Wiktor Hahn
"Alfred Jensen. Obrazy szwedzkie w
literaturze polskiej", Wawrzyniec
Benzelstjerna-Engeström, Poznań
1907 : [recenzja]
Pamiętnik Literacki : czasopismo kwartalne poświęcone historii i krytyce
literatury polskiej 7/1/4, 228-230
2 2 8 R ecenzye i Sprawozdania.
ma przeto nie tylko literack ie , ale i społeczne znaczenie : uczy mą drze kochać przeszłość i zapala do badań , zachęca do odgadywań, ja k tej przeszłości jesteśm y dalecy i ja k jeszcze bliscy — którem to zdaniem zam yka a u to r piękne swe dzieło.
Antoni Prochaska.
B e n z e l s t j e r n a - E n g e s t r ö m W a w r z y n i e c : A l f r e d J e n
s e n . O b r a z y s z w e d z k i e w l i t e r a t u r z e p o l s k i e j . Referat
podał... Poznań. Czcionkami drukarni Dziennika Poznańskiego. Na
kładem kuratoryi z zapisu ś. p. Roberta Bretkraicza. 1907. 8-vo.
s. 91.
Z nany poeta i uczony szwedzki A lfred Jen se n należy do n a j życzliw szych przyjaciół narodu polskiego, czego dowTody składa w li cznych pracach, m ających zapoznać społeczeństwo szw edzkie z histo- ry ą i lite ra tu rą polską. P racę w tym kierunku rozpoczął od inform u jący ch rozpraw o M ickiewiczu, Słowackim , Sienkiewiczu , Orzeszko wej, R ydlu i innych naszych poetach , następnie przysw oił lite ra tu rze szwedzkiej najw ażniejsze utw ory Mickiewicza, Słowackiego, K ra sińskiego , Goszczyńskiego, M alczewskiego , R ydla , U jejskiego, W y spiańskiego (porównaj zbiór: Polska Skalder (Polscy wieszczowie) G öteborg 190fi (4 tomy). Na wyszczególnienie zw łaszcza zasługuje przekład P an a T adeusza , k tó ry zjednał sobie w Szwecyi niezw ykłą popularność, doczekawszy się kilku w y d a ń ; p. B e n z e ls tje rn a -E n g e ström podaje nam interesujące w tym w zględzie szczegóły, źe niema dzisiaj prawdę w Szwecyi domu , w którym by nie znano „ P a n a T a deusza“ .
W r. 1904 ogłosił Je n sen obszerniejszą rozpraw ę pn. Svenska b ild er i Polska v itte rh e te n (O brazy szwedzkie w lite ra tu rz e polskiej) (Stockholm , Isaac M arcus, 1 9 04, 8, str. 171 + 2 nl). Z tej to roz praw y podaje streszczenie obszerne p. B e n z e lstje rn a -E n g e strö m w przytoczonej w nagłów ku broszurze. Praw dę pow iedziaw szy, w olał bym był, g d y b y szanow ny au to r podał nam przekład całej rozpraw y Jen sen a , niż jej streszczenie , tem więcej , że u nas zaledwo k ilk a osób w łada językiem szw ed zk im , stą d w razie zainteresow ania się jakim ś szczegółem podanym w polskiem streszczeniu nie mamy spo sobności poznania w łaściw ego zdania autora szwedzkiego.
Do pracy swej p rz y stą p ił Jensen na podstaw ie w yczerpujących poszukiw ań , jakie poczynił w bibliotekach w P ete rsb u rg u , W a rsz a wie, K rakow ie, Lwowie i Poznaniu ; praca też jego je s t isto tn ie cie kaw ym przyczynkiem do ta k ubogiej pod tym względem lite ra tu ry porównawczej u nas.
W e w stępie wspomina Jen sen o najstarszym w lite ra tu rz e pol skiej opisie geograficznym królestw a szwedzkiego, zachow anym w b i bliotece O ssolińskich pod 1. 1 1 3 , noszącym t y t u ł : „O Szw ecyi“ .
