Polska Piastów
Pradzieje ziem polskich – kultura łużycka – osada w Biskupinie – VIII/VII pne Plemiona polskie: Wiślanie (Kraków) Polanie (Gniezno)
Dynastia Piastów – (Siemowit, Lestek, Siemomysł – podbój Kujaw, Mazowsza, części Pomorza) Mieszko I:
966 chrzest Polski za pośrednictwem Czechów i ślub z Dobrawą (zabezpieczenie przed najazdami Niemców pod pozorem chrystianizacji; możliwość starań o koronę)
968 –pierwsze misyjne biskupstwo w Poznaniu – bp Jordan 972 – zwycięstwo nad Niemcami pod Cedynią
991 – dokument Dagome Iudex – najstarsze polskie źródło pisane, symboliczne oddanie Polski pod opiekę papieża, opis granic państwa
państwo patrymonialne – własność władcy, poddani składają daninę ; książę – drużyna wojów – duchowni –ludność służebna – kmiecie (wolni chłopi)
Bolesław Chrobry:
- 997 – misja Wojciecha do Prus i śmierć (zwłoki - relikwie do Gniezna; drzwi gnieźnieńskie – sceny z życia Wojciecha)
- 1000 – zjazd gnieźnieński: Otton III chce przekonać Bolesława do idei uniwersalistycznej;
w Gnieźnie powstaje arcybiskupstwo i trzy biskupstwa: Kraków, Kołobrzeg, Wrocław - wojna z Niemcami 1002-1018 (pokój w Budziszynie – do Polski przyłączone Milsko i Łużyce) - wojna z Rusią i przyłączenie Grodów Czerwieńskich
- 1025 rok – koronacja – Chrobry pierwszym królem Polski Mieszko II:
- 1025 – koronacja
- najazd na Polskę Czechów, Niemców i Rusinów - kryzys
Kazimierz Odnowiciel:
- 1034 – objęcie rządów
- oderwanie się Mazowsza, powstanie chłopskie przeciw rosnącym daninom dla księcia i kościoła - 1039 – najazd Czechów na Śląsk i Wielkopolskę
- przeniesienie stolicy z Gniezna do Krakowa
Bolesław Śmiały: (Szczodry) - zbrojne wyprawy na Węgry – popieranie antyniemieckich władców - odmowa płacenia Czechom trybutu za Śląsk
- osadzanie na kijowskim tronie swojego kandydata
- poparcie dla Grzegorza VII w sporze z Henrykiem IV o inwestyturę - 1076 – koronacja Śmiałego
- utrata Pomorza Gdańskiego
- 1079 – bunt przeciw królowi (bp. Stanisław)
- stłumienie powstania i skazanie biskupa STANISŁAWA na śmierć Władysław Herman
- 1079 – podział państwa między synów: Zbigniewa (Wielkopolska i Kujawy) i Bolesława (Małopolska i Śląsk)
- konflikt między braćmi : zależność od Niemiec – Zbigniew tak, Bolesław – nie; podbój Pomorza – Zbigniew – nie; Bolesław – tak.
- wypędzenie Zbigniewa powodem najazdu niemieckiego na Polskę - 1109 – obrona Głogowa (dzieci na machinach oblężniczych) - oślepienie Zbigniewa z rozkazu Bolesława (śmierć Zbigniewa)
- 1116 – przyłączenie do Polski Pomorza Gdańskiego i wysyłanie misjonarzy – Pomorzanie przyjmują polską religię i obyczaje
1138 rok – testament Bolesława Krzywoustego i podział Polski na dzielnice:
- zasada senioratu – najstarszy Piast zwierzchnikiem, dzielnica senioralne niepodzielna
-Władysław Wygnaniec – Śląsk; - Bolesław Kędzierzawy – Mazowsze; Mieszko Stary – Wielkopolska Henryk Sandomierski – ziemia sandomierska; Kazimierz Sprawiedliwy – pogrobowiec
Pierwsza polska kronika – Galla Anonima (na dworze Krzywoustego) XII/XIII wiek – kronika Wincentego Kadłubka (dwór Kazimierza Sprawiedliwego)
Polska dzielnicowa:
Wypędzenie Władysława (Wygnaniec) - Bolesław Kędzierzawy seniorem
Złamanie zasady senioratu – 1180 rok – zjazd w Łęczycy i wybór najmłodszego syna Krzywoustego – Kazimierza Sprawiedliwego
- 1227 – zjazd w Gąsawie – koniec zasady senioratu i uznawania zwierzchnictwa księcia krakowskiego przez pozostałych Piastów; rozdrabnianie dzielnic i dalsze podziały
- wzrost znaczenia możnych; słabość militarna; najazdy Prusów, Litwinów ; straty terytorialne; liczne cła na granicach dzielnic – zastój handlu
- sprowadzanie osadników z Europy Zachodniej (kolonizacja); rozwój górnictwa – Bochnia i Wieliczka;
- 1226 – sprowadzenie przez Konrada Mazowieckiego Krzyżaków: w zamian za dzierżawę ziemi chełmińskiej podbiją Prusów i oddadzą ich ziemie Konradowi.
