Tadeusz Rudkowski
Zabytkowa ceramika budowlana
-Sympozjum konserwatorskie
Kadyny, pow. Elbląg, 9-10 czerwca
1972
Ochrona Zabytków 25/4 (99), 301-303
kie uwagi, postulaty i cenne słowa krytyki zostaną w nikliw ie rozważone przez Dy rekcję PKZ.
Pierwszy dzień obrad zakończyło towarzyskie spotkanie uczestników sympozjum w Klubie Zakładu PKZ w Jarosławiu. Zgodnie z programem w drugim dniu konfe rencji odbył się objazd, którego celem było zwiedzenie wybranych zabytków architek tury drewnianej. Zwiedzono cerkiew w Chotyńcu (z r. 1613, obiekt przed remontem) i Czerteżu (z r. 1742; gruntowna konserwacja wykonana w latach 1967—1968 przez PKZ), kościół w Haczowie (z ok. poł. w. XV; w trakcie prac konserwatorskich w yko nywanych początkowo przez MBL w Sanoku, a obecnie przez PKZ) oraz zespół kościel ny w Bliznem, składający się z kościoła parafialnego (z drugiej połowy w . XV), wikarówki, organistówki, stodoły plebańskiej i dawnej szkoły parafialnej (w. X V III— XIX; remont zespołu system em gospodarczym od r. 1967). Zwiedzono także Muzeum Budownictwa Ludowego w Sanoku, po którym oprowadzała mgr inż. arch. Halina Konopczyna, autorka projektu wstępnego zagospodarowania przestrzennego Parku Etnograficznego 7.
Ryszard B r y k o w s k i
7 Plan perspektywiczny Parku Etnograficznego w Sanoku był już om awiany, por.
R. B r y k o w s k i , A. K i s i e l e w s k a , Sprawozdanie z posiedzenia Rady Muzeal nej Muzeum Bu downictwa Ludow ego w Sanoku w dniach 24—25 m aja 1968, „Ma teriały Muzeum Budownictwa Ludowego w Sanoku”, 1969, nr 9, ss. 56—61.
Z A B Y T K O W A C E R A M IK A B U D O W L A N A — SY M P O Z JU M K O N S E R
W A T O R S K IE K A D Y N Y , POW . E L B L Ą G , 9— 10 C Z E R W C A 1972
W dniach 9 i 10 czerwca 1972 r. w m iejscowości Kadyny w powiecie elbląskim odbyło się sympozjum konserwatorskie Z a bytkow a ceramika budowlana, którego organiza torem był Oddział Gdański PKZ. Interesujący tem at ściągnął do Kadyn ok. 100 specja listów z całej Polski. Gości zebranych w miejscowym pałacu powitał inż. Zdzisław Babicki, dyrektor Oddziału Gdańskiego PKZ.
Referat Dawne techniki ceglarskie na Pomorzu Środkowym , Warmii i Mazurach w y głosił dr M a r i a n A r s z y ń s k i z U niwersytetu im. M. Kopernika w Toruniu. Po krótkim przedstawieniu początków cegielnictwa w Europie referent, na podstaw ie zebranego materiału, zasugerował, że produkcja cegły została przetransponowana na om awiane tereny z krajów położonych nad Renem. Najstarsza wzm ianka o cegielni pomorskiej pochodzi z r. 1246 i dotyczy Elbląga. Najdawniejsze cegielnie autor refera tu dzieli (zaznaczając, że nie jest to podział zbyt precyzyjny) na: w zniesione dla zrea lizowania jednej, określonej budowy oraz takie, które zakładałyby ciągłą produkcję ceramiki budowlanej. Zwraca uwagę, że nie doceniano dotychczas problemu w yko rzystywania w budownictwie średniowiecznym cegieł pochodzących z rozbiórki obiek tów starszych, co prowadziło nieraz do błędnych wniosków, np. przy badaniu rozm ia rów cegieł. Przedstawiając organizację cegielnictwa średniowiecznego na Pomorzu, dr Arszyński szerzej om ówił metody produkcji cegły, które nie ulegały prawie żadnym zmianom aż po wiek X IX, tj. do chwili wprowadzenia wyrobu m echanicznego. Wy stąpienie zakończyły ciekawe wywody na tem at rozmiarów cegły średniowiecznej i przyczyn, które uniemożliwiają znalezienie prostego związku pomiędzy jej w ielk o ś cią a czasem powstania.
Drugi referat o charakterze historycznym Z a bytkow a ceramika budowlana i je j form y architektoniczne w ygłosił doc. dr J ó z e f F r a z i k z Instytutu Historii A rchitektury i Konserwacji Zabytków Politechniki Krakowskiej. Referent om ówił jedno z zagadnień z dziedziny historii kształtek ceramicznych produkowanych na ziemiach polskich, a m ianow icie — ciągi rozwojowe kształtek żebrowych. Wykazał zasadniczą różnicę pomiędzy profilam i żebrowań gotyckich w Polsce północnej i południowej. Na północy mają one z reguły, oprócz części profilowej, znacznie wydłużoną część prostokątną,
natom iast na południu cegły tego typu są znacznie krótsze, a części prostokątnej w ogóle brak. Na podstawie zebranego materiału porównawczego autor referatu w y kazał związki zachodzące pomiędzy przekrojem żebra, a czasem jego powstania. Pra widłowość taka jest szczególnie zauważalna na południu Polski, gdzie można wyróżnić trzy fazy kształtowania żeber. We wczesnym gotyku przekroje są w zględnie proste, w gotyku dojrzałym obserwuje się znaczną rozbudowę profili żebrowych, aby u schył ku gotyku powrócić do form prostszych.
