Józef Furdyna
Konserwacja malowideł ściennych w
kościele św. Mikołaja w Bejscach
Ochrona Zabytków 18/4 (71), 47-57
JÓZEF FURDYNA
KONSERWACJA MALOWIDEŁ ŚCIENNYCH W KOŚCIELE ŚW. MIKOŁAJA W BEJSCACH
Kościół w Bejscach, zbudowany w końcu
XIV w. jest gotycki, m urow any z cegły z uży
ciem ciosu (glify okien, łuk tęczowy, żebra
sklepienia, zworniki, wsporniki, baldachim y
wnęk). Nieco niższe od naw y prezbiterium ,
gdzie znajdują się malowidła, zam knięte jest
wielobocznie i n ak ry te gotyckim sklepieniem
krzyżowo-żebrowym. Na ścianie wschodniej są
zachowane dw ie konsole w nęk oraz baldachi
m y z kw iatonam i i fialam i (il. il. 1, 2).
Polichrom ia gotycka na ścianach prezbi
terium w ystąpiła pod dw iem a (w zasadzie) w ar-
stwalmi tynków
1ok. siedm ioma w arstw am i po-
b ia ł1 (il. 3). Ilość w arstw pobiał i narzutów na
sklepieniu była m niejsza ponieważ fragm enty
polichromii późniejszej znajdują się na tyn k u
nowszym w stosunku do gotyckiego. Po usunię
ty m ty n k u gotyckim pozostały tylko bardzo
nieliczne resztki. Analogicznie do sklepienia
w otoczeniu nagrobka E. Firlej ówny z 1580 r.
na ścianie północnej prezbiterium zachowały
się fragm enty polichrom ii najprawdopodobniej
renesansow ej. Ulkład w arstw w glifach okien
i na podłuczu był podobny do straty grafii
w arstw sklepienia.
Z a ł o ż e n i a k o n s e r w a t o r s k i e
Najogólniej sform ułow anym założeniem b y
ło przywrócenie w n ętrzu jego pierwotnego
charakteru. Założenie to planowano realizo
wać etapami, rozpoczynając od odsłonięcia po
lichrom ii gotyckiej i późniejszej, ciosu i m alo
wanego w ątku ceglanego oraz wszystkich ele
m entów pierwotnego wyposażenia w nętrza.
Zakładano również
usunięcie najnowszych
szpecących nagrobków, nastaw y głównego oł
tarza Wprowadzonej w 1959 r., oraz przepro
wadzenie konserw acji odkrytego malowidła
łącznie z uzupełnieniem braków w zapraw ie
i częściowym w ypunktow aniem dla podniesie
nia czytelności tr e ś c i2 (il. 4).
P r z e b i e g p r a c
Zasadnicze prace konserw atorskie rozpoczę
to w końcu m aja 1964 r. Prow adził je au tor
przy pełnej w spółpracy art. kons. m gra Jacka
Radołowticza.
Po
usunięciu
zew nętrznych
w arstw narzutu i pobiał ze ścian i sklepienia,
odsłonięta polichromia gotycka obejm uje łącz
nie 34 m 2 pow. Poza fragm entem zajętym przez
nagrobek E. Firlej ówny jest ona w zasadzie
zachowana w całości (il. 5). Ponad strefą.,poli
chromii aż do sklepienia znajduje się dekora
cyjnie m alow any ceglany w ątek gotycki. Spoi
ny cegieł, często naw et w brew ich rzeczyw iste
m u układowi, m alow ane są w apnem na biało,
a płaszczyzny cegieł na .przemian: wozówki w
kolorze czerwono^ceglastym, główki w popie
laty m (il. 6). F ragm enty polichromii na sklepie
niu (większe w dwóch żaglach) zachowane są
źle i przedstaw iają sploty roślinne w pow ta
rzających się układach 3. Wokół nagrobka F ir-
lejów ny odkryto 0,9 m 2 polichromii o bliżej
1 W ynik w stę p n y ch b a d a ń k o n se rw a to rsk ic h i p o szczególne e ta p y późniejszych p ra c b y ły k o n su lto w a n e z W oj. U rzędem K ons. w K ielcach. K orzystano ró w n ież z doryw czych u w ag p ro f. d r J . D utkiew icza. Ilość, a w p ew n y m s to p n iu i kolejność w a rs tw n a r z u tó w i p o b ia ł n a śc ian a ch , sk le p ie n iu , g lifach o k ien i łu k u tęczow ym je s t różna. N a ścian a ch p rze d sta w ia się o n a n a s tę p u ją c o : ty n k z p o lic h ro m ią g otycką na oetgle, 5 w ap ie n n y ch p o b ia ł o m niej w ięc ej je d n a k o w ej grubości, ty n k o g ru b o ści ok. 0,5 cm , 2 w ap ie n n e p obiały, ty n k o śre d n ie j grulbości ok. 0,8 cm , o ra z po b iał a ze w n ętrzn a z p o lic h ro m ią z 1910 r. P ow yżej stre fy p o lic h ro m ii z n a jd u je się d o d atk o w a w a rstw a ty n k u o c h a ra k te rz e podo b n y m do ty n k u leżącego w zasięgu m a lo w id ła n a p ięciu p o b ia ł ach. Z p ra w e j stro n y o łta rz a p rz y o k n ie n a p is: K O ŚC IÓ Ł R E ST A U
ROW ANY PR ZEZ X. K U LIŃ SK IE G O , M ALOW A NY P R Z E Z W O RO N IE[CKIEG O] (?) Z K R A K O W A W 1910 R.
