564 R E C E N Z J E
ników studium Schwind a i dróg jakim i uczony ten d o nich dochodził. Ponieważ
„bezpośrednich” źródeł do dziejów „frankizacji” Hesji w e w czesnym średnowieczu, zw łaszcza zaś do w ieków VI i VII, nadal nie ma w iele, w ypad ło nieraz uciec się do m etody retrospektywnej i starać się spożytkow ać dla w czesnego średniowiecza takie późniejsze rodzaje przekazu jak onom astyka, form y osadnicze, w ystępow anie w spólnot terytorialnych typu marki, przebieg dróg, późniejsze podziały adm inistra
cyjne i kościelne, patrocinia itd. Raczej jednak na w iek VIII niż VI skłonny jest autor datować hardziej in tensyw n e i efektyw n e w pływ y frankijskie w Hesji, za
równo natury politycznej jak i osadniczej. Wiek VIII, zdaniem autora, charaktery
zow ał się dominującą rolą czynnika monarszego, natom iast w w iek u następnym rów nież w odległej heskiej peryferii państw a frankijskiego doszły do głosu czyn
n iki m iejscowe. Zjawisko to z pew nością dotyczyło nie tylko Heisji.
Cały tom, uzupełniony 10 tablicam i z ilustracjam i oraz dw om a szkicam i sytua
cyjnym i, n ależy uznać jako duże osiągnięcie m arburskiego środowiska naukowego oraz jako przekonyw ający dowód naukowej (płodności interdyscyplinarnego stu dium wczesnośredniow iecznych dziejów obszaru, naw et tak słab o ośw ietlon ego źród
łam i pisanym i, jak Hesja północna w w iekach od V do V IIIls.
Jerzy S trze lczy k
J. L e b e d y s , Senoji lie tu v ią literatu ra, przyg. do druku J. G i r- d z i j a u s k a s , „Mokslas”, V ilnius 1977, s. 362.
„Dawna literatura litew sk a” stanow i część spuścizny p o zm arłym przed kilku laty profesorze U niwersytetu W ileńskiego, jednym z najw ybitniejszych hum anistów Litw y, Jurgisie L e b e d y s i e (1913—1970). O m iejscu, jakie zajm ował w życiu nau
kow ym kraju świadczy, że w roku 1976 w ydano w ybór m ateriałów zbieranych do pracy, której ukończyć n ie zdołał — „Język litew sk i w życiu społeczeństw a XV II—
X V III w iek u ” 1. Obecna publikacja oparta jest na wykładach, uzupełnionych w y n i
kam i późniejszych dociekań.
D zieło obejm uje okres od schyłku w iek u X IV p o koniec X V III i stanow ić m ia
ło część pierw szą -historii literatury litew sk iej epoki feudalizm u <schyłek X IV — druga połow a X IX wieku). D zieli się na trzy okresy:
I. Od końca w ieku X IV d o .połowy X VI. W ty m czasie u kształtow ało się W iel
k ie K sięstw o Litew skie, w ytw orzyła w arstw a szlachecka, p ojaw iła -pańszczyzna. L i
teratura tworzona przez p ań stw o — Metryka, Statuty, Letopisiec — b yła w języku ruskim, obok niej p ojaw iły się pism a w języku łacińskim ; w ydana też została pierw sza książka w języku litew sk im .
II. Od połow y wieiku X VI do p ołow y XVII. Przeprowadzona została reforma w łóczna, um ocnione panow anie szlachty, w L ublinie zawarta unia z Polską. Ważne znaczenie dla społeczeństwa i jego kultury m iała reformacja, która przyczyniła się do ożyw ienia literatury litew skiej.
III. Od połow y w ieku XVII do końca XVIII. Okres załam ania społeczeństwa i państw a, upadku literatury litew sk iej w L itw ie i rozwoju w Prusach. Cezurą końcową jest rok 1795, przyłączenie L itw y do Rosji i p ow stan ie now ych warun
ków rozw oju kultury i literatury litew sk iej.
Je O m ó w io n y t u t o m , c h o ć w e d ł u g n u m e r a c j i d o p i e r o d r u g i z k o l e i , z a i n a u g u r o w a ł n o w ą s e r i ą w y d a w a n ą p r z e z F i r m ą J a n a T h o r b e c k e g o w S i g m a r i n g e n , p t . „ N a t i o n e s . H i s t o r i s c h e u n d p h i l o l o g i s c h e U n t e r s u c h u n g e n z u r E n t s t e h u n g d e r e u r o p ä i s c h e n N a t i o n e n i m M i t t e l a l t e r ” ( w y d a w c y H . B é u m a n n i W. S c h r ö d e r ) . P i e r w s z y t o m s e r i i , k t ó r y s i ę j e s z c z e d o t ą d n i e u k a z a ł , b ę d z i e p r a c ą z b i o r o w ą p o ś w i ę c o n ą k s z t a ł t o w a n i u s i ę n a r o d ó w ś r e d n i o w i e c z n y c h .
i J . L e b e d y s , L letu viu kalba XVII' -X V III a. viesajam e g yven im e, o p r a ć . V . Z a - b o r s k a i t ë , V i l n i u s 1976, „ M o k s l a s " , s . 276.
