o i n e Prost, L'ENSEIGNEMENT EN FRANCE 1800—1967. Collection U, s é r i e
„Histoire contemporaine" dirigée p a r René Rémond, P a r i s 1968, ss. 524.
J a k ą rolę odgrywa i spełnia n a - uczanie w życiu p a ń s t w a 'i społeczeńst- wa, j a k i e w a r u n k i w p ł y w a j ą na roz- wój, organizację i przemiany szkolnict- w a — oto p y t a n i a , j a k i e postawił sobie autor obszernej monografii o historii n a - uczania w e F r a n c j i od początków X I X
wieku aż p o dzień dzisiejszy. „W p o - czątku X I X w i e k u — pisze A. P r o s t (s. 491) — nauczanie nie miało wielkie- go znaczenia. Kilka tysięcy u r z ę d n i k ó w (funkcjonariuszy) n a u c z a n i a uczyło ł a - ciny, r e t o r y k i i m a t e m a t y k i kilka dzie- siątków tysięcy u p r z y w i l e j o w a n e j spo-
240
RECENZJEłecznie młodzi. W nieoznaczonej liczbie wsi, w przypadkowych lokalach n a - uczyciele w szkołach dla biedoty uczy- li, bez większych sukcesów, alfabetu.
Dziś — co za kontrast. Nauczanie jest największą służbą publiczną. Obejmuje 12 milionów obywateli, ponad 600 ty- sięcy urzędników, szóstą część wydat- ków publicznych: zmiana jest przej - mująca".
A. Prost podzielił swą książkę na 6 części (19 rozdziałów): I. Szkoła nota- blów w okresie 1802—1880; II. Szkoła dla ludu w okresie 1802—1882; III. Se- kularyzacja instytucji szkolnictwa; IV.
Różnicowanie się instytucji szkolnictwa;
V. Apogeum społeczności nauczających (1880—1930); VI. Geneza problemów aktualnych. Dla Prosta historia jest kluczem do poznania i rozwikłania pro- blemów współczesnych. Przy tym hi- storię nauczania, historię oświaty poj- muje bardzo szeroko — uwzględnia wpływ warunków politycznych i sto- sunków społecznych na systemy i s t r u k - tury szkolne, rekrutację i poziom na- uczycieli, na poziom i postęp pedago- giczny, ma poglądy ideologiczne ciała na- uczającego. I odwrotnie — bada, jak rozwój oświaty odbija się na politycz- nym, społecznym i ekonomicznym ży- ciu państwa.
Autor (reprezentuje stanowisko, że zagadnienia nauczania są szeroko po- jętymi zagadnieniami społecznymi. Uka- zuje wpływ rozwoju ideologii burżua- zyjnej na problemy laicyzacji szkolnic- twa. Ukazuje kontrolę ideologiczną burżuazji nad szkolnictwem i uzależnia- nie od niej zarówno celów nauczania jak i podstawy materialnej bytu szkół. In- teresuje A. Prosta ogromnie zagadnienie rozwoju i zmian zachodzących w spo- łeczności nauczycielskiej: dążenie do uzyskania autonomii, kształtowanie się postawy ideologicznej i poczucia god- ności zawodowej w rzeszach nauczyciel- skich w XIX w., przemiany w pozycji socjalnej nauczycieli. Pokazuje także Prost, w jaki sposób system szkolny od- bijał układ klasowy we Francji, gdzie
rozwijały się właściwie niezależnie od siebie dwa systemy szkolne: dla klas posiadających i dla ludu. Siedzi, w jaki sposób demokratyzacja szkolnictwa odbija ewolucję społeczno-obyczajową Francuzów. Przy niewątpliwej postępo- wości swego dzieła i przy rzeczowym referowaniu faktów popełnia chyba jed- nak błąd interpretacyjny stawiając na jednej płaszczyźnie problemy obyczajo- we i ekonomiczne jako podstawowe źródła demokratyzacji i upowszechnia- nia oświaty (s. 12). Podobnie trudno się zgodzić z Prostem, że wielki rozwój i po- stęp szkolnictwa elementarnego w po- łowie X I X w. zależał w większej mie- rze od rozwoju opinii publicznej niż od warunków ekonomicznych (s. 101).
Bardzo wnikliwie zajmuje się A.
Prost społecznością nauczycielską — za- równo w szkołach elementarnych jak i w szkołach średnich. Pokazuje ogrom zadań stawianych przed nauczycielst- wem przez władze państwowe, trudne warunki materialne, wyobcowanie spo- łeczne. Traktuje nauczycieli z wielkim ciepłem i sympatią. Analizuje ich po- glądy i udział w życiu politycznym, walkę z supremacją kleru, zaangażowa- nie patriotyczne i obywatelskie, zwłasz- cza w złotym okresie szkolnictwa f r a n - cuskiego w latach 1880—1930.