- tworzenie państwa Krzyżackiego – wzdłuż Wisły, potem wybrzeża Bałtyku; powstania ludności pruskiej przeciw krzyżakom; stolica w Malborku (od 1309); zakładanie miast: Toruń, Elbląg, Królewiec i sprowadzanie osadników z zachodu
- 1241 – najazd Mongołów na Polskę, aby nie udzieliła pomocy Węgrom – śmierć Henryka Pobożnego pod Legnicą
- 1295 – koniec rozbicia dzielnicowego: zjednoczenie Wielkopolski i Pomorza Gdańskiego:
koronacja Przemysła II w Gnieźnie
- 1300 – koronacja Wacława II Przemyślida; reformy: jednolita moneta – grosze praskie;
wprowadzenie urzędu starosty
- 1304 – śmierć Wacława II i jednoczenie Polski przez Łokietka:
Władysław Łokietek:
- pretensje Jana Luksemburskiego (następca Wacława II w Czechach) do polskiego tronu;
- 1309 – najazd Brandenburczyków na Gdańsk – prośba gdańszczan o pomoc do krzyżaków – wypędzenie Brandenburczyków przez krzyżaków i zajęcie przez nich Pomorza na 150 lat
- 1314 – zajęcie wielkopolski przez Łokietka
- sojusz z Danią i Węgrami (małżeństwo Elżbiety Łokietkówny z królem Węgier – Karolem Robertem Andegaweńskim)
- 1320 – koronacja Łokietka w Krakowie – odtąd tam koronacje!
-nieudane próby odzyskania Pomorza
- utrata Kujaw i ziemi dobrzyńskiej na rzecz krzyżaków - 1331 - zwycięska bitwa pod Płowcami z krzyżakami
Państwo przestaje być uważane za własność panującego (monarchia patrymonialna), a staje się monarchią stanową – rycerze i duchowieństwo na zjazdach i wiecach decydują o istotnych sprawach politycznych
1333 – 1370 – ostatni Piast – Kazimierz Wielki
- 1335 – zjazd w Wyszehradzie – odszkodowanie dla Jana Luksemburskiego za zrzeczenie się pretensji do polskiego tronu
- 1343 – pokój wieczysty z Krzyżakami w Kaliszu: Polska odzyskała Kujawy i ziemię dobrzyńską, Krzyżacy zachowali Pomorze i ziemię chełmińską
- 1366 – przyłączenie Rusi halickiej (Wołyń, Podole, Przemyśl, Lwów – szlak handlowy)
- lokacje miast, wsi, budowa zamków obronnych; rozwój handlu: prawo składu i przymus drogowy;
przywileje dla Żydów; stały podatek rolny – poradlne; 1364 – Akademia Krakowska;
ujednolicenie prawa: statuty dla Wielko – i Małopolski
Polska za rządów Andegawenów:
1339 – umowa z Węgrami: w zamian za pomoc w sporze polsko-krzyżackim w przypadku bezpotomnej śmierci Kazimierza wielkiego tron obejmie przedstawiciel Andegawenów - 1370 – Ludwig Węgierski królem
- 1374 – Koszyce: w zamian za zgodę szlachty na dziedziczenie tronu przez córkę Ludwika król zwalnia szlachtę z podatków prócz dwóch groszy z łana rocznie
- 1382-1384 – bezkrólewie
Polska pod rządami Jagiellonów Władysław Jagiełło
1385 – Krewo: unia personalna polsko-litewska (przyczyny: wspólny wróg – Krzyżacy;
nadzieje na chrystianizację Litwy; rozwój handlu; możliwość uzyskania przywilejów przez bojarów) postanowienia: ślub Jadwigi z Jagiełłą, chrzest Jagiełły i Litwy; odzyskanie przez Jagiełłę Pomorza - 1401 – unia w Wilnie: Witold dożywotnim władcą Litwy w zamian za wierność Jagielle i
udzielanie pomocy Polsce
- 1410 – bitwa pod Grunwaldem
- 1411 – pierwszy pokój toruński: Polska odzyskała ziemię dobrzyńską a Litwa Żmudź do śmierci Witolda
- 1413 – unia w Horodle: WXL uznane za oddzielne i równorzędne państwo pod rządami wielkiego księcia
- 1414-18 – Sobór w Konstancji: Mikołaj Trąba, Zawisza Czarny i Paweł Włodkowic dowodzą, że krzyżacy łamią zasady chrześcijaństwa przemocą nawracając pogan.
Kazimierz Jagiellończyk - wojna trzynastoletnia 1454 - 1466
- ucisk podatkowy w Prusach; łamanie praw przez Krzyżaków, poczucie związku ludności Prus z kulturą i językiem polskim:
poselstwo mieszczan pruskich (Jan Bażyński) do Kazimierza Jagiellończyka z prośbą o przyłączenie Prus do Polski przyczyną wybuchu wojny z zakonem
- zwycięstwo krzyżaków pod Chojnicami - zdobycie Malborka
- zwycięstwo Polaków pod Świecinem (Jezioro Żarnowieckie) i na Zalewie Wiślanym
1466 – II pokój toruński: Polska odzyskała Pomorze Gdańskie, ziemię chełmińską (Prusy Królewskie); tereny zatrzymane przez Krzyżaków – Prusy Zakonne (Krzyżackie) – stolica w Królewcu
XV wiek – złota jesień polskiego średniowiecza: rozkwit działalności artystów - rzeźba gotycka – ołtarz Wita Stwosza w Krakowie (inicjatywa Zbigniewa Oleśnickiego – liczne dzieła gotyckie)
- Akademia Krakowska : Mikołaj Kopernik, Paweł Włodkowic, Jan Ostroróg – pisarze polityczni i prawnicy
- kultura stanowa – każdy stan miał własne obyczaje, zasady i wzorce postępowania Demokracja szlachecka:
Przekształcanie się rycerstwa w szlachtę: stan posiadający herb, przywileje , równość wobec prawa
Magnaci, szlachta średnia (folwarki pańszczyźniane), zagrodowa, zaściankowa Przywileje – koszycki 1374 rok
1454 - cerekwicko – nieszawski – król nie zwoła pospolitego ruszenia, nie nałoży nowych podatków i praw
1505 – nihil novi – nic nowego – żądna ważna decyzja nie będzie podjęta bez zgody trzech stanów sejmujących: króla, senatu i sejmu
pierwsze obrady 1493 – początek polskiego parlamentaryzmu trzy stany sejmujące - król sejm senat
Rodzaje sejmów:
- sejm walny zwyczajny – co roku w Piotrkowie
- konwokacyjny – po śmierci króla, wyznacza czas i miejsce wolnej elekcji - rokoszowy – w czasie buntu przeciw królowi
Sejmiki ziemskie:
przedsejmowy: wybór posłów na sejm i sporządzenie dla nich instrukcji poselskich
generalny: posłowie i senatorowie danej prowincji zbierali się, aby uzgodnić stanowisko prowincji na sejm walny.
