3
Dzieci z trudnościami adaptacyjnymi w młodszym wieku. Aspekty rozwojowe i
edukacyjne w kontekście specyfiki róż- nic kulturowych
Redakcja naukowa: Emilia Śmiechowska-Petrovskij
Recenzenci: dr hab. Anna Fidelus, prof. UKSW, prof. dr hab. Iryna Kurlak Redakcja i korekta: Alicja Wysocka
Projekt okładki i stron tytułowych: Wioletta Markiewicz Skład, łamanie, projekt typograficzny: Wojciech Bryda
© Copyright by Wydawnictwo Naukowe UKSW Warszawa 2016
Wydawnictwo Naukowe UKSW w Warszawie ul. Dewajtis 5, 01-815 Warszawa
tel. 22 561 89 23
e-mail: wydawnictwo@uksw.edu.pl www.wydawnictwo.uksw.edu.pl Druk i oprawa:
Oficyna Wydawniczo-Poligraficzna „Adam”
02-729 Warszawa, ul. Rolna 191/193
tel. 22 843 37 23, 22 843 08 79, tel./fax 22 843 20 52
ISBN:
978-83-8090-163-6 (wersja drukowana) 978-83-8090-164-3 (wersja elektroniczna)
5 Spistreści
Wprowadzenie 7
MonikaCiechomska
MaciejCiechomski
Potrzeby psychiczne dziecka w wieku przedszkolnym
i wczesnoszkolnym 13
MartaKotarba
Edukacja elementarna – współczesne tendencje i wyzwania.
Aspekt teoretyczny i metodyczny 43
EugeniuszSakowicz
Wychowanie w kulturach i religiach świata 67
AleksandraBorkowska
Psychologiczne aspekty migracji w rozwoju dziecka 101
UrszulaMarkowska-Manista
Praca z uczniem z trudnościami adaptacyjnymi – specyfika różnic kulturowych
i zmiany środowiska edukacyjnego 125
AnnaMłynarczuk-Sokołowska
KatarzynaSzostak-Król
Uczniowie cudzoziemscy w polskiej szkole – problemy,
wyzwania i egzemplifikacje działań metodycznych 149
EmiliaŚmiechowska-Petrovskij
Doskonalenie zawodowe nauczycieli w zakresie edukacji przedszkolnej i wczesnoszkolnej ze wsparciem ucznia z trudnościami adaptacyjnymi, wynikającymi z różnic
kulturowych i zmiany środowiska edukacyjnego 173
Noty o autorach 189
7 Wprowadzenie
Sposób, zakres, a także jakość planowania i organizowania nauczania- -uczenia się małego dziecka oraz współuczestniczenia dorosłego w tych procesach w sposób aktywny, są powiązane z kontekstem społeczno- -kulturowym, w którym te procesy zachodzą oraz z kondycją własną i podopiecznych – psychorozwojową i mentalną. Ów kontekst społecz- no-kulturowy – warunki przebiegu edukacji przedszkolnej i wczesnosz- kolnej – współcześnie zmieniają się. Zmiany dotyczą m.in. uznania/
praktykowania określonego paradygmatu edukacyjnego: metodyki versus metodologii edukacji i wychowania (paradygmatu behawiorystycznego versus konstruktywistycznego), a także relacji tożsamość – różnica, wyni- kającej ze społecznej dywersyfikacji, zróżnicowania populacji uczniów, ze względu na potrzeby i możliwości (niepełnosprawność, specjalne potrzeby rozwojowe) oraz ze względów kulturowych (w kontekście zjawisk migracji, w tym uchodźstwa, reemigracji, problematyki mniejszości narodowych).
Kondycja psychorozwojowa dzieci – podmiotów wychowania, nauczania i uczenia się, analizowana jest coraz szerzej – z wykroczeniem poza dy- namikę zmian zachodzących w samych tylko strukturach poznawczych uczniów – a z bardziej zdecydowanym uwzględnianiem jakości relacji i komunikacji dziecka z dorosłym i grupą rówieśników w kontekście jego potrzeb psychicznych i edukacyjnych. Edukacja profesjonalna i niepro- fesjonalna dorosłych (codzienna, mimowolna – dokonująca się w toku zwykłych interakcji – czy okazjonalna, intencjonalna – formalna i poza- formalna sposobność nabywania wiedzy i umiejętności) również staje się przedmiotem poznania – w szczególności w odniesieniu do doskonalenia zawodowego nauczycieli wobec zachodzących zmian.