Magnetyczne datowanie ceramiki budowlanej — to tytuł kolejnego referatu, w ygłoszo nego przez mgr W a c ł a w a C z y s z k a z Obserwatorium Geofizycznego PAN na Helu. W referacie przedstawione zostały trzy główne metody nowoczesnego datowania ceramiki: m etoda Cu, metody termolum iniscencji i metoda tzw. archeomagnetyczna. D wie pierwsze metody, bardzo dokładne, mogą mieć zastosowanie tylko przy badaniu obiektów starych, liczących powyżej 2000 lat. Trzecia z metod bazuje na własnościach magnetycznych glin. Nam agnesowanie cegły powstające w czasie stygnięcia po za kończeniu w ypalania jest absolutnie stabilne. N aw et bardzo duże w yładow anie elek tryczne, jak np. uderzenie pioruna w budowlę ceglaną, nie m oże zmienić stosunków m agnetycznych zawartych w cegłach. W pobranych do badania próbkach łatwo jest oznaczyć m om ent m agnetyczny i inklinację, co pozwala określić w iek cegły z dokład nością do 25 lat. Gdyby można było wyznaczyć jej deklinację — co byłoby możliwe tylko wów czas, gdyby cegła pozostawała nienaruszona w m iejscu stygnięcia po w y p alen iu — w ów czas precyzja datowania wzrosłaby jeszcze do 15 lat. Obecnie opraco wano już tablice pozwalające na dokładne datowanie (w granicach do 25 lat) ceramiki pochodzącej z okolic Gdańska, Sieradza i Cieszyna. W końcowej części referatu mgr Czyszek przedstawił rozwój badań archeomagnetycznych na św iecie, a następnie zaapelował o nadsyłanie do Obserwatorium Geofizycznego dokładnie datowanych obiektów ceramicznych, które mogłyby stanowić wyznaczniki dla opracowywania dalszych tablic obliczeniowych.
W następnym referacie Datowanie magnetyczne jako dyscyplina pomocnicza w ba daniach architektonicznych mgr T a d e u s z D o m a g a ł a z Oddziału PKZ w Gdań sku przedstawił początki, sięgającej r. 1968, współpracy pomiędzy PKZ a Obserwa torium Geofizycznym na Helu. Zrelacjonował także metody pobierania cegieł do ba dań. Dotychczas w iele trudności nasuwało znalezienie takich obiektów architekto nicznych, których pewne fragm enty można by datować m ożliw ie bezbłędnie. Obecnie każdą cegłę pochodzącą z Pomorza można datować z dokładnością do 25 lat.
Referat programowy Cegielnia w Kadynach — profil i możliw ośc i produkcyjne w y głosił mgr inż. T a d e u s z L e ś k o z Przedsiębiorstwa Geologiczno-Badawczego w Gdańsku. Cegielnia w Kadynach, założona na początku ubiegłego stulecia w pobliżu pokładów wysokoplastycznej gliny stanowiącej doskonały surow iec ceramiczny, dzia łała nieprzerwanie do r. 1944. W latach powojennych dw ukrotnie próbowano ją uruchomić, lecz bez większych rezultatów. Dopiero, gdy p ow stały tutaj warsztaty ceramiki artystycznej PW SSP w Gdańsku, Kadyny zyskały rozgłos ogólnopolski. Obecnie rusza produkcja elem entów ceramicznych dla potrzeb konserwacji dawnej architektury, jedyna tego rodzaju placówka w Polsce. Opracowana technologia um ożliwia zarówno produkcję w yrobów tzw. „czerwonych”, jak i krytych szkliwem, w szerokim asortym encie (11 pozycji), m.in. dachówki, gąsiory, cegły profilowane,
płyty podłogowe. W pierwszym okresie przewiduje się rocznie wyrób ok. 150 tys. sztuk cegły profilowanej lub 320 tys. sztuk dachówek typu średniowiecznego. O po trzebie rozpoczęcia takiej produkcji m ówiono już dawno.
W szystkie referaty wygłoszone na sympozjum w yw ołały ożywioną i długą dyskusję, w której brało udział kilkadziesiąt osób. Interesowano się zabytkową ceramiką budow laną w najszerszym pojęciu, np. w ykonyw aniem profili na cegłach, eh strukturą, w y miarami itp. Praw ie wszyscy dyskutanci podkreślali w ielkie znaczenie metody archeo- m agnetycznej dla określania wieku cegły. Nosi ona w szelkie znamiona nowoczesności i jako taka powinna być dokładniej poznana i stosowana w naszym kraju. Padło jednak kilka głosów, że należałoby z pewną rezerwą podchodzić do nowej metody. Przy jej stosowaniu można opierać się tylko na dużej ilości przebadanego materiału i to dokładnie wydatowanego. Trzeba przecież zawsze wziąć tzw . „poprawkę” przy określaniu wieku; historycy architektury również mogą się pomylić, a to z kolei rzutuje na w ynik badań metodą archeomagnetyczną. Metoda archeomagnetyczna jest o tyle cenna, że pozwala określić datę w ypalenia cegły, a nie użycia jej do budowy. W ramach sympozjum zorganizowano pokaz prac wykonanych w Pracowni Projekto w ej Oddziału Gdańskiego PKZ oraz dokonano uroczystego otwarcia nowej cegielni,
połączonego z jej zwiedzaniem . W związku z sympozjum, w salach Muzeum Zamko wego w Malborku odbyło się otwarcie niezwykle interesującej w ystaw y „Zabytkowa ceramika budowlana”. Trzon w ystaw y stanow iły obiekty pochodzące ze zbiorów Steinbrechta, po raz pierwszy po w ojnie udostępnione do zwiedzania. Zakończeniem sympozjum była tradycyjna lampka wina, którą PKZ podejmowały uczestników spotkania w salach m alborskiego zamku.
Tadeusz Rudkowski