instrukcje poselskie – wykaz postulatów, jakie należy przedstawić władcy i wskazówki, jak posłowie mają głosować
Zasłużeni urzędnicy otrzymują od króla królewszczyzny, czyli ziemie w dożywotnie użytkowanie Ruch egzekucyjny – uchwalenie ustaw, mających na celu odebranie magnatom bezprawnie zagarniętych królewszczyzn; przeznaczenie ¼ dochodów z odzyskanych ziem na wojsko kwarciane (stała armia zaciężna 2,5 tys żołnierzy, mających chronić granice)
Szlachta bogaci się na folwarkach pańszczyźnianych i uprawie zboża (spławiane Wisłą do Gdańska) –Koniec XV wieku – rządy dynastii Jagiellonów w Czechach, na Węgrzech, Litwie i w Polsce
Zygmunt Stary i królowa Bona
Rywalizacja z Habsburgami - 1515 rok śluby wiedeńskie – małżeństwa wnuków cesarza Maksymiliana Habsburga z dziećmi Władysława Jagiellończyka – skutek - trony Czech i Węgier w ręce Habsburgów w zamian za niepopieranie przez Habsburgów krzyżackich roszczeń do Pomorza
Wojna polsko – litewska z Moskwą (zwycięstwo Konstantego Ostrogskiego pod Orszą 1514, ale utrata Smoleńska
1525 – hołd pruski: Albrecht Hohenzollern rozwiązał zakon krzyżacki, stał się świeckim, luterańskim władcą Prus Książęcych i złożył hołd lenny Zygmuntowo Staremu (Prusy Książęce lennem Polski)
1530 – elekcja Zygmunta Augusta vivente rege – za życia króla
Zygmunt August – ostatni Jagiellon
1561 – Inflanty lennem Polski ; skutek – wojna o Inflanty z Danią, Szwecją i Rosją ( Polska zatrzymała całe płd Inflanty z Rygą. Szwecja – Estonię)
1569 – unia lubelska – realna – połączenie Polski i Litwy w RP Obojga Narodów
- wspólny król, sejm, senat, polityka zagraniczna i przywileje szlacheckie - oddzielny skarb, wojsko, prawa i urzędy
XVI wiek: „złotym wiekiem” czasy renesansu w Polsce: rozkwit nauki, sztuki, literatury: Mikołaj Rej, Jan Kochanowski, Mikołaj Kopernik, Andrzej Frycz Modrzewski; zamek na Wawelu , kaplica zygmuntowska, (arrasy); ratusz w Zamościu przykładem renesansowej świeckiej architektury
Reformacja w Polsce: Polska krajem tolerancyjnym,(państwo bez stosów) luteranizm: gł. miasta pruskie, kalwinizm – Litwa i cz. Małopolski (Lublin), arianie – Raków (akademia); Królewiec – drukarnie wydające dzieła w języku polskim, także Nowy Testament
1570 rok – ugoda Sandomierska – porozumienia między protestantami w Polsce odnośnie obrony ich wyznań przed prześladowaniami
1573 rok – konfederacja warszawska – równouprawnienie szlachty bez względu na wyznania, zakaz prześladowania ze względów wyznaniowych, wieczysty pokój między różnowiercami
Kontrreformacja – sprowadzenie zakonu jezuitów (Stanisław Hozjusz) ; jezuickie szkoły średnie – kolegia (Braniewo, Toruń, Gdańsk), ks. Piotr Skarga – mówca („Kazania sejmowe” ) – utrudnianie zajmowania stanowisk przez protestantów
1596 rok – unia brzeska – porozumienia części duchownych prawosławnych z katolikami – uznanie zwierzchnictwa papieża – unici lub grekokatolicy
1573 – pierwsza wolna elekcja – Henryk Walezy
- pacta conventa – osobiste zobowiązania każdego władcy:
- artykuły henrykowskie (zbiór zasad ustrojowych RP) : wolna elekcja; sejm dwa tygodnie zwoływany co najmniej raz na dwa lata; król nie może podejmować decyzji w sprawach polityki wewnętrznej ani zagranicznej bez zgody sejmu; król zasięga rady senatorów, przywileje szlacheckie i konfederacja warszawska; rokosz
Stefan Batory
1575 rok – podwójna elekcja : wybrany Stefan Batory i książę Maksymilian Habsburg - działania Jana Zamoyskiego – koronacja Batorego
- bunt gdańszczan przeciw Batoremu – oblężenie Gdańska przez wojska królewskie: porozumienie, port pod zwierzchnictwem króla
- utworzenie piechoty wybranieckiej – wojsko złożone z chłopów z dóbr królewskich - 1577 – najazd Rosjan na Inflanty
- 1579 zajęcie przez Polaków Wielkich łuków i Pskowa
XVII wiek – rządy Wazów
wojny ze Szwecją, Turcją i Rosją, powstanie kozackie na Ukrainie
1586 – wybór Zygmunta Wazy (ze Szwecji)
1607 r. - dążenie króla do wzmocnienia władzy przyczyną rokoszu Zebrzydowskiego ( pokonanie rokoszan przez wojska królewskie pod Guzowem)
- dążenie Zygmunta do odzyskania tronu szwedzkiego, Inflanty i walka o dominację nad Bałtykiem przyczynami wojen ze Szwecją
1605 – Kircholm – zwycięstwo husarii Jana Chodkiewicza 1627 – zwycięstwo floty polskiej pod Oliwą
Skutek – Szwedzi zatrzymują Inflanty
WOJNA Z ROSJĄ
przyczyny: chęć wykorzystania przez Polaków „wielkiej smuty” (kryzys po śmierci Iwana Groźnego) w Rosji i „dymitriady”
1610 - Kłuszyn – zwycięstwo Stanisława Żółkiewskiego
- zdobycie Smoleńska i wkroczenie Polaków do Moskwy
Skutek: 1634 r. – pokój w Polanowie – Polska uzyskała ziemię smoleńską, siewierską i czernihowską – największy w dziejach obszar – milion km.kw.