Wokół wzmiankowanych obszarów problemowych zogniskowane są rozważania prowadzone przez dziewięciu autorów w monografii Dzieci z trudnościami adaptacyjnymi w młodszym wieku. Aspekty rozwojowe i edukacyjne w kontekście specyfiki różnic kulturowych. Dominantę tre- ściową stanowią aspekty kształcenia w warunkach międzykulturowo- ści/wielokulturowości, którego podmiotami są jednocześnie dzieci bez
Wprowadzenie
doświadczenia migracyjnego – kulturowo związane z Polską, jak i dzieci cudzoziemskie, uchodźcze, mniejszości narodowych, reemigrujące (zmie- niające środowisko edukacyjne), ze szczególnym uwzględnieniem etapu przedszkolnego i wczesnoszkolnego. Taki wybór treści wiąże się bezpo- średnio ze współczesną, fluktuującą rzeczywistością społeczną, coraz intensywniej naznaczoną ruchami migracyjnymi (wynikającymi z działań wojennych, sytuacji politycznej, ekonomicznej na świecie), ale też tren- dami odśrodkowymi, ujawnianymi w przekonaniach grup społecznych o charakterze konserwatywnym, nacjonalistycznym czy fundamentali- stycznym, będących zagrożeniem dla życia wspólnego.
Bezpośrednią inspiracją dla powstania niniejszej publikacji było uru- chomienie w 2014 roku na Wydziale Nauk Pedagogicznych Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie studiów podyplomowych
„Edukacja przedszkolna i wczesnoszkolna ze wsparciem ucznia z trudno- ściami adaptacyjnymi (różnice kulturowe, zmiana środowiska edukacyj- nego)”. Studia zostały ukierunkowane na przygotowanie słuchaczy do wykonywania zawodu nauczyciela w przedszkolu i w klasach I-III szkoły podstawowej. Dodatkowym modułem treści uzupełniających przygoto- wanie w powyższych zakresach, uczyniono zagadnienie edukacji uczniów o specjalnych potrzebach edukacyjnych wynikających z odmienności kulturowej i reemigracji. Niedługo po uruchomieniu studiów sytuacja polityczna w Europie i na świecie znacząco się zmieniła, w związku z przemianami politycznymi na Ukrainie, wojną na wschodzie Ukrainy i w Syrii, dyskusją wokół przyjmowania przez kraje członkowskie Unii Europejskiej uchodźców z Syrii i Erytrei, nasileniem ataków terrorystycz- nych w różnych krajach świata. Okazało się, że oddźwięk tych zjawisk jest widoczny w polskich szkołach (wzrost liczby uczniów cudzoziemskich), co wzmocniło przekonanie zarówno organizatorów studiów, jak i wykła- dowców oraz słuchaczy o potencjale posiadania takiego wykształcenia w kontekście przyszłych wyzwań zawodowych nauczycieli. Z każdym kolejnym interwałem czasowym nowe zjawiska polityczne ugruntowują te przekonania (jak na przykład wynik referendum dotyczącego wyjścia Wielkiej Brytanii z Unii Europejskiej, który może spowodować reemigrację do Polski migrantów zarobkowych). Jednocześnie jednak wzrastało prze- konanie o niedostatku publikacji naukowych podejmujących temat edu- kacji przedszkolnej i wczesnoszkolnej w kontekście międzykulturowości.