2 P rz y ję c ie zasady stosunkow o w y so k iej d o k ła d ności p u n k to w a n ia w iąz ało się głów nie ze w zg lę d am i k u lto w y m i. P ró b a p u n k to w a n ia n a scenie św. K rz y sz to fa zo stała z a tw ie rd z o n a p rze z K om isję k o n se rw a to rs k ą w d n iu 8 V III. (na m iejscu) w sk ła d z ie : m g r D a n u ta P a p ro c k a i kons. m g r W ł. Z alew ski — z r a m ie n ia W oj. U rzędu K ons. w K ielca ch , ks. prob. P. P ytlaw iski i w ykonaw cy. K o m isji przew odniczył K ons. W oj. w K ielcach m g r A. M ichałow ski.
* W g w stę p n e j oceny prof. d r J. D u tk ie w icz a, k tó ry zapoznał się z o d k ry cie m w tra k c ie p rac , są to fra g m e n ty p o lichrom ii ren esan so w ej.
1. Bejsce. K ościół św. M ikołaja. W sp o rn ik p rzy w n ęce n a ścianie w sch o d n iej p re z b ite riu m (fot. autor) 1. Bejsoe. É glise St. Nicolas. C onsole dan s la n ic h e E st du ch o e u r
2. Bejsce. K ościół św. M ikołaja. W spornik iprzy w n ę ce n a ścianie w schodniej p re z b ite riu m (fot. autor) 2. Bejsoe. Église St. N icolas. C onsole dans la n ic h e E st du choeur
X POMIĘDZY POfclAty NR3AFÜL 61АЦ NR4
5 T V m (ŚĆlAtJĄ PK-WSCHJÂéSZT- K\ POU. PfttWpóP. RćNĆSAKSOtfej·
§§ RćóZm pDl..R€N€SMSOWq R^5ITÜ TMKKli SOT- Р 0 2 Щ - 5Z€ o iv p t L i/ . G 'iP s o r t e i \ i U - PitNtèNtt-ZAPRAyH. X NAPoeiALéNAtül^Tfeay , (Uszna P0L£€N*SAl*sbW6| (w NCéicrôftycH M ie js c w PO R i A i là s T ^ Æ C 2 A S é M 3 j.
1Д 4
vyo
ïTT71'< *ι,Ί.ι''.0C^U-ciCr.
PO0iĄ-tAUfL-i,TjNK. <?ÖT,
poQ.ÇOT-POL.. ОТ.
fob.Nib
P o b .n t Ą PùR. N I S 90b.?0b. M?
T)NK
u P O iN R â гОвЛ£Пб5. р рь.пия P0L.Z€YTrt.dos
■PINW. Ill3. Bejsoe. K ościół św . M ikołaja. (Polichrom ia w p re z b ite riu m — s tra ty g ra fia w a rs tw -narzutów i po b iał (rys. au to r)
3. Bejsoe. É glise S t N icolas. P o ly ch ro m ie d u c h o e u r — s tr a ty g ra p h ie des couches d ’en-duits e t d u blanc de ch a u x
4. B ejsce. K ościół św. M iko łaja. W n ętrze p re z b ite riu m — s ta n p rzed k o n se rw ac ją . W idoczne o d k ry w k i sondażow e
(fot. au to r)
4. B ejsce. É glise St. N i colas. In te r ie u r du ch o eu r — é ta t a v a n t les tr a v a u x de conser v ation. P ostes des so n dages m is en ev id en c e ŚCIANA PU JciAH* WSCH- ic iA IM · P£>. A - l* . KEŁYSŁTOi ô - ОJT*TNU v«I€C2£R2A С - \*jAZß90J6Q01OUHY d - qw^cHY 4tówł<ć
POKŁON TEZéOf łćgÓU CMκ γ STVS H srooril SCCNA 5A,DU Zw/lAiTDWANie i - p o k ł o n ne ztcH - к * А ц 3 - BJCZ0W4N»é к - UKJŁŁYŻOirAWIĆ
.
...
L ' 6CCC MOMO Ζ-Μ ΙΖ βΟ νΤλ,Ρ ίζΝ ΐε/?/(уща£тА: т
POL.teHes. И v f A ^ d ctsqt^MY
ццц τ γ ιvw w ou O -24toiO K €
5. B ejsce. K ościół św. M ikołaja. P re z b ite riu m — o rie n ta c y jn y zasięg w y stę p o w a n ia p o lichrom ii g o ty c kiej i rozm ieszczenie zn ak ó w k a m ie n ia rsk ic h (rys. autor)
5. Bejsoe. É glise St. N ioolas. C hoeur — zone de la p o ly c h ro m ie go*thique e t co n fig u ratio n des m a rq u e s su r p ie rre
9
10
6. B ejsce. K ościół św. M ik o łaja. P re z b ite riu m — f r a g m e n t m alo w an eg o w ą tk u ceglanego pow yżej stre fy p olich ro m ii goty ck iej (fot. autor)
6. Bejsce. É glise S t. N icolas, C hoeur — fra g m e n t de la tra m e de b riq u e r e c o u v e rte de p e in tu re a u dessus de la zone de la p o ly c h ro m ie g o th iq u e
7. Bejsce. K ościół św. M ikołaja. P o lic h ro m ia go ty ck a w p re z b ite riu m . F ra g m e n t sceny „W jazd do Je ro z o lim y “ — s ta n po o d sło n ięc iu spod w a r s tw z e w n ę trz n y ch (fot. au to r)
7. Bejsce. É glise St. N icolas. P o ly ch ro m ie g o th iq u e dan s le choeur. F ra g m e n t de la sc èn e „ E n tré e à J e r u sa le m ” — é ta t a p rè s l’en lè v e m e n t de couches e x té r ie u re s
8. B ejsce. K ościół św. M ikołaja. P o lich ro m ia g otycka w p re z b ite riu m . F ra g m e n t sceny „O sta tn ia W iecze r z a “ n a śc ian ie p ó łn o c n ej — s ta n po o d sło n ięciu i o d czyszczeniu (fot. a u to r)
8. Bejsce. É glise (St. N icolas. (Polychrom ie g o th iq u e d an s le c h o e u r. F ra g m e n t de “la C é n e” au m u r du n o rd — é ta t d e la p e in tu r e dégagée e t n e tto y é e
9. B ejsce. K ościół św. M iko łaja. P o lich ro m ia g otycka w p re z b ite riu m . F ra g m e n t sc en y „P okłon T rzech K ró li“ n a śc ian ie p ó łnocnej — s ta n w tra k c ie k o n se rw a c ji (fot. au to r)
9. B ejsce. É g lise St. N icolas. P o ly c h ro m ie g o th iq u e dans le choeur. F ra g m e n t d e la sc èn e “L’A d o ratio n des R ois M ages”, s u r le p a ro i — é t a t a u cours des
tr a v a u x de c o n serv atio n .