Recenzye i Sprawozdania. •229
Opis te n bez w iększej w artości może służyć jako ciekaw a ch a ra k te ry s ty k a ówczesnych pojęć i znajomości geografii u nas.
N astępnie przechodzi Je n sen do w łaściwego zestaw ienia ty ch utw orów polskich, k tó re uw zględniają stosunki szwedzkie, przyczem przedm iot cały p rzed staw ił w edług głów nych osobistości szw edzkich, w obrębie zaś poszczególnych działów s ta ra ł się zachować chronolo gię w spom nianych przez siebie utw orów . Dzieli się więc cała roz praw a na siedem rozdziałów zaty tu ło w an y ch : G ustaw I W aza, E ry k X IV — J a n I I I , Z y g m u n t III, G ustaw I I Adolf, K arol X G ustaw , K arol X II, w o sta tn im wreszcie podaje autor luźne dopiski i uw agi.
Metoda obrana przez autora je s t zupełnie słuszna , dzięki jej uzyskuje czytelnik n a le ż y ty przeg ląd m ateryału. Pierw sze w zm ianki dokładniejsze o stosunkach szw edzkich w litera tu rze polskiej zaczy n ają się dopiero od epoki G ustaw a I W azy. Z roku 1756 pochodzi epopeja nie m ająca w iększego znaczenia nieznanego autora p. t. R e w olucya sz w ed zk a, o sn u ta na tłum aczeniu polskiem francuskiego dzieła V erto ta : H isto ire des révolutions de Suede, dokonanem przez wojewodę P otulickiego. W roku 1794 prawdopodobnie ukazało się dziełko p. t. : G ustaw W aza czyli pow stanie Polski do rew olucyi szw edzkiej z b liż o n e , w którem a u to r niewiadomy porównywa G u staw a W azę i K ościuszkę jako n ieustraszonych obrońców ojczyzny. W r. 1803 m niejwięcej pow stała „ T ra g ed y a z rewolucyi szw edzkiej“ osnuta na tle dziejów G ustaw a W azy. Do ty ch utworów w ym ienio nych przez Jen se n a mogę jeszcze dodać tłum aczenie polskie francu skiej powieści K aro lin y Róży Caum ont de la Force dokonane przez Ignacego B ykow skiego p. t. : „G ustaw W aza powieść szw edzka“ (W arszaw a 1797), jakoteż trag ed y ę L u d w ik a K ropińskiego z r. 1797 p. t. G ustaw W aza, nie ogłoszoną je d n a k drukiem.
W rozdziale d rugim mamy w ym ienionych znacznie więcej utw o rów : ju ż w r. 1570 wychodzi „ H isto ry a praw dziw a o przygodzie żałosnej Jego M. finlandzkiego J a n a f ju ż natenczas szwedzkiego, gotskiego i w andalskiego króla i królew ny Jej M. polskiej K atarzy n y m ałżonki je g o “ , p rzypisyw ana znanem u historykow i Kromerowi, rzecz nie bez pewnej w artości. W rękopisie biblioteki O ssolińskich znajduje się rękopis p. t. H isto ria Suecica de dissodio fratrum .
Z prac poetycznych w ym ienia Jen sen J a n a K ochanowskiego : „P am iątk ę w szystkiem i cnotam i hojnie obdarzonemu Janow i B abty- ście H rab i na T ęczynie“ i t. d. , Niemcewicza „ Ja n a z T ęczyna“ i „N ieszczęśliwe zaloty J . C. T enczyńskiego z Cecylią , królew ną szw edzką“ (rękopis w bibliotece O ssolińskich 1. 907).
Szkoda tylko , że Jen se n nie w ym ienia dram atu historycznego K arola Brzozowskiego p. t. E ry k X IV (w 5 aktach) , drukow anego w T ygodniku illu stro wanym (1885, tom I).