Edukacja do wartości, które będą wspierać różnorodność kulturową oraz indywidualną niepowtarzalność członków społeczeństwa, również związaną z ich zróżnicowanymi możliwościami i potrzebami, ale także
Wprowadzenie
9 na poziomie operacyjnym – edukacja efektywna, mierzona osiągnięciami szkolnymi i wysokim poziomem integracji społecznej uczniów – są wyzwa- niami dla systemu oświaty oraz dla konkretnych placówek edukacyjnych i ich pedagogii. Celem publikacji jest więc dostarczenie wiedzy na temat róż- nych aspektów istotnych dla przebiegu tych procesów, ale także zaprezento- wanie konkretnych praktyk: metod, form i narzędzi wraz z kontekstem ich użycia, dla pobudzenia refleksyjności pedagogów–teoretyków i praktyków w kwestii możliwych do analizowania/modyfikowania/podjęcia kierunków działań. Większość rozdziałów ma zatem strukturę dwudzielną: najpierw prezentowane są eksplanacje teoretyczne danego zagadnienia, a następnie omawiane wątki o wyraźniejszym walorze praktycznym, aplikacyjnym.
W rozdziale pierwszym autorstwa Moniki i Macieja Ciechomskich Potrzeby psychiczne dziecka w wieku przedszkolnym i wczesnoszkolnym podjęte zostało zagadnienie znaczenia dorosłych, profesjonalnych edu- katorów (nauczycieli, wychowawców) w kontekście zaspokajania po- trzeb dziecka. Autorzy akcentują znaczenie bliskiej emocjonalnej relacji dziecka z dorosłym, która stanowi optymalne środowisko dla jego roz- woju. Rozwijają ten koncept w kontekście realiów edukacji elementarnej.
Walorem opracowania jest zwrócenie uwagi na wystandaryzowane na- rzędzie do badania jakości relacji pomiędzy nauczycielem (skala STRS – Student-Teacher Relationship Scale, por. Koomen, Verschneren, Schooten, Jak, Pianta 2012). Autorzy podjęli także próbę zaprezentowania „katalogu”
psychicznych potrzeb dziecięcych, co może być bardzo inspirującym punktem odniesienia przy analizowaniu konkretnych propozycji wspar- cia dzieci w edukacji przedszkolnej i wczesnoszkolnej, prezentowanych w kolejnych rozdziałach.
Drugi rozdział monografii Edukacja elementarna – współczesne tenden- cje i wyzwania. Aspekt teoretyczny i metodyczny autorstwa Marty Kotarby prezentuje dyskusję na temat zmiany paradygmatycznej we wczesnej edukacji. Autorka opisała założenia i realizację edukacji opartej na kon- cepcjach behawiorystycznych oraz na koncepcjach konstruktywistycznych, z odniesieniem do wynikających z nich przekonań na temat możliwości dziecka, wiedzy, procesu edukacji, roli nauczyciela. W drugiej części swojego opracowania nakreśliła w perspektywie historyczno-rozwojo- wej oraz współczesnej metodę projektu. Na podstawie własnej praktyki pedagogicznej szczegółowo scharakteryzowała fazy realizacji metody w pracy z dzieckiem młodszym, co ma walor warsztatowy, ale także dobrze obrazuje pracę projektową w kontekście realizacji paradygmatu konstruktywistycznego w edukacji małego dziecka.
Wprowadzenie
Następny rozdział to obszerne studium poświęcone aspektom wycho- wania i kształcenia w innych systemach religijnych świata niż chrześci- jaństwo. Eugeniusz Sakowicz w pracy Wychowanie w kulturach i religiach świata omawia „metodologie edukacyjne” judaizmu, islamu, hinduizmu, konfucjanizmu, w oparciu o materiały źródłowe – księgi i pisma naj- ważniejsze dla tych religii. Dyskurs autorski sięga do przeszłości – wy- darzeń z początków poszczególnych religii i ich rozwoju. Opis i analiza poszczególnych systemów religijnych prowadzą do wniosku, że religia jako całość (doktryna, kult, moralność, instytucja) służy wychowaniu człowieka w prawdzie i miłości – co jest kontrapunktem dla współcze- snych antyświadectw religijnych, głoszonych w imię Boga. Autor w swoim opracowaniu omawia te komponenty systemów wychowania w różnych religiach i kulturach świata, które wyznaczają przestrzeń dialogu mię- dzyreligijnego i międzykulturowego.