10. B ejsce. K ościół św. M ikołaja. P o lic h ro m ia g otycka w p re z b ite riu m . F ra g m e n t sc en y „ S ą d u “ n a ścianie w sch o d n iej (postać anioła) — s ta n w czasie odczysz- czania (fot. au to r)
10. B ejsce. É glise St. N icolas. P o ly c h ro m ie g o th iq u e dan s le choeur. F ra g m e n t d e la sc è n e „ Ju g e m e n t d e r n ie r ” a u m u r E s t (figure d ’u n ange) é ta t a u cours du n e tto y a g e
11
lii. B ejsce. K ościół św. M ikołaja. P o lic h ro m ia goty ck a w p re z b ite riu m . F ra g m e n t sc en y „ S ą d u “ n a ścianie w sch o d n iej (postać an io ła) — s ta n zachow ania po o d czyszczeniu (zdjęcie z k a lk i d o k u m e n ta c y jn e j sta n u zachow ania). O znaczenia: rz a d k ie k re sk o w a n ie pozio m e — u b y tk i zap raw y , k re sk o w a n ie pionow e — u b y t ki p o b ia ły z fa rb ą , gęsite k re sk o w a n ie u k o śn e u b y t ki fa rb y , k rz y ż y k a m i oznaczono m ie jsc a o d sp o je n ia ty n k ó w o d podłoża (fot. au to r)
11. B ejsce. É g lise St. N icolas. P o ly c h ro m ie g o th iq u e dan s le ch o e u r. F ra g m e n t d e la sc è n e „Ju g e m e n t d e r n ie r“ au m u r E st (figure d ’u n ange) — é ta t de co n serv atio n a p rè s n e tto y a g e (photo d o cu m en ta ire de l’é t a t de co n serv atio n ). D é sig n a tio n s: h a c h u re s h o r i zontales espacées — m a n q u e s en m o rtie r; h a c h u res v e rtic a le s — m a n q u es e n b la n c d e c h a u x avec p e in tu re ; h ac h u re s o b liq u e s den ses — d été rio ra tio n s d an s les p e in tu re s; e n d ro its d u décollage des crépis du fo n d m a rq u é s de croix
12. B ejsce. K ościół św. M ik o łaja. P o lic h ro m ia go ty c k a w p re z b ite riu m . F ra g m e n ty scen „Z w iasto w a n ia “ i „ P o k ło n u T rzech K ró li“ n a ścian ie p o łu d n io w ej — s ta n za ch o w an ia po odczyszczeniu (zdjęcie z k a lk i d o k u m e n ta c y jn e j sta n u zachow ania). O znacze n ia : rz a d k ie k resk o w an ie poziom e — u b y tk i z a p ra w y, k re sk o w a n ie pionow e — u b y tk i pobiały z fa rb ą , g ęste k re sk o w a n ie u k o śn e — u b y tk i fa rb y , k rzy ży k am i oznaczono m ie jsc a o d sp o je n ia ty n k ó w od p o d łoża (fot. au to r).
12. B ejsce. É glise St. N icolas. P o ly ch ro m ie go th iq u e d an s le ch o e u r. F ra g m e n ts de scènes „L ’A n n o n cia tio n “ et “L ’A d o ra tio n des Rois M a g es” a u m u r su d — é ta t d e c o n serv atio n ap rè s n e tto y a g e (photo d o cu m en ta ir e d e l’é ta t de conserv atio n ). D ésig n atio n s: h a c h u res h o rizo n tale s espacées — m a n q u e s e n m o rtie r; h a c h u re s v e rtic a le s — m a n q u e s e n b la n c de c h a u x avec p e in tu r e ; h a c h u re s o b liq u e s denses — m a n q u e s en p e in tu re s ; e n d ro its du d éc o lla g e des cré p is du fond m a rq u é s de croix
13. B ejsce. K ościół św. M ikołaja. P o lich ro m ia g otycka w p rea b iteriu m . D w ie sceny z w y o b ra że n iam i „G rze chów g łó w n y ch “ n a ścian ie północnej n a d p o rtalem p ro w ad zący m do z a k ry stii — sta n zachow ania po o d czyszczeniu (zdjęcie z k a lk i d o k u m e n ta c y jn e j s ta n u zachow ania). O znaczenia: rz a d k ie k re sk o w a n ie p io n o w e — u b y tk i zapraw y, k re sk o w a n ie pionow e — u b y tk i p o b ia ły z fa rb ą , g ęste k resk o w an ie ukośne —
u b y tk i fanby (fot. autor)
13. Bejsce. É glise St. N icolas. P o ly ch ro m ie g othique dans le choeur. D eux scènes re p ré s e n ta n t „P échés C a p ita u x “ a u m u r n o rd a u dessus du p o r ta il m e n a n t à la sa cristie , é ta t de co n serv atio n ap rè s n e tto y ag e (ph o to d o c u m e n ta ire de l’é ta t de conserv atio n ). D ésignations: h ac h u res v e rtic a le s espacées — m a n ques en m o rtie r; h a c h u re s v e rtic a le s — m a n q u e s en b la n c de ch au x av e c p e in tu re ; h a c h u re s o b liq u es p a ra is s a n t fré q u e m m e n t — m a n q u es e n p e in tu re
nie odczytanych motywach. Jej .powstanie, jak
się wydaje, związane jest z umieszczeniem n a
grobka.