R E C E N Z J E 565
Istotne dla całego okresu było, zdaniem autora, w ytw orzenie się i trw anie dwu kultur, dwu literatur. Wstecznej, służącej w arstw om panującym , oraz postępowej, która reprezentowała nowe idee, odpowiadające interesom narodu. Ażeby w y ty czyć lin ię rozdziału, uw zględniać trzeba ów czesne realia, opierać się ode n a tym.
czego w utw orze n ie ma, lecz co n ow ego zawiera. W ocenie utw oru uwzględniać należy znaczenie, jakie m iał dla tw orzenia się języka literackiego. Od zarania piśm iennictw a litew sk iego rysow ały się d w ie tendencje: jedna zm ierzała do dosko
n alenia języka narodowego, druga traktow ała go jako gw arę. Ważne jest także, na ile autor w yraża w sw oim u tw orze w artości w łaściw e dla narodu, a które określa, oprócz języka, tem at i um iejętność oddania charakteru narodowego.
Lebedys w łączył do sw ych dziejów literatury tych w szystkich twórców , którzy p isali w języku litew skim , a ponadto n iew ielką grupę pisarzy, którzy żyli w Litw ie
— w zasadzie tylko do p ołow y XV II w ieku — i tw orzyli w innych językach niż litew sk i, ale zawarli w sw ych pracach obraz jej przeszłości i piękna. W okresie I b yli to: Michalon Lituanes (choć n ie k rył on n iechęci do języka litew skiego), Mikołaj Hussowsiki, P iotr iRoizjusz, Adam Szreter; w II — A ugustyn Rotundus, Maciej Stryjkow ski, Jan Radwan, W ojciech K ojałowicz-W ijuk, M aciej Kazimierz Sarbiew ski oraz — w Prusach — Jarl M ałecki i Erhard Wagner, autor w ydanej w roku 1621 pracy „Vita et mores Litihuanorum in Borussia”. Z w yjątk iem S tryj
k ow skiego w szyscy pozostali p isa li p o łacinie. Z całej plejady poetów radziw iłłow - skich pozostał tylko Jan Radwan.
Pam iętając o złożonej sytuacji społecznej i kulturalnej W ielkiego K sięstw a L i
tew skiego, o trudnościach jakie tow arzyszyły odradzaniu się narodu w jego k ształ
cie litew sk im , nietrudno zrozumieć pobudki, jakim i kierow ał się autor. Nie sposób jednak oprzeć się wrażeniu, że prowadzą on e do rezygnacji z dorobku ówczesnej kultury szlacheckiej, a ty m sam ym d o zubożenia obrazu kultury przeszłości całego społeczeństwa.
Za charakterystyczne d la daw n ej literatury litew sk iej Jurgis Lebedys uznaje:
— brak utw orów literatury pięknej w dzisiejszym znaczeniu. Tworzą ją latopisy, dokum enty sądowe, M etryka, utw ory o charakterze religijnym , w reszcie prace h i
storyczne i językoznawcze. Zaskakuje tu pom inięcie pam iętnikarstw a (Mikołaj K rzy
sztof R adziw iłł Sierotka, Albryicht S tan isław R adziw iłł, Stefan Pac, Stefan Medek- sza), epistolografii, w reszcie poezji, chociaż autor om aw ia twórczość Hussowskiego, Sarbiew skiego, a przede w szystk im D onelaïtisa;
— w ielojęzyczność, choć ta, jak zauważa Lebedys, cechow ała także literatury średniow ieczne innych narodów.
Szczegółowy obraz dziejów dawnego piśm iennictwa litew sk iego Lebedys zawarł w trzech rozdziałach, których ram y czasow e pokrywają się z cezuram i dzielącym i cały okres dawnej literatury litew sk iej. Uzupełnieniem jest „W prowadzenie” pióra Juozasa G i r d z i j a u s k a s a , „Wstęp” Lebedysa, obszerne, wychodzące poza datę śm ierci autora, zestaw ienie literatury przedmiotu.
Rozdział p ierw szy obrazuje piśm iennictw o w języku ruskim, łacińskim oraz początki — w litew skim . Język ruski, kitórym posługiw ano się w W ielkim K się
stw ie L itew skim , jest m ało zbadany, w iadom o jednak, że zaw iera on liczne n ale
ciałości białoruskie, litew sk ie, podskie i ukraińskie. Ranga, jaką posiadał — zgodnie z zastrzeżeniem Statutu był on aż po rok 1697 językiem państw ow ym — stanow iła, zdaniem autora, św iadectw o poczucia odrębności L itw y wobec Polski i jakby sa
m odzielności. Łacina używana była obok ruskiego i początkowo przede w szystkim w kościele. Na jej rozprzestrzenieniu zaw ażyła nieznajom ość języków m iejscowych przez duchow ieństw o oraz rozkwit humanizmu. Nie wiadomo, k ied y zaczęto pisać w języku litew skim . Pierw sza 'książka ukazała się w p ołow ie XV I wieku, z pew nością poprzedziły ją utw ory rękopiśm ienne. Znaleziony w roku 1962 tekst pacierza
12
566 R E C E N Z J E
litew sk iego zapisany został na pustej stronicy wydanej w roku 1503 książki „Trac
tatus sacerdotis”, n ie później jak w pierwszej ćw ierci wieku.