Z utworów poświęconych panow aniu Z ygm unta I I I w ym ienia Jensen „D rogę do Szw ecyi“ A ndrzeja Z bylitow skiego , której po święca dość wiele m iejsca; je d y n y to praw ie utw ór w yróżniający się z pomiędzy innych, o których nie w arto naw et wspom inać. Nie w y
2 3 0 Recenzye i Sprawozdania.
m ienił jed n ak tu ta j Jen sen poematu Szymonowicza p. t. Trophaeum Stanislai Zolkievi S cy th is caesis, fu g etis. Zamosci 1606 , w którym mowa o pokonaniu K arola IX . O G ustaw ie I I Adolfie zachow ały się liczne s a ty ry i pam flety ; bezstronną je s t tylko mowa w ygłoszona przez F ab ian a B irkow skiego na wieść o jego śm ierci. W komedyi „Z chłopa k ró l“ znajduje się też w zm ianka o G ustaw ie I I . Z r. 1805 pochodzi komedya p. t. G u s t a w A d o l f i t. d., a z 1842 F r. Ks. B łotnickiego : G ustaw A dolf król szwedzki.
W ypadki z czasów K arola X G ustaw a odbiły się żywem echem w lite ra tu rz e polskiej : do najw ażniejszych utworów należy ks. K or deckiego : Nowa G igantom achia, Tw ardow skiego : W ojna domowa — nieznanego au to ra: Oblężenie J a sn e j Góry Częstochowskiej w 12 pie śniach , zachowane w bibliotece Jagiellońskiej , z nowszych zaś cza sów Józefa Szujskiego: Obrona św. Częstochowy, h isto ry ą cudowna a praw dziw a o J a c k u B rzuchnańskim , M ichała Czajkow skiego: Ste fan Czarniecki, K raszew skiego : Kordecki, Sienkiewicza : Potop, n a d to Syrokomli : S tare w rota i N ajazd Szwedów, K a jetan a Koźm iana : Stefan Czarniecki i M ieczysław a Rom anowskiego : Dziewczę z Sącza. I do tego rozdziału mogę podać k ilk a rzeczy, opuszczonych przez Je n se n a , jakoto obraz h isto ry czn y Ju lia n a Moers z Paradow a (E lż b iety z R ulikow skich Bośniackiej) p. t, „P rzeo r P aulinów “ , F ran ci szka G ąsiorow skiego : Szwedzi w K rakow ie. Powieść z krajow ych dziejów X V II w ieku (K raków 1 8 3 5 ), k ilk a nadto opowieści ludo wych, ja k np. J a n a D ziry ta : Na Ja sn e j Górze. Powieść z X V I I w. (Poznań 1896) itp . W rozdziale V I zestaw ia Jen sen k ilka utw orów o K a rolu X I I , między innem i epopeję Nikodema M uśnickiego , J e z u ity , p. t. Połtaw a, W ładysław a B ełzy : Zamek Grójecki i sztu k ę Vulfiu- sza : K arl X I I bei Bender przetłum aczoną także na języ k polski.
W ostatnim rozdziale w ylicza Jen sen opisy Szwecyi w lite ra turze polskiej, jako to : Niemcewicza, Przeździeckiego, T yszkiew icza, Czerm ińskiego ; nie w ym ienia jed n ak Ł ubieńskiego : D rogi do Szwe cyi 1593 (w ydanej też w P e te rsb u rg u 1855), T rip p lin a.
W zakończeniu mówi Je n se n słusznie, że w żadnej lite ra tu rz e europejskiej niem a ta k bogatego plonu, w k tó ry m b j potęga i sław a zam arłej wielkości szw edzkiej ta k w spaniale się p rz e d s ta w ia ła , ja k w literatu rze polskiej. Dwa narody, ongiś ta k wrogo usposobione względem s ie b ie , z biegiem czasu zagoiły dawne w aśni — dziś od noszą się do siebie z życzliw ością wzajemną.
Zasłużonem u autorow i w inniśm y szczerą wdzięczność za piękną i ta k pouczającą rozpraw ę ; p. B enzelstjerna - Engeström ow i za je j streszczenie,