Ostateczne doczyszczenie odkrytego m alo
widła z pobiały i zanieczyszczeń przeprowadzo
no przy użyciu drew nianych noży, miejscam i
przy pomocy miękiszu chlebowego i 2°/o roz
tw oru wody am oniakalnej.
-14. Bejsce. K ościół św. M ikołaja. P o lich ro m ia gotycka w p rez b iteriu m . F ra g m e n t w y o b ra że n ia św. K rz y sz tofa n a ścianie północnej — sta n za ch o w an ia po od sło n ięciu spod ty n k ó w i pobiał (zdjęcie z k a lk i d o k u m e n ta c y jn e j s ta n u zachow ania). O zn aczen ia: rza d k ie k re sk o w a n ie poziom e — u b y tk i zapraw y, k re sk o w a n ie pionow e — u b y tk i po b iały z fa rb ą , g ęste k re s k o w a n ie uko śn e — u b y tk i fa rb y , k rz y ż y k a m i oznaczono m ie jsc a o d sp o je n ia ty n k ó w od podłoża, k ó łk a m i — m ie jsc a p o b ra n ia p ró b ek do b a d a ń (fot. autor). 14. B ejsce. É glise St. N icolas. P o ly c h ro m ie g o th iq u e dans le choeur. F ra g m e n t de la re p ré se n ta tio n de St. C risto p h e a u m u r n o rd — é ta t d e co n serv atio n a p rè s l’e n lè v e m e n t d e cré p is e t d es b lan cs de c h a u x (photo d o c u m e n ta ire de l’é ta t de conservation). D ésig n atio n s : h a c h u re s h o rizo n tale s espacées — m a n q u e s e n b la n c de c h a u x ; h ac h u res v erticales — m a n q u e s e n b la n c de c h a u x avec p e in tu re ; h a c h u re s o b liq u e s p a ra is s a n t fré q u e m m e n t — m a n q u es en p e in tu re ; e n d ro its du décollage des crépis du fo n d m a rq u é s d e cro ix ; e n d ro its du p rélè v e m e n t d ’é c h an tillo n s m a rq u é s p a r des ro n d s
Poza sioeną S ą d u na ścianie wschodniej,
częściowo w scenie P o k ł o n u T r z e c h
K r ó l i
scenie
C h r y s t u s
w
s t u d n i
na ścianie północnej oraz w scenie Z w i a s t o
w a n i a .na ścianie południowej (bardzo spora
dycznie gdzie indziej) — tynki trzym ają się
podłoża dobrze. Powierzchnia m alow ana nie
nosi śladów późniejszych przem alowań i re tu
szów. Stosunkowo liczne są natom iast drobne
ubytki zaprawy, pobiały i w arstw y farb y (il. il.
7, 8, 9, 10, 11, 12, 13, 14).
^
Wykonano badania próbek tynków, pobiał,
spoiwa i barw ników w arstw y gotyckiej 4. W y
kazały one, że w arstw a ty n ku jesit w apienno
-piaskowa, stosunkowo tw arda i mało porow a
ta; stwierdzono w niej piasek rzeczny o ziarn
kach drobnych, bezbarwnych o gradacji 0,3—
0,5 m m (il. il. 15, 16). Innych dodatków nie
w y kryto'5a. Na tynku położona je st pobiała w a
pienna. Badania spoiwa i barw ników ustaliły,
że malowidło wykonano prawdopodobnie
tech-4 W szystkie b a d a n ia te ch n o lo g icz n o -la b o ra to ry j- n e p rze p ro w ad z an o w la b o ra to riu m P K Z w K ra k o w ie. W y k o n a ła je m g r A. N ow ak.
5 Do b ad a ń la b o ra to ry jn y c h p o b ran o 11 p ró b ek polich ro m ii w ra z z p o b ia łą i ty n k ie m : a) — t y n к — przeprow adzono o b se rw ac ję m ik ro sk o p o w ą po ro z
puszczeniu w 2n HCL. R e ak c ja n a sk ro b ię d a ła w y n ik n eg a ty w n y . W sporządzonym w y ciąg u w o d n y m nie w y k ry to k atio n ó w sodu, potasu , a m o n u an i m a g nezu. W y k ry to n a to m ia st m in im a ln ą ilość sia rc z a n ów (w apnia), Z ap raw a je st w ap ie n n o -p iask o w a .
15. B ejsce. K ościół św. M ikołaja. Z d jęcie m ik ro sk o pow e z a p ra w y n a ścian a ch p re z b ite riu m — p o w ięk
szenie 600 X <fot. K. N ow acki)
15. B ejsce. É glise St. N icolas. M icrophoto d u m o rtie r d an s les m u r s d u c h o e u r — a g ra n d isse m e n t 600 X
niką wapienną, n a podłożu wyschniętego już
tynku, pokrytego następnie pobiałą,b na której
wyróżnić można szwy, świadczące o malowaniu
dniówkami. M alowanie wykonano na m okrym
podłożu. W w arstw ie koloru stwierdzono też
m inim alną ilość spoiwa organicznego, białko
wego c. Spośród barw ników stw ierdzono w
brązach barw nik żelazowy, a poza tym czerwień
żelazową i czerń organiczną, prawdopodobnie
kostną d.
N a w arstw ie polichromii gotyckiej znajdu
ją się później m alow ane zacheuszki 6 przy za
stosowaniu najpraw dopodobniej techniki wa
piennej i barw ników : czarnego, czerwonego
i niebieskiego 7.