Rozdział czwarty poświęcony jest Psychologicznym aspektom migra- cji w rozwoju dziecka. Aleksandra Borkowska nakreśliła najważniejsze zagadnienia związane z adaptacją kulturową dzieci z doświadczeniem migracyjnym. Szczegółowo scharakteryzowała rodzaje stresorów zwią- zanych z procesem akulturacyjnym oraz z uchodźstwem. Dla egzemplifi- kacji wybranych aspektów psychologicznych migracji w rozwoju dziecka, wykorzystała interesujące case study.
Kolejne rozdziały: piąty i szósty, odnoszą się do szczegółowych za- gadnień dotyczących edukacji uczniów ze specjalnymi potrzebami edu- kacyjnymi, wynikającymi z różnic kulturowych i zmiany środowiska edukacyjnego. Urszula Markowska-Manista w rozdziale Praca z uczniem z trudnościami adaptacyjnymi – specyfika różnic kulturowych i zmiany śro- dowiska edukacyjnego scharakteryzowała pracę z uczniami z trudnościami adaptacyjnymi, odpowiadając na pytanie, w jaki sposób – wobec różnic kulturowych – organizować środowisko edukacyjne, które optymalnie będzie zaspokajało potrzeby tych uczniów.
Z kolei autorki następnego rozdziału: Uczniowie cudzoziemscy w pol- skiej szkole – problemy, wyzwania i egzemplifikacje działań metodycznych, Anna Młynarczuk-Sokołowska i Katarzyna Szostak-Król omówiły główne
problemy uczniów cudzoziemskich w polskich szkołach oraz wyzwania stojące przed nauczycielami pracującymi w klasie zróżnicowanej kultu- rowo. Następnie, nawiązując do własnych doświadczeń praktycznych, zaprezentowały konkretne realizacje projektów edukacyjno-integracyj- nych, prowadzonych w klasach kształcących uczniów odmiennych kultu- rowo. Główną ideą organizującą dyskurs teoretyczny i praktyczny w ujęciu
Wprowadzenie
autorek jest idea inkluzji społecznej – takie planowanie i organizowanie aktywności, które będą służyły całej społeczności uczniowskiej i prowa- dziły do wzajemnego poznania i współdziałania.
W ostatnim, siódmym rozdziale monografii, Emilia Śmiechowska- Petrovskij podjęła zagadnienie kwalifikacji i kompetencji nauczycieli dzieci młodszych do pracy w klasach zróżnicowanych kulturowo. Zasadniczym przedmiotem rozdziału Doskonalenie zawodowe nauczycieli w zakresie edu- kacji przedszkolnej i wczesnoszkolnej ze wsparciem ucznia z trudnościami adaptacyjnymi, wynikającymi z różnic kulturowych i zmiany środowiska edukacyjnego jest omówienie autorskiej koncepcji programu kształcenia na studiach podyplomowych – założeń, struktury, realizacji i ewaluacji.
Punktem wyjścia są analizy współczesnych ofert edukacyjnych w zakresie uzyskiwania kwalifikacji i dokształcania zawodowego nauczycieli oraz wyniki badań eksploracyjnych, dotyczących ich przygotowania do pracy z uczniami odmiennymi kulturowo.
Prezentowana publikacja jest pierwszą w literaturze polskiej próbą ujęcia niektórych zagadnień związanych z problematyką edukacji przed- szkolnej i wczesnoszkolnej uczniów z trudnościami adaptacyjnymi, wy- nikającymi z różnic kulturowych i zmiany środowiska edukacyjnego.
Z natury rzeczy jest więc tylko przyczynkiem do dalszych możliwych, pogłębionych analiz problemów i zagadnień szczegółowych, związanych z tą tematyką. Redaktorka monografii ma nadzieję, że poza korzyścią poznawczą płynącą z lektury, książka stanie się zachętą dla czytelników do aktywności praktycznej i dalszej – poznawczo-badawczej.
Recenzentkom wydawniczym – Paniom Profesor Irynie Kurlak i Profesor Annie Fidelus składam serdeczne podziękowania za zaufanie, życzliwą lekturę monografii i pozytywne rekomendacje.
Emilia Śmiechowska-Petrovskij