WOJNA Z TURCJĄ
Przyczyny: najazdy kozaków (wolni, ukraińscy chłopi) poddanych króla polskiego na lenna tureckie (Mołdawia i Wołoszczyzna) oraz najazdy tatarów (poddani sułtana) na ziemie polskie
- 1620 – klęska Stanisława Żółkiewskiego pod Cecorą
- 1621 – zwycięstwo Jana Chodkiewicza pod Chocimiem
Pokój : zachowanie przebiegu granic, zobowiązanie Zygmunta Wazy do pilnowania kozaków, a sułtana do zapobiegania napadów tatarskich na Polskę
1632 – koronacja Władysława IV Wazy
Przyczyny wybuchu powstania Chmielnickiego: dążenie szlachty polskiej do ograniczania rejestru kozackiego (wolni kozacy służący w armii) i przekształcenia kozaków w chłopów pańszczyźnianych; różnice wyznaniowe (polska, katolicka, szlachta; ukraińscy prawosławni chłopi) 1648 – powstanie kozackie pod wodzą Bohdana Chmielnickiego na Ukrainie
Bitwy pod Korsuniem, Żółtymi Wodami i Piławcami, obrona Zbaraża
Walka z powstańcami – książę Jeremi Wiśniowiecki (Beresteczko – 1651)
Wojna polsko – rosyjska zakończona podziałem Ukrainy wzdłuż Dniepru między Polskę i Rosję (rozejm w Andruszowie 1667 i pokój 1688 r. )
Jan Kazimierz Waza:
Przyczyny potopu: chęć wykorzystania przez króla Szwecji Karola X Gustawa osłabienia
Rzeczpospolitej wywołanego wojną na Ukrainie, zajęciem części Litwy przez Rosjan i wewnętrznymi rozgrywkami o władzę
- potop szwedzki: 1655 – 1660
- obrona Jasnej Góry; śluby lwowskie Jana Kazimierza
Skutki potopu: 1657r. - traktaty welawsko – bydgoskie Polacy rezygnują ze zwierzchności lennej nad Prusami Książęcymi. Hohenzollernowie zyskują władzę nad tym terytorium. Ujście Wisły, Gdańsk i Prusy Królewskie znalazły się w kleszczach posiadłości Hohenzollernów.
- 1660 – pokój w Oliwie: Jan Kazimierz zrzekł się tytułu króla szwedzkiego, a Rzeczpospolita utraconych już wcześniej Inflant. Dla Szwecji wycofanie się z Polski oznaczało załamanie się planu opanowania całego basenu Morza Bałtyckiego
Kryzys gospodarczy:
spadek zapotrzebowania Zachodu na polskie zboże i wynikające z tego zmniejszenie dochodów z majątków ziemskich; ruina znacznych połaci kraju, spowodowana przemarszami obcych wojsk i działaniami wojennymi na terenie kraju, brak rąk do pracy na wsi; przekształcanie się miast i miasteczek w osady rolnicze
Kryzys polityczny:
uzależnianie się (materialne i polityczne) coraz liczniejszych kręgów szlacheckich od magnaterii;
paraliżowanie pracy sejmu (1652 r – pierwsze „liberum veto”); wzniecanie rokoszy przeciw władcy pod pretekstem obrony „złotej wolności szlacheckiej”; zmiana światopoglądu mieszkańców RP:
wzrost nietolerancji i ksenofobii; rozprzestrzenianie się wizji Polski jako przedmurza chrześcijaństwa i twierdzy katolicyzmu.
Dążenia Jana Kazimierza do wzmocnienia władzy królewskiej
1666 – rokosz Lubomirskiego – kląska wojsk króla pod Mątwami: król wycofuje się z prób umocnienia rządów
1668 rok – abdykacja Jana Kazimeirza
1669 r – elekcja Michała Korybuta Wiśniowieckiego (popierany przez antyturecko nastawionych Habsburgów)
Konflikt z Turcją:
- zdobycie przez Turków Kamieńca Podolskiego, Podola, Bracławszczyzny i woj. Kijowskiego
- 1672 rok: pokój w Buczaczu: Polska oddała Turcji województwa podolskie, Racławskie, cz. Kijowskiego i zobowiązała się płacić Turcji haracz
- 1673 r. – zwycięstwo Jana Sobieskiego pod Chocimiem i
-
1674 rok - wybór na króla Jana III Sobieskiego
- sojusz z cesarzem Leopoldem – odsiecz Wiednia w 1683 r.