Po pracach na sklepieniu polegających w
tej fazie na uzupełnieniach ubytków ciastem
wapienno-piaskowym , przystąpiono do
odsła-b p o odsła-b i a ł a — spo iw a o rganicznego nie w y k ry to . P rz y O bserw acji m ik ro sk o p o w ej w p o w ięk sze n iu 600-:krotnyim n ie w y k ry to k re d y . P rz y ję to w ięc użycie p o b ia ły w ap ie n n e j.
c w a r s t w a m a l a r s k a — b a d a n o spoiw o i b a rw n ik i. Ilość sp o iw a o rganicznego je st n ie w ielk a . W r e a k c ji n a w ęglow odany w y n ik n eg a ty w n y , co w y k lu cz a kazein ę.
d b a r w n i k i — b ru n a tn y (próbki p o b ran e ze sceny św . K rzy szto fa, G rzech ó w głów nych, Z w iasto w a n ia i a u re o li an io ła w scenie Sądu. (P ró b k a b a rw n ik a rozp u szcza się w 2nH CL b. sła b o ; w re a k c ji n a żelazo z K4(Fe(CN)e) z a b arw ien ie n a k o lo r nieb iesk i, p o w sta je b łę k it p ru sk i (Fe4(FeCN)e)3; c z e r w i e ń — (próbki z G rzechów głów nych, Z w iasto w a n ia i sceny S ądu) — w r e a k c ji n a żelazo w y n ik pozytyw ny (czer w ień żelazow a) ; c z e r ń — (próbki ze ściany w sch o d niej — sc en y S ą d u o ra z ze sceny Z w iasto w a n ia n a
16. Bejsce. K ościół św. M ikołaja. Z d jęcie m ik ro sk o p ow e p rz e k ro ju p ró b k i zap raw y z p o b ia łą i w a rstw ą p o lich ro m ii — p o w iększenie 600 X i(fot. K. N ow acki) 16. Bejsce. É glise St. N icolas. M icrophoto de la section d ’u n éc h an tillo n p ré le v é du m o rtie r a v e c le blan c de ch a u x e t une couche de p o ly c h ro m ie-ag ran d issem en t 600 X
niania ciosu. W trakcie tych p rac o dkryto kil
kanaście dobrze zachowanych znaków kam ie
niarskich (il. 17). W ystępowania polichromii
nie stwierdzono ipoza jej m inim alnym i reszt
kam i na podłuczu tęczy. Zabieg odsłaniania
wykonano młoteczkami i drew nianym i nożami,
a doczyszczono m iękkim i szczotkami.
U nasady żeber pod w spornikam i odkryto
6 zam urow anych winęk oraz dwie rów nież czę
ściowo zachowane na łu k u podtęczowym, prze
znaczone pierw otnie do ustaw iania figur. Od
słonięte w 1959 r. w trakcie robót przy u sta
w ianiu ołtarza dwie wnęki są dobrze zachowa
ne. Posiadają oryginalne konsole i balda
chimy (il. iii. 1, 2). Wnęki obecnie odkryte za
chowały tylko ślady elementów dawnego w y
stro ju 8.
śc ian ie p o łudniow ej), p ró b k ę spalono z d o stę p em p o w ietrz a. W w y n ik u sp a le n ia po w stał b ia ły osad. N a żelazo w y n ik n eg a ty w n y . W niosek: cz erń o rg an iczn a, p raw d o p o d o b n ie kostn a.
• W dolnej p a rtii sceny ze św. K rzy szto fem — 1 z lew ej stro n y sceny C h ry stu s w s tu d n i — 1, n a sc e n ie P o k ło n u T rzech K ró li (ściana p o łu d n io w a) — 1, na scenie W n ieb o w stąp ien ia — 1.
7 B ad an ia n a spoiw o: w re a k c ji n a b ia łk o w y n ik n eg a ty w n y , n a w ęglow odany — n e g a ty w n y . B a d an y b a rw n ik n ie b iesk i: w re a k c ji n a m ie d ź s tw ie r dzono zw iązek m ie d zio w y -az u ry t (2Cu СОз*Си(ОН)г). 8 We w n ęk a ch tęczy od 3/4 ich w ysokości o d k ry to śla d y głębszych o tw orów , k tó r e b y ły p ra w d o p o d o b n ie w y b ite w zw iązku z p ó źniejszą k o n s tru k c ją b elk i tę czow ej, o czym św iadczyłyby zn alezione w o tw o rach , zam u ro w an e p o te m cegłą, re sz tk i sp ró ch n ia łe g o d rew na.
17. Bejsce. K ościół św . M ikołaja. Z n ak i k a m ie n ia r skie, o d k ry te podczas p ra c k o n se rw ato rsk ich p rzy p o lich ro m ii w p rezb iteriu m . Z nak n r 9 n a łu k u tę czy, n r 18 n a żebrze sk le p ie n ia, pozostałe w glifach o k ie n (rys. au to r).
17. Bejsce. É glise St. N icolas. M arques s u r p ie rre s déco u v ertes p e n d a n t les tra v a u x d e con serv atio n de la p olychrom ie diu choeur. M a rq u e n o 9 — dans l’arc n o 18 — dans la n e r v u re d e la v oûte; le re s te — d an s les baies des fe n ê tre s
Dalsze prace konserw atorskie polegały na
zabezpieczeniu obrzeży w miejscach odstaw a-
nia zapraw y od ściany, uzupełnieniu ubytków
zapraw y i w apiennych pobiał. P artie odstają
cego tynku wiązano z .podłożem zastrzykami
dyspersji polioctanu w inylu (woda destylo
wana, m iałki piasek rzeczny i polioctan). Same
obrzeża zabezpieczono zaprawą ze starego wap
na i piasku. Podobną zaprawą wypełniono u
bytki tylhków w płaszczyźnie m alow idła. Do
pobiały, używ anej w miejscach uzupełnień jej
większych braków, dodawano niew ielką ilość
dyspersji wodnej polioctanu w inylu dla wzmoc
nienia jej spoistości i zabezpieczenia przed w y
bieraniem, zwłaszcza w dolnych partiach ścian.