W rozdziale drugim autor dokonuje podziału na utw ory religijne i językoznaw cze oraz św ieckie, na w ydane w L itw ie i Prusach, na pisane w języku litew skim i innych. Pierw sza książka w języku litew sk im ukazała się w K rólew cu — był to „Catechismusa prasty szadei” Martinasa Mazvydasa, w ydany w roku 1547. P ierw sza książka litew sk a w L itw ie to łaciński przekład katechizm u Canisiusa, w ydany z inicjatyw y biskupa Melchiora Giedroycia. N iestety, n ie zachow ał się żaden jej egzemplarz, nie wiadomo, kto dokonał tłum aczenia, k to był drukarzem. Tym sam ym pierwszym znanym autorem piszącym w L itw ie i w języku litew sk im pozostaje Mikołaj Daukśa.
Mówiąc o w ydaw nictw ach różnowierczych autor zwraca uwagę na ich p ostę
powość. Teiza to w historiografii popularna, ale dyskusyjna. Drukiem w języku litew sk im różnowiercy zainteresow ali się dopiero w ów czas, gdy kontrreform acja w L itw ie zw yciężyła. B yło to zresztą jedną z przyczyn ich upadku. Inne to prze
ciwna ruchow i refonm acyjnemu postaw a w ładców oraz w ew nętrzne skłócenie.
Obszernie przedstawiona została działalność Melchiora Pietkiew icza i jego „Pol
ski z litew sk im katechizm ” oraz przekład p ostylli Reja, „Postilla lietuw iszka”, w y dany przez Jakuba Merkunasa. Om ówiono dorobek K onstantego Szyrw ida, Stefana Jaw gila Telegi, w Prusach przede w szystk im Jonasa Bretkunasa. Pisząc o literatu
rze w innych językach — łacinie, niem ieckim , polskim Lebedys odnotowuje, że w sam ej L itw ie uwagę skupiały przede w szystkim jej dzieje, podczas gdy w Pnusach interesow ano się raczej w ierzeniam i ludow ym i, obyczajam i itp.
W rozdziale trzecim Lebedys prezentuje literaturę religijną i świecką w yłącz
nie w języku litew skim , publikowaną w L itw ie oraz Prusach. W literaturze św iec
kiej, w ydaw anej w Prusach, autor w ydziela itrzy okresy: drugiej połow y X V II w ieku oraz pierw szej i drugiej p ołow y X VIII. Z osobna przedstaw ia K ristijonasa D onelaiti- sa (1714—1780), którego uznaje za najbardziej narodowego p oetę L itw y aż p o schy
łek X VIII w ieku, za twórcę, który rozpoczął now y rodzaj w dziejach literatury.
O bszernie om aw ia jego iżycie, (twórczość, a zwłaszcza poem at „M etai” (Rok). Wyka
zuje jego now atorstw o n ie ty lk o w sk ali litew sk iej, lecz europejskiej, głębokie zrozum ienie charakteru narodowego i psychiki litew sk iej. N ie negując wielkości poety trzeba jednak zauw ażyć, że tak obszerne przedstaw ienie jego osoby i jego twórczości (s. 194—316) rozbija konstrukcję pracy ze szkodą dla innych jej części.
Nie jest to jednak historia literatury sensu stricto, lecz w ykład historii literatury.
Każdy z rozdziałów rozpoczyna krótkie om ów ienie stosunków sp ołeczno-kultu
ralnych. B yć m oże zabrakło w nich przedstaw ienia roli i m iejsca, jakie zajm ował w dziejach L itw y U niw ersytet W ileński. Kończy całość ocena w pływ u, jaki w y
w arła dawna literatura litew sk a na okres późniejszy. Już w początkach w ieku X IX doceniano jej w artość i dokonywano krytycznej oceny. Przejęto .to· w szystko, co było postępow e. W ysoko ceniono prace Szyrwida, Daukśy, D onelaitisa, w roku 1824 Kajetan N iezabitow ski w ydał pierw szą bibliografię druków litew skich. Wzbudza
jąc zainteresow anie oddziaływ ała zarazem na rytm życia k ulturalnego L itw y. D aw na literatura stała się częścią kultury duchow ej dem okratycznego ruchu lite w skiego.
R ekapitulując — „Dawna literatura litew sk a” jest pracą n iezw yk le interesującą, o znacznych walorach poznawczych. Przedstawia jednak ty lk o jeden z nurtów lite
ratury litew sk iej i daje obraz jednej ty lk o części życia literackiego W ielkiego K sięstw a.
H enryk Wisner