- sojusz między RP, cesarstwem, Wenecją i papieżem – Święta Liga w celu walki z muzułmanami 1699 r. : pokój w Karłowicach: Rzeczpospolita odzyskuje Podole i Ukrainę; wzrost pozycji Rosji i Austrii na arenie międzynarodowej
XVII wiek – barok i sarmatyzm, Wilanów, portrety trumienne; Mikołaj sęp Szarzyński, Jan Andrzej Morsztyn, Jan Chryzostom Pasek
XVIII wiek
1697 –koronacja Augusta II Mocnego Wettina (unia z Saksonią) - próby umacniania władzy, rozwój rzemiosła i handlu, merkantylizm,
- przystąpienie króla bez zgody sejmu do wojny północnej – wojna domowa zwolenników (konfederacja sandomierska) z przeciwnikami króla (konfederacja warszawska)
- wojna od Sasa do Lasa
- 1717 sejm niemy – urzędnicy sascy nie mogą decydować o sprawach polskich, stałe podatki na 24-tys. wojsko; ograniczenie praw niekatolickiej szlachty – pretekst do ingerowania w nasze sprawy Rosji i Prus jako obrońców innowierców
- 1734 – koronacja Augusta III Sasa po walce z Leszczyńskim
- osłabienie władzy króla, sprzeciw szlachty wobec reform w obawie przed absolutyzmem
Reformy sejmu konwokacyjnego 1763 r.
a) podejmowanie decyzji większością głosów w sprawach skarbowych b) zakaz przysięgania na instrukcje poselskie
c) ograniczenie samowoli podskarbich i hetmanów.
d) wprowadzenie cła generalnego obejmującego również duchownych i szlachtę,
1764 rok : elekcja Stanisława Augusta Poniatowskiego- wiara, że reformy w Polsce można wprowadzić tylko przy wsparciu Rosji
Konfederacja barska i pierwszy rozbiór Polski.
- 1768 – zgoda zastraszonego przez Rosjan sejmu na równouprawnienie innowierców i uchwalenie praw kardynalnych: wolna elekcja, liberum veto, rokosz
- luty 1769 – zawiązanie w miejscowości Bar konfederacji „w obronie wiary i wolności”
- walki konfederatów z wojskami królewskimi i rosyjskimi,
- porozumienie między Józefem II, Fryderykiem II i Katarzyną: w zamian za akceptację Austrii i Prus dla rosyjskich zdobyczy terytorialnych na południu – zgoda Katarzyny na rozbiór Rzeczpospolitej
5 sierpnia 1772 pierwszy rozbiór Sejm rozbiorowy: Tadeusz Rejtan
- powołanie: Rady Nieustającej
- ożywienie handlu, - zakładanie banków, -nowe manufaktury produkujące luksusowe wyroby (Antoni Tyzenhaus); - propagowanie unowocześniania wsi i zamian pańszczyzny na czynsz (kanclerz Andrzej Zamoyski
Życie kulturalne:
- Operalnia w Warszawie, fundowane przez magnatów teatry i sale koncertowe - 1747 – pierwsza publiczna Biblioteka Załuskich
- dążenie króla do przeobrażenia sarmackiego społeczeństwa poprzez upowszechnienie idei oświeceniowych
- obiady czwartkowe – spotkania przy królewskim stole wybitnych pisarzy: Adama Naruszewicza, Stanisława Trembeckiego, Ignacego Krasickiego, Franciszka Zabłockiego, Franciszka Bohomolca i wielu innych
- czasopismo „Monitor” w 1765 roku w celu zmiany świadomości społeczeństwa:
wyszydzanie w publicystyce i spektaklach teatralnych kultury sarmackiej i propagowanie nowych wzorców gospodarowania, polityki i obyczajów
- 1779 rok – Teatr Narodowy (Wojciech Bogusławski) Reformy oświaty:
- Collegium Nobilium (Szkoła Rycerska) – łacina, retoryka, fizyka, języki nowożytne, nauki przyrodnicze, historia ojczysta, w-f – nowoczesne kształcenie młodego pokolenia – przygotowanie przyszłych reformatorów państwa (Tadeusz Kościuszko, Józef Poniatowski) . - 1773 r. – rozwiązanie przez papieża jezuitów – ustanowienie Ministerstwa oświaty KEN –
zakładanie świeckich szkół parafialnych średnich i wyższych – język polski zamiast łaciny
- 1775 – Towarzystwo do Ksiąg Elementarnych – opracowywanie podręczników i metod nauczania (Grzegorz Piramowicz – zasada wychowywania młodzieży w duchu obywatelskim i patriotycznym)
Bernardo Bellotto (Canaletto) – cykl obrazów – Warszawa; Marcelo Bacciarelli – poczet królów
- przebudowa Zamku Ujazdowskiego z inspiracji Dominika Merliniego - przekształcenie wnętrz Zamku Królewskiego i dobudowanie do niego Biblioteki - budowa zespołu pałacowego w Łazienkach
Okoliczności zwołania Sejmu Wielkiego:
- w zamian za obietnicę udziału Polski w koalicji antytureckiej zgoda carycy Katarzyny na zwołanie sejmu skonfederowanego (bez liberum veto, dłuższy niż 6 tygodni)
- marszałkowie: Stanisław Małachowski, Kazimierz Sapieha
Stronnictwo Program Przedstawiciele
patriotyczne Usprawnienie pracy sejmu i rządu, prawa polityczne dla mieszczan; uniezależnienie od Rosji, sojusz z Prusami
Ignacy Potocki Stanisław Potocki
dworskie Poparcie dla reform, sojusz z Rosją. Wzmocnienie władzy króla
Hugo Kołłątaj
hetmańskie Sprzeciw wobec
jakichkolwiek reform Franciszek Branicki, Seweryn Rzewuski, Stanisław Potocki
1788-1792 – Sejm Czteroletni
Reformy sejmu : likwidacja Rady Nieustającej; 100 000 armia; stały podatek dla szlachty i księży;
- sojusz z Prusami
- ustawa o sejmikach marzec 1791 – gołota szlachecka nie ma prawa udziału w sejmikach ustawa o miastach królewskich:
- zniesienie podziału na zajęcia miejskie i szlacheckie
- nietykalność osobista i możliwość kupowania dóbr ziemskich dla mieszczan
- dostęp dla mieszczan do niższych urzędów, stopni oficerskich i godności duchownych - możliwość nobilitacji mieszczanina (nadania tytułu szlacheckiego)
- przedstawiciele mieszczan w sejmie – bez prawa udziału w głosowaniu
3 maja 1791 – Konstytucja Trzeciego Maja
- pełne prawa polityczne tylko dla zamożnej szlachty (cenzus majątkowy)
- podział władzy na ustawodawczą (sejm), wykonawczą – Straż Praw i król, i sądowniczą - zniesienie liberum veto i wolnej elekcji
- Rzeczpospolita monarchią konstytucyjną
- 1792 zawiązanie konfederacji targowickiej (stronnictwo hetmańskie) : żądanie przywrócenia dawnego ustroju RP, sprzeciw wobec ograniczenia wolności szlacheckiej i prośba o pomoc Rosji
- wojna polsko – rosyjska – Józef Poniatowski: powstrzymanie Rosjan pod Zieleńcami;
zwycięstwo pod Dubienką (Tadeusz Kościuszko)
1793 – Rosja i Prusy: drugi rozbiór Polski
- ostatni sejm Rzeczpospolitej w Grodnie : zatwierdzenie traktatu rozbiorowego i odrzucenie większości uchwał Sejmu Czteroletniego
Rosja: Ukraina i Białoruś; Prusy – Wielkopolska, Kujawy, cz. Mazowsza.