Poza sceną ze św. K r z y s z t o f e m , gdzie
jako spoiwa do farb w proszku (Le Franc) przy
punktow aniu użyto kazeiny w apiennej, pozo
stałą część (polichromii punktow ano spoiwem
sporządzonym z polioctanu w inylu i w ody des
tylow anej. Punktow ano w zasadzie wszystkie
większe ubytki farby, jeśli ry sunek nie budził
wątpliwości, pom ijając w szystkie m iejsca ta
kie w ątpliw ości nastręczające, jak napisy, w ięk
sze w ykruszenia z rysunkiem lub kolorem itp.
Miejsca uzupełnień są inieco jaśniejsze od o ry
ginału i z bliskiej odległości w yraźnie czytelne
ze w zględu na pionową kreskę, k tó rą przy
punktow aniu 'konsekwentnie stosowano (il. il.
18, 19, 20, 21).
M alowany w ątek ceglany punktow ano an a
logicznie. Stan zachowania po odczyszczeniu
jego pow ierzchni okazał się bardzo dobry. Uzu
pełnienia obejm ują tam ok. 5—7%.
Na polach sklepienia .położono kolor jedno
lity, dostosowując go w walorze i barw ie do
zachowanych resztek polichromii XVII-wiecz-
nej(?) Jako spoiwa użyto kazeiny w apiennej 9.
Na m etalow ych klam rach żeber usunięto pobia
ły, żelazo odczyszczono z rdzy środkiem che
micznym i zabezpieczono przed dalszą korozją
w arstw ą powłokową. Otwory w w ątk u cegla
nym w postaci braku pojedynczych cegieł (po
rusztow aniu gotyckim) zasłonięto luźno w su
niętym i kaw ałkam i cegieł bez zaprawy.
9 P ro je k to w a n e przez w ykonaw ców ro zw ią zan ie k o lo ry sty czn e za tw ierdzone zostało k o m is y jn ie w dniu 8 V III. .Skład K o m isji — p a trz p rzy p is 2.
18. Bejsce. K ościół św. M i k o ła ja. P o lich ro m ia goty ck a w p re z b ite riu m . F ra g m e n t w y o b ra ż e n ia św . K rz y szto fa n a ścianie p ó łn o cn ej — sta n po k o n se rw a c ji; w idoczne miiejsca p u n k to w a n e , o d ró ż n io n e za pom ocą k re sk o w a n ia (fot. au to r) . 18. Bejsce. É glise St. N icolas. P oly ch ro m ie g o th iq u e dans le choeur. F ra g m e n t r e p r é s e n ta n t St. Criistophe au m u r n o rd — é ta t ap rè s les tr a v a u x de co n serv atio n ; les e n d ro its pointés se d istin g u e n t p a r des h ac h u res
21
19. B ejsce. K ościół św. M ikołaja. P o lich ro m ia g otycka w p rez b iteriu m . F ra g m e n t sceny „W jazd d o Je ro z o lim y “ n a śc ian ie północnej — s ta n po k o n se rw ac ji (fot. a u to r)
19. B ejsce. É glise St. Nicolas. P o ly ch ro m ie g othique d a n s le choeur. F ra g m e n t d e la sc èn e „ E n tré e à J e r u s a le m ” a n m u r n o rd — é ta t ap rè s les tr a v a u x de c o n se rv a tio n
20. Bejsce. K ościół św. M ikołaja. P o lic h ro m ia g otycka w p re z b ite riu m . Z w ieńczenie ściany po stro n ie p ó ł nocn ej obok tęczy — s ta n po k o n se rw a c ji (f o t au to r) 20. B ejsce. É glise St. N icolas. P o ly c h ro m ie g othique dan s le choeur. C o u ro n n em en t du m u r de la p a rtie n o rd à cô té d e l’arc — é t a t ap rè s les tr a v a u x de co n serv atio n
22. Bejsce. K ościół św. M ikołaja. W n ę trze p re z b ite r iu m — s ta n po k o n se rw ac ji (fot. autor)
22. B ejsce. É glise S t. N icolas. I n té r ie u r du choeur — é ta t ap rès les tr a v a u x de co n serv atio n
21. B ejsce. K ościół św. M ikołaja. P o lich ro m ia go ty c k a w p re z b ite riu m . F ra g m e n t sceny „Z w ia sto w a n ia “ n a ścianie p o łu d n io w ej (postać anioła) — s ta n po k o n se rw a c ji (fot. autor).
21. B ejsce. É glise St. Nicolas. P o ly ch ro m ie g o th iq u e dans le choeur. F ra g m e n t de la scèn e “l’A n n o n cia tio n ” a u m u r su d (figure d ’mn ange) — é t a t a p rè s les tra v a u x de co n serv atio n
23. Bejsce. Kościół św. M ikołaja. Polichroim ia gotycka w p re z b ite riu m . S cena „C h ry stu s w s tu d n i“ n a ścia nie północnej — s ta n po k o n se rw a c ji (fot. autor) 23. Bejsce. Église St. Nicolas. P olychrom ie g o th iq u e d a n s le choeur. S cène “V ir D olorum ” au m u r n o rd — é ta t a p rè s les tra v a u x de c o n serv atio n
24. Bejsce. K ościół św. M ikołaja. P o lich ro m ia g otycka w p rez b iteriu m . Scena z cyklu „G rzechów g łów nych“, ,,IN V ID IA “(?) — s ta n po k o n se rw ac ji (fot. autor) 24. Bejsce. É glise St. N icolas. P olychrom ie g o th iq u e dans le choeur. Scène du cycle „Péchés C a p ita u x ”. „ In v id ia ” (Jalousie) — é ta t ap rè s les tra v a u x de con se rv a tio n
26. Bejsce. K ościół św. M ikołaja. P o lich ro m ia go ty c k a w p rez b iteriu m . S cena „S ąd u “ n a ścian ie w sch o d n ie j — sta n po k o n se rw ac ji (fot. autor)
26. Bejsce. É glise Sit. N icolas. P o ly ch ro m ie go th iq u e dans le choeur. S cène du „ Ju g e m e n t d e rn ie r” au m u r E st — é ta t ap rè s les tra v a u x de co n serv atio n
Przechodząc do końcowych prac w dolnych
partiach śćiain, poniżej strefy polichromii, na
nowej w arstw ie tynku, wyprowadzonej w m iej
sce cementowej, położono dwie w arstw y cien
kiej pobiały w apiennej oraz kolor naw iązujący
do ogólnego tła polichromii o ciemniejszym
m inim alnie walorze (il. 22).