Wprowadzona przez Napoleona hie- rarchiczna struktura szkolnictwa i na- uczycieli (przede wszystkim szkolnic- twa średniego), tzw. Uniwersytet, po- budza do porównań ze stanem akade- mickiem utworzonym przez polską Ko- misję Edukacji Narodowej i pozwala w pełni docenić osiągnięte przez KEN re- zultaty. System administracyjny, zasięg oddziaływania władz państwowych na całokształt szkolnictwa, problemy laicy- zacji programów i ciała pedagogicznego rozwiązane zostały przez Komisję Edu- kacji Narodowej tak nowocześnie, że Francuzi dochodzili do podobnych wy- ników wiele dziesiątków lat później.
Wstrząs wywołany wojną pruską i Ko- muną Paryską wpłynął decydująco na zreformowanie systemu szkolnictwa
RECENZJE
241
francuskiego. Prost pokazuje powszech- ną wiarę w skuteczność oświaty i wy- chowania na bolączki polityczne i spo- łeczne. „Wykształcenie jest w tej epoce ideałem zbiorowym" (s. 191). Wzrasta rola nauczycielstwa i zarazem jego za- angażowanie polityczne i obywatelskie.
Społeczeństwo francuskie przypisywało nauczycielom, zwłaszcza nauczycielom szkół elementarnych decydującą rolę w kształtowaniu oblicza obywatelskiego narodu. Powszechnie twierdzono, że prawdziwymi autorami zwycięstwa Pru- saków w wojnie z Francją byli nauczy- ciele pruscy (jako wychowawcy przy- szłych żołnierzy). Od nauczycieli fran- cuskich domagano się więc, by wycho- wali obrońców i mścicieli.
Lata 1880—1930 to okres szczyto- wych osiągnięć szikolnictwa francuskie- go. Prost ukazuje rozwój szkolnictwa elementarnego, średniego, zawodowego, zagadnienia kształcenia kobiet. Omawia problemy ponownego rozkwitu szkol- nictwa wyższego po przywróceniu do życia wyższych uczelni o typie imiwer- syteokim. Dla autora nie ulega wątpli- wości, że kwitnący stan oświaty fran- cuskiej w tym okresie jest wynikiem równowagi między potrzebami politycz- nymi i ekonomicznymi oraz strukturą społeczeństwa burżuazyjnego a strukturą organizacyjną, ideologiczną i programo- wą szkolnictwa.
Obserwacje nad współczesnymi pro- blemami oświaty francuskiej — niepo- koje nurtujące polityków, pedagogów, filozofów — sprowadzają się do tego, że wykształcona w XIX w. dla potrzeb ów- czesnego społeczeństwa kapitalistyczne- go machina szkolna inie odpowiada dzisiejszym potrzebom społecznym i po- litycznym Francji. Szkolnictwo francus- kie stoi w obliczu konieczności radykal- nych reform. To, co dzieje się współ-
cześnie, nazywa Prost eksplozją szkolną, która rozsadza ramy organizacyjne, przerasta możliwości tradycyjnie ujmo- wanego zawodu nauczycielskiego, zmu- sza do rewizji metod nauczania d pro- gramów ideologii wychowania oraz wy- maga ogromnego wysiłku ekonomicznego ze strony państwa, zrewidowania struk- tury szkolnictwa itd. Prost stawia na- wet pytanie, czy kryzys, który ogarnął szkolnictwo, jest kryzysem szkoły czy wychowania (s. 482), i nie daje jedno- znacznej odpowiedzi, sugerując jednak i jedno, i drugie.
Książka A. Prosta nie jest podręcz- nikiem historii szkolnictwa mimo spo- sobu formułowania tez i wypunktowy- wania najważniejszych myśli autora.
Jest wykładem socjologicznych, ekono- micznych, politycznych poglądów auto- ra, snutych na temat oświaty francus- kiej w latach 1802—1967 na tle jej hi- storii. Pisana jasno i barwnie posiada ogromne walory popularyzatorskie, w niczym nie uchybiające wymogom na- ukowym. Każdy rozdział został uzu- pełniony wyborem tekstów źródłowych (od fragmentów literatury pięknej i pa- miętnikarskiej po relacje z posiedzeń parlamentarnych i materiały archiwal- ne) i rozumowaną bibliografią omawia- nych zagadnień. liczne mapy i wykre- sy ułatwiają śledzenie wywodów autora.
Książka uzupełniona została indeksem tekstów prawnych i cytowanych zarzą- dzeń dotyczących oświaty, który sta- nowi obszerne kalendarium historii oś- wiaty francuskiej dla okresu lat 1794—
—1967 (s. 501—511).
Dla czytelnika polskiego — oprócz walorów poznawczych — książka przy- nosi wiele cennych materiałów porów- nawczych, zarówno dla okresów wcześ- niejszych, jak i współczesnych.
Kalina Bartnicka
16 — Rozprawy z Dziejów Oświaty..,