1794 rok – Tadeusz Kościuszko- (Insurekcja) – powstanie w obronie konstytucji i przeciwko II rozbiorowi
- bitwy z Rosjanami pod Racławicami, Szczekocinami i Maciejowicami
- uniwersał połaniecki: wolność osobista dla chłopów i obniżenie pańszczyzny za akces do powstania
- rzeź Pragi – armia Suworowa; abdykacja Poniatowskiego 1795 – trzeci rozbiór Polski
1797 – Jan Dąbrowski, Kniaziewicz i Wybicki – tworzenie Legionów Polskich swe Włoszech – walczą przy boku Napoleona we Włoszech, potem na San Domingo(powstaje „Mazurek
Dąbrowskiego”
- 1807 – pokój francusko – rosyjski w Tylży: utworzenie Księstwa Warszawskiego (II i III zabór pruski) – unia personalna z Saksonią – dziedziczna władza Fryderyka Augusta
- trójpodział władzy: dwuizbowy sejm, rada ministrów – rząd powołany przez księcia i przed nim odpowiedzialny i rada stanu, niezależne sądy mianowane przez władcę
- dekret grudniowy 1807 – zniesienie poddaństwa osobistego chłopów, ale pozostawienie szlachcicowi własności ziemi
- kodeks Napoleona – równość obywateli wobec prawa, nietykalność osobista i majątkowa, dostęp do urzędów
- 1809 – wojna z Austrią (Józef Poniatowski – Raszyn) – powiększenie Księstwa o III zabór austriacki
- 1815 rok – Kongres wiedeński – utworzenie Królestwa Polskiego, Wielkiego Księstwa Poznańskiego i Wolnego Miasta Krakowa (autonomia)
Królestwo Polskie:
- konstytucja – Adam Czartoryski; królem – car Aleksander I; równość obywateli wobec prawa, wolność religii i druku; - Józef Zajączek namiestnikiem
Towarzystwo Kredytowe Ziemskie; minister skarbu Drucki – Lubecki: Bank Polski 1828
Okręgi przemysłowe: łódzki,(włókienniczy) dąbrowski (wydobywczy) staropolski (wydobywczy i hutnictwo)
Uniwersytet Warszawski i Wileński; Towarzystwo Przyjaciół Nauk (Staszic, Niemcewicz) Łamanie konstytucji przez cara: cenzura --- opozycja w sejmie „kaliszanie” - car nie zwołuje sejmu 5 lat
- powstawanie organizacji spiskowych: Wolnomularstwo Narodowe i Towarzystwo Patriotyczne (Walerian Łukasiński); Towarzystwo Filomatów (Adam Mickiewicz) i Filaretów --- rozbite, zsyłki do Rosji
- spisek w Warszawskiej Szkole Podchorążych Piechoty – Piotr Wysocki; sukces rewolucji lipcowej w Paryżu; pogłoski o zamiarach wysłania armii polskiej do tłumienia powstania w Belgii ---
1830 –powstanie listopadowe - detronizacja Mikołaja I i przejęcie władzy przez rząd tymczasowy
- bitwy z Rosjanami: noc listopadowa – Arsenał, Belweder; Olszynka Grochowska, Ostrołęka, Wawer, Iganie, Stoczek, Dębe Wielkie
- dowódcy: Chłopicki, Krukowiecki, Skrzynecki
-Sowiński i Ordon – obrona Woli; Emilia Plater – powstanie na Litwie - atak Rosjan na Warszawę – Paskiewicz i kapitulacja Polaków (1831)
Skutki powstania:
- zsyłki na Sybir i konfiskaty majątków uczestników powstania; - likwidacja konstytucji – Statut Organiczny; - budowa Cytadeli; - rusyfikacja administracji, zamiana województw na gubernie; - zamknięcie uniwersytetów i liceum w Krzemieńcu
Wielka emigracja: (Paryż)
Komitet Narodowy Polski (Lelewel) – Polska republiką; Hotel Lambert (Adam Czartoryski) – pozyskiwanie sojuszników dla sprawy polskiej, Polska ma odzyskać niepodległość w wyniku konfliktu międzynarodowego; Polska monarchią konstytucyjną; Towarzystwo Demokratyczne Polskie – ogólnonarodowe powstanie w trzech zaborach, uwłaszczenie chłopów; Gromady Ludu Polskiego – za upadek Polski winna jest szlachta
W kraju działają: - Centralizacja Poznańska; - Związek Plebejuszy; - Stowarzyszenie Ludu Polskiego; - ks. Piotr Ściegienny
Koncepcja pracy organicznej: legalne inicjatywy, umacnianie świadomości narodowej, oświata wśród ludu (Chłapowski, Marcinkowski – Bazar poznański, Cegielski - fabryka)
Zabór austriacki: 1846 – rabacja galicyjska – chłopi (Jakub Szela) wyrzynają szlachtę polską oraz powstanie krakowskie (Tyssowski, Dembowski) – stłumione