P rzy usuwaniu w arstw y zaprawy cem ento
wej odsłonięto dwie m urow ane wnęki: jetdną
pod oknem ściany północnej, z kam iennymi,
profilowanym i obrzeżami, drugą większą bez
obrzeży pod oknem ściany południow ej10.
10 Z asad n icze p ra c e k o n se rw ato rsk ie zakończono 12 w rz eśn ia 1964 r. Ich in w esto re m by ła p a ra fia rzym .- -k a t. w B ejscach. W ykonaw cy prac p o cz u w ają się do obow iązku złożenia w y ra zó w u zn a n ia ks. prób. P. P y t- la w sk iem u za zro zu m ien ie zabytkow ej ra n g i o b ie k tu i p ełn e zaangażow anie się w o rganizację p ra c i u ła t w ien ie ich p rze p ro w ad z en ia sw oją postaw ą. Z p r z e bieg u ro b ó t w y k o n an o n a s tę p u ją c ą d o k u m e n ta c ję : a) dzien n ik prac (z opisem s ta n u zachow ania, c h a ra k te ru , p rze d m io tu i ro d z a ju zabiegów, w y k azem zm ian te m p e ra tu ry i w ilgotności, ta b lic ą znaków , n ap isó w itp.), b) kolo ro w ą d o k u m e n ta c ję ry su n k o w ą s ta n u za cho w an ia polich ro m ii po jej odsłonięciu w sk a li 1:1 (na k alk ac h technicznych), c) zdjęcia fot. z p rzebiegu prac, d) ry su n é k rozw inięcia ścian w sk ali 1:20 z o z n a czeniem zasięgu p o lich ro m ii i je j treści, w ą tk u c e g la nego i ciosu, e) b a d a n ia te c h n o lo g icz n o -la b o ra to ry jn e zap raw y i b a rw n ik ó w p olichrom ii gotyckiej o ra z za- cheuszków .
25. Bejsce. K ościół św. M ikołaja. P olich ro m ia goty ck a w p rez b iteriu m . S cena z cyklu „G rzechów głó w n y ch “, „ŁA K O M STW O “ — s ta n po k o n se rw ac ji (fot. au to r) 25. Bejsce. Église St. Nicolas. P o lychrom ie g o th iq u e d ans le choeur. S cène du cycle „P échés C a p ita u x ”, “L a G o u rm an d ise” — é ta t ap rè s les tra v a u x d e con se rv a tio n
T r e ś ć p o l i c h r o m i i
Treść m alow ideł prezbiterium związana jest
z historią Odkupienia. Od zasady tej odbie
gają dwa tem aty: św. K r z y s z t o f i G r z e
c h y
g ł ó w n e .
Cykl
tem atyczny
roz
poczyna śię sceną
Z w i a s t o w a n i a na
ścianie południowej. Następną sceną jest P o-
k ł o n T r z e c h K r ó l i . Scena ta irozbita jest
w m ontow anym w X IX w. nagrobkiem, który
spowodował zniszczenie jej środkowej partii.
W dalszym ciągu n a ścianie południowej w stre
fie scen poprzednich, znajduje się B i c z o w a
n i e ,
U k r z y ż o w a n i e ,
E c c e
H o m o
i praw dopodobnie W n i e b o w s t ą p i e n i e .
O statni z 'wymienionych tem atów zachowany
jest najgorzej, dlatego jego czytelność jest po
ważnie utrudniona.
Na ścianie północnej od lewej znajduje się
duża .postać św. Krzysztofa niosącego na r a
mionach
Dzieciątko,
poniżej
P o k ł o n
T r z e c h K r ó l i , ponad nim W j a z d d o
J e r o z o l i m y , nad portalem zakrystii G r z e
c h y g ł ó w n e i O s t a t n i a W i e c z e r z a .
Już poza nagrobkiem E. Firlejówlny C h r y
s t u s w s t u d n i z symbolami męiki (il. 23).
Każda scena na ścianie północnej (z w y jąt
k i e m C h r y s t u s a w s t u d n i ) wydzie
lona jest m alow anym obramieniem.
Grzechy wyobrażone są przez zwierzęta z
siedzącymi n a nich postaciami kobiecymi. Każ
da scenka w ydzielona jest osobnym obram ie
niem i zaopatrzona w w yjaśniający napis w
języku łacińskim. Nie wszystkie napisy są już
dziś w yraźnie czytelne. Ich kolejność jest na
stępująca: I) — INVIDIA il. 24), 2) — ..?...BIA,
3) — ACEDIA (?), 4) — LUXURIA (?), 5) — GU
LA (il. 25), 6) — SUPERBIA, 7 — IRA. O stat
nia ósma, częściowo tylko zachowana, scena
przedstaw ia Chrystusa z krzyżem 'na ram io
nach jadącego na apokaliptycznym zwierzęciu.
Krzyż podtrzym uje ulatujący anioł. Napis u
góry nieczytelny. W scenie C h r y s t u s w
s t u d n i , stojąca, obnażona postać Zbawiciela
z rękam i skrzyżowanymi na piersiach otoczo
na jest symbolami męki. Za C hrystusem za
rysowana sylw etka krzyża. Nieco poniżej jego
ram ion dwie m ałe główki łotrów, jedna z n a
kryciem głowy, d ruga (po praw ej stronie)
z aureolą (il. 23).