Zabór pruski: 1848 – wiosna ludów – powstanie wielkopolskie – Ludwik Mierosławski (Książ, Miłosław, Sokołów) - klęska, ale polska reprezentacja w sejmie pruskim
1848 – uwłaszczenie chłopów w Galicji
POWSTANIE STYCZNIOWE 1863/64
Przyczyny wybuchu powstania styczniowego
- klęski Rosji w wojnie krymskiej w Turcją i odwilż posewastopolska (reformy Aleksandra II w Rosji) oraz zjednoczenie Włoch rozbudzają nadzieje Polaków na niepodległość
- demonstracje uliczne i nabożeństwa za ojczyznę – tłumione przez wojsko rosyjskie - przywrócenie przez cara stanu wojennego
- dwa ugrupowania: biali (chcą poprzez bierny opor wymuszać na carze ustępstwa) i czerwoni (chcą wywalczyć niepodległość)
- działalność Aleksandra Wielopolskiego: lojalizm, rozwój oświaty ,oczynszowanie chłopów bezpośrednia przyczyna – branka (nadzwyczajny pobór do wojska)
22 STYCZNIA 1863 ROK – OGŁOSZENIE PRZEZ CZERWONYCH WYBUCHU POWSTANIA - manifest rządu narodowego wzywający Polaków i Litwinów do walki z carem i zapowiadający uwłaszczenie chłopów
- działania partyzanckie – Langiewicz, Traugutt, Hauke – Bosak
Sytuacja w zaborze rosyjskim po powstaniu styczniowym:
- 1864 – uwłaszczenie chłopów przez cara
- likwidacja odrębności politycznej, gospodarczej ziem polskich, wprowadzenie stanu wojennego i cenzury prewencyjnej
-
wyższe stanowiska dla Rosjan; rosyjski językiem urzędowym
-
zmiana nazwy Królestwo Polskie na Kraj Przywiślański
-
rusyfikacja: rosyjski językiem wykładowym – zamknięcie Uniwersytetu Warszawskiego a otwarcie rosyjskiej szkoły Głównej
Odpowiedź Polaków w zaborze rosyjskim:
-
praca organiczna i praca u podstaw: rywalizacja z zaborcą na polu gosp. ; szerzenie wśród chłopów wiedzy o kulturze i historii Polski; organizacja kas zapomogowych, towarzystw rolniczych , itd.
-
okres nazywany pozytywizmem warszawskim: działalność Aleksandra Świętochowskiego, Elizy Orzeszkowej, Bolesława Prusa
-
walka z analfabetyzmem, sieć czytelni, rozwój prasy, tajne nauczanie Sytuacja w zaborze pruskim po powstaniu styczniowym:
-
Kulturkampf (walka o kulturę) : represje wobec Kościoła (ocenzurowanie kazań, wpływ państwa
na obsadę stanowisk kościelnych, Niemiec arcybiskupem gnieźnieńskim)
-
walka z polskością w myśl hasła „wykorzenić”: wysiedlanie Polaków bez obywatelstwa pruskiego (rugi pruskie); wykup ziemi od Polaków i organizowanie osadnictwa niemieckiego (Komisja Kolonizacyjna); germanizacja administracji, szkolnictwa, nazw; działalność Hakaty (Związek Popierania Niemczyzny)
-
pruskie ustawodawstwo wyjątkowe: lekcje religii po niemiecku (1901); nakaz uzyskania zezwolenia na postawienie domu (1904); ustawa kagańcowa: nakaz używania niemieckiego podczas zgromadzeń publicznych
Odpowiedź Polaków w zaborze pruskim:
-
walka o polskość w:literaturze (M. Konopnicka, Rota)malarstwie (W. Kossak, Rugi pruskie) szkolnictwie (1901 – protest dzieci we Wrześni)
- idea pracy organicznej: towarzystwa oświatowe i rolnicze; kasy pożyczkowe, banki; różne formy spółdzielczości („Bazar” poznański);
- budzenie świadomości narodowej : na Śląsku – Karol Miarka (pismo „Katolik”); Wojciech Korfanty („Górnoślązak”) na Mazurach – Krzysztof Mrongowiusz. Wojciech Kętrzyński
- postawa Michała Drzymały: zamieszkał w wozie cyrkowym, a potem w jamie, ponieważ Niemcy odmówili mu zezwolenia na budowę domu.
Sytuacja Polaków w zaborze austriackim:
-
1867r. – Statut Krajowy dla Galicji określający jej ustrój:
-
namiestnikiem Agenor Gołuchowski
-
w rządzie Austro – Węgier minister dla Galicji – Polak opiniujący projekty jej dotyczące
-
Sejm krajowy: ordynacja oparta o cenzus majątkowy, każda ustawa wymaga zgody cesarza;
-
istnieje Wydział Krajowy zarządzający finansami, kulturą, gospodarką, budownictwem, opieka społ.
-
Galicja ostoją polskości: język polski urzędowy, polonizacja szkolnictwa, działalność
uniwersytetów w Krakowie i Lwowie, Politechniki Lwowskiej, ASP, teatry, obchody wielkich rocznic; rozkwit malarstwa (Jan Matejko, Józef Chełmoński)
Partie na ziemiach polskich:
Ruch robotniczy i socjalistyczny:
Wielki Proletariat (Ludwik Waryński) - cel: wprowadzenie komunizmu na świecie;
Polska Partia Socjalistyczna (PPS) – Józef Piłsudski, Stanisław Wojciechowski,Bolesław Limanowski – cel: niepodległość Polski, reformy społeczne: równość, wolność słowa i religii, prawo do strajku, republika demokratyczna z parlamentem
Socjaldemokracja Królestwa Polskiego i Litwy – SDKPiL – Róża Luksemburg i Julian Marchlewski: obalenie cara - rosyjska republika demokratyczna, utworzenie ogólnoświatowej republiki socjalistycznej, odrzucenie walki o niepodległość, likwidacja własności prywatnej Polska Partia Socjalistyczna Galicji i Śląska (PPSD) – Ignacy Daszyński
Nurt nacjonalistyczny:
- Narodowa Demokracja (Endecja) – Roman Dmowski – najważniejsze są interesy narodu polskiego, prawa mniejszości – drugorzędne; cel – odzyskanie niepodległości; solidaryzm narodowy – współpraca warstw społecznych w trzech zaborach
Ruch ludowy (chłopski)
- Polskie Stronnictwo Ludowe – podział na PSL – Lewica i PSL – Piast (Wincenty Witos) – poprawa życia chłopów, niższe podatki, korzystne kredyty dla rolników
Kultura: pozytywizm, idea nauki i gruntownego wykształcenia, praca u podstaw i organiczna, Sienkiewicz, Wyspiański, Matejko – malarstwo historyczne impresjonizm, modernizm – Młoda Polska:
Żeromski, Reymont, Kasprowicz,
Pierwsza wojna światowa 1914 – 18.
Przyczyny:
- podział Europy na dwa obozy polityczno-wojskowe: trójporozumienie (Rosja, Anglia, Francja) i trójprzymierze (Austria, Niemcy, Włochy)
- dążenie Niemiec i Włoch do nowego podziału kolonialnego świata - sprzeciw Rosji wobec Austro- Węgierskich planów ekspansji na Bałkany - dążenie Francji do odzyskania Alzacji i Lotaryngii
- zaniepokojenie W. Bryt. rozbudową niemieckiej floty wojennej - kocioł bałkański :
- 28 czerwca 1914: zamordowanie W Sarajewie (stolicy Bośni) następcy tronu austriackiego arcyksięcia Franciszka Ferdynanda
- odrzucenie przez rząd serbski austriackiego ultimatum, oznaczającego utratę suwerenności Serbii
Front zachodni Front wschodni i południowy 1914:
plan Schlieffena „błyskawicznej” wojny
3 VIII atak niemiecki na Belgię i Luksemburg
6-9 IX bitwa nad Marną – klęska Niemiec
wojna pozycyjna
1914:
VIII atak Rosji na Prusy Wschodnie – zwycięstwo Niemiec pod
Tannenbergiem
zwycięstwo Rosji nad Austro – Węgrami i zajęcie Galicji i Bukowiny
1915: przystąpienie Włoch do ententy
bitwa pod Ypres (użycie gazów
klęski Rosji : front na linii Zatoka Ryska – Dniestr
desant angielsko-francuski w
bojowych – iperyt) Dardanelach – nieudana próba opanowania cieśnin
1916r:
II – XII krwawa bitwa pod Verdun
V – bitwa jutlandzka – zmuszenie floty niemieckiej do ucieczki
VII – XI : bitwa pod Sommą (czołgi)
ofensywa gen. Aleksandra Brusiłowa: sukcesy Rosji - zajęcie Bukowiny i cz. Galicji
zajęcie Rumunii przez p.c.
1917r.
ogłoszenie przez Niemcy
nieograniczonej wojny podwodnej
IV – przystąpienie USA do ententy
rewolucje w Rosji – klęski na froncie
1918r.
11 XI : kapitulacja Niemiec – rozejm w Compiegne i traktat wersalski
pokój państw centralnych z Rosja w Brześciu
rozpad monarchii austro – węgierskiej
3 XI – kapitulacja Austrii Sytuacja w Rosji w 1917 roku:
- klęski na frontach; niezadowolenie z despotycznej władzy cara i żądania reform politycznych - 18 II 1917 r. – rewolucja lutowa: fala strajków i manifestacji zakończona abdykacją cara - Rosja Republiką
- Wykorzystanie złej sytuacji kraju przez bolszewików (rewolucyjny odłam SPRR) i przybycie do Rosji Włodzimierza Lenina:
a) Nawoływanie do rewolucji robotniczej, zniszczenia kapitalizmu, zniesienia własności prywatnej, odebrania ziemi posiadaczom i podziału jej między chłopów
b) Ogłoszenie tez kwietniowych: natychmiastowe wycofanie Rosji z wojny, ziemia dla chłopów, nacjonalizacja fabryk
Rewolucja październikowa:
24/25 października 1917 – atak bolszewików na Pałac Zimowy:
- przejęcie władzy przez Radę Delegatów Robotniczych i Żołnierskich - Lenin przewodniczącym Rady Komisarzy Ludowych
- powołanie Czeki: Nadzwyczajna Komisja do walki z Sabotażem, Kontrrewolucją i Spekulacją (Feliks Dzierżyński)
- wydanie dekretu o ziemi (ziemia dla chłopów) i pokoju (zakończenie wojny bez aneksji i kontrybucji)
- I 1981 – ogłoszenie powstania komunistycznego państwa Rosji Radzieckiej - III 1918 r. ; zawarcie przez bolszewików pokoju w Brześciu z Niemcami i Austro – Węgrami: Rosja zrzekła się praw do Łotwy, Litwy, Estonii i Polski
Wojna domowa w Rosji:
- walka pomiędzy białymi (pod wodzą Denikina) – zwolennikami przywrócenia w Rosji władzy cara – a czerwonymi (bolszewikami)
- 1922 rok – ogłoszenie powstania Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich (ZSRR)
Skutki rewolucji październikowej:
- realizacja założeń komunistycznych – dyktatura partii i proletariatu - terror rewolucyjny (czeka)
- likwidacja wszystkich partii poza bolszewikami
- emigracja około 2 milionów ludzi
- reformy społeczne i gospodarcze: dekret o ziemi - wycofanie Rosji z wojny