Na ścianie wschodniej, za ołtarzem głów
nym, znajduje się duża, cen tralna scena S ą d u .
Chrystus, siedzący na obłoku z dwoma mie
czami w ustach i odsłoniętą spod szat raną
piersi, zajm uje m iejsce środkowe. Po 'bokach
n a niższym obłoku z jednej stro n y klęczy
M. Boska z drugiej św. Jan. Obok nich stoją
dwaj aniołowie po jednym z każdej strony
(il. 26).
Polichrom ia m alow ana jest linearnie, zu
pełnie płasko, bez śladów m odelunku, na jed
nolitym, neutralnym tle o kolorze wełny ow
czej. Rysunek w ykonany brązem i czernią. Nie
które partie jak włosy, aureole a czasem sza
ty (głównie w scenie S ą d u ) w ypełnione są
jednolicie kolorem (brąz, czerń, czerwień).
m g r kons. Jó z ef F u r dyna
TRAVAUX DE CONSERVATION DES PEINTURES MURALES DANS LE CHOEUR DE L’ÉGLISE ST. NICOLAS À BEJSCE
L ’église g o th iq u e à B ejsce f u t c o n stru ite v e rs la fin du X IV -m e siè cle en b riq u e avec é lém e n ts en p ie rre de ta ille (n e rv u re s d e voûte, clefs, arc s diu tra n se p t, baies d e fe n ê tre s etc.). L a p olychrom ie g o th iq u e a é té d éc o u v erte e n auto m n e 1963 sous d eu x couches d e cré p i e t sous e n v iro n se p t couches de b la n c de c h a u x . E lle s’é ten d s u r u n e su rfa c e de 34 m è tre s c a rré s, et, à l’e x c ep tio n d e la p la ce occupée p a r le to m b e au de E. F irle j, sty le r e n a is sance, la p o ly c h ro m ie m êm e e s t re s té e en p rin cip e in ta c te . E lle re p ré s e n te l ’lhistoire de la R édem ption dans les scènes s u iv a n te s : A nnonciation, A d o ra tio n des Rois M ages, F lag e lla tio n , 2 C ru cifix io n , Ecce H om o, A scension (m u r cud), puis, A d o ra tio n des Rois M ages la Cène, V'ir D olorum (m u r nord). A u m u r et d an s le fo n d d u m a îtr e - a u te l se tro u v e la scène du J u g e m e n t d e rn ie r. L a sc èn e des P échés C a p ita u x e t la p e in tu re d e S t. C risto p h e s’a p p a re n te n t de loin à la base th é m a tiq u e gén érale. Les tr a v a u x de co n se rv a tio n c o n s ista ie n t d a n s le d éta c h e m e n t des cou ch e s de crépi e t d u b la n c de ch a u x de la p e in tu re , d an s les tra v a u x d e co n serv atio n eu x -m ê m es e t dans la r e s titu tio n de so n c a ra c tè re p rim o rd ia l. Les m a n q u es du cré p i é ta ie n t re m p lie s de m o rtie r calco- -sa b le u x e t les p e r te s e n polychrom ie é ta ie n t p o in té e s d ’u n e r a ie v e rtic a le p a r des p ig m e n ts en p o u d re à base du lia n t d u p o ly a c é ta te de v in y le . On s’est a b s te n u de p o in te r les fra g m e n ts co n testab les au
p o in t d e v u e de le u r couleur ou dessin. Les crépis se d é ta c h a n t d u m u r o n t é té fix és à l ’aid e d’in je c tio n s d ’u n e disp ersio n d u p o ly a c é ta te de vinyle. L a p o ly c h ro m ie e s t é te n d u e s u r un cré p i d u r, peu corrosif. E lle e s t effe c tu é e à b ase du 'blanc de ch au x h u m id e e n a p p liq u a n t p ro b a b le m e n t la te c h n iq u e ca lc aire avec ad d itio n m in im e d u lia n t o rg an iq u e . O n p e u t d is c e rn e r dans la couche du crép i des lignes d ’in te rse c tio n q u i p e rm e tte n t d ’a tte s te r q u e les t r a v a u x de p e in tu re o n t é té ex écu tés à la jou rn ée. A u dessus de la p o ly c h ro m ie on re m a rq u e u n e tra m e en b riq u e av e c des jo in ts re c o u v e rts de co u le u r b lan ch e. A u cours d e tra v a u x on a dévoilé des n ich es m a ço n nées dans les m u rs e t les arcs, ain si q u ’u n e d iz ain e d e m a rq u e s s u r p ie rre s . O n a enlevé le re ta b le d u m a ître -a u te l e t d eu x é p ita p h e s du X lX -m e siècle. À la v o û te, d eux v o u ssu re s o n t co n serv é des f ra g m e n ts de la p o ly ch ro m ie du X V II-m e siè cle et le r e s te des su rfa c e s a é té rec o u v ert d‘une co u le u r u n i form e. En r é s u lta t d e tr a v a u x de co n serv atio n , la d o cu m en ta tio n su iv a n te f u t é ta b lie : re le v é des t r a v au x , dessins illu s tr a n t l ’é ta t d e c o n serv atio n à l ’éc h el le 1:1, p h o to s e t essais te c h n iq u e s de la b o ra to ire. Les tra v a u x f u r e n t effectués p a r M. Jo sep h F u rd y n a e t M. J a c q u e s R adołow icz e n é té 1964. L a polychrom ie d éc o u v erte à B ejsce p ré s e n te u n e o e u v re d ’a r t de plu s g ra n d e v a le u r a p p a r te n a n t a u décor g o th iq u e des in té rie u r s re lig ie u x e n P ologne.
