Piotr Rapp, Piotr Wawrzyniak
Rewaloryzacja pałacu w Dobrzycy :
opis wybranych badań i prac
konstrukcyjnych
Ochrona Zabytków 50/1, 30-38
1997
P iotr Rapp
P iotr W aw rzyniak
REWALORYZACJA PAŁACU W DOBRZYCY — OPIS WYBRANYCH
BADAŃ I PRAC KONSTRUKCYJNYCH
W stęp
W ram ach szeroko zakrojonego program u restau ra cji założenia p ark o w o -p ałaco w eg o w Dobrzycy o p ra cow ano m .in. szereg koncepcji technicznych rew alo ryzacji pałacu. W w yniku badań konstrukcji budynku odkryto kilka stref, których stan techniczny wskazywał na zagrożenie aw arią lub katastrofą. W yróżniono dwa obszary szczególnie zagrożone, a m ianow icie rejon p o sadow ienia ścian przy głównej klatce schodow ej oraz podłoże gruntow e i fundam enty pod kolum nam i p o r tyku. Usunięcie tych zagrożeń p o trak to w an o jako pilne prace o charakterze interw encyjnym i na przełom ie 1993 i 1994 r. w ykonano now e fundam enty i p o d chw ycenie ścian przy głównej klatce schodow ej oraz w zm ocniono podłoże gruntow e i fundam enty pod ko lum nam i portyku. Roboty prow adzono pod stałym nadzorem konserw atorskim i archeologicznym .
W artykule przedstawiono opis wykonanych prac kon strukcyjnych, poprzedzony krótkim szkicem rozw oju przestrzennego pałacu i spraw ozdaniem z p rzep ro w a dzonych badań architektoniczno-archeologicznych.
Rozwój architektoniczny pałacu
P rzeprow adzone w latach 198 9 -1 9 9 1 badania ar- ch itektoniczno-archeologiczne wykazały, że obecnie
istniejący budynek pow stał w w yniku kilku etapów budow lanych. Wobec objęcia pracam i badawczym i tyl ko części obiektu (piwnic i elewacji w poziom ie przy ziemia), nie zdołano jednoznacznie określić zasięgu poszczególnych faz rozw ojow ych.
Z abudow ę m urow aną poprzedził istniejący w la tach 1 4 3 0 -1 5 5 0 dw ór drewniany, którego bardzo d o brze zachow ane relikty odkryto w pom ieszczeniach piw nicznych skrzydła w schodniego. O koło połow y XV w. w zniesiono na jego miejscu kam ienicę kam ien- no-ceglaną. Po kolejnych rozbudow ach, pod koniec 1 połow y XVII w. objęła ona swoim zasięgiem partię środkow ą i skrzydło wschodnie budynku. Prace budow lane prow adzone w latach 1 7 8 5 -1 7 9 0 i 1 7 9 5 - 1799 przez Stanisław a Zaw adzkiego nadały pałacow i fo r mę, jaką obserw ujem y do dzisiaj. Przez dobudow anie skrzydła południow ego do części środkow ej uzyskano kształt dw óch zestaw ionych pod kątem prostym p ro s to k ątó w z wejściem zlokalizow anym przy w ew n ętrz nym zbiegu obu skrzydeł i w iodącym przez rep rezen tacyjny portyk. Takie, dość nietypow e, rozw iązanie rzutu pałacu narzuciła przede wszystkim sytuacja te re now a, polegająca na niem ożności rozbudow y w kie runku w schodnim z racji bagnistego gruntu po świeżo zasypanym przekopie, oraz konieczność w chłonięcia przez now ą bryłę starszej kam ienicy o zryzalitow anej partii zachodniej (ił. 2).
1. Pałac w D obrzycy. Fot. P. Rapp 1. Palace in D obrzyca. Photo: P. Rapp
2. Pałac w D obrzycy, rzut piw nic. Lokalizacja w y k o p ó w bu dow lan ych А- G . O prać. P. W aw rzyniak. 1 — zasięg budynku p o 1799 r. — stan na 31X11 1 9 9 5 ,2 — zasięg bu dynku p o 1 poł. XVII w ., 3 — zasięg d w oru drewnianego z lat 1 4 3 0 -1 5 5 0 , 4 — lokalizacja w y k o p ó w archeologicznych z lat 1 9 8 9 - 1 9 9 1 ,5 — lokalizacja w y k o p ó w bu dow lanych z lat 1 9 9 3 -1 9 9 4 , 6 — num eracja pom ieszczeń, 7 — lokalizacja m u rów klatki schodow ej
2. Palace in D obrzyca, ground plan o f cellars. Localisation o f construction excavations А- G . Prep, by P. W aw rzyniak: 1 — range o f building after 1799, sta te on 31 D ecem ber 1995, 2 — range o f building a fter the first h a lf o f the seventeenth century, 3 — range o f w ooden m anor from 1 4 3 0 -1 5 5 0 , 4 — localisation o f archaeological excavations from 1 9 8 9 -1 9 9 1 , 5 — localisation o f construction excavations from 1 9 9 3 -1 9 9 4 , 6 — num bers o f interiors, 7 — localisation o f staircase w alls undergoing repair
W ykonanie fundam entów i podchwycenie ścian przy głównej klatce schodowej pałacu
Fundam enty ścian nośnych pałacu posadow ione są w sposób niejednolity. W iększość ścian stoi na głębo kich kam iennych fundam entach. W yjątek stanow ią ściany przy głów nej klatce schodow ej (ił. 2), które
p osadow ione były płytko, tuż pod poziom em posadz ki. Skutkiem takiego posadow ienia jest ich osiadanie, co pow oduje zarysow ania ścian wyższych kondygnacji, deform acje polichrom ii na ścianach, deform acje sto larki drzw iow ej oraz znaczne deform acje stropu, głów nie w sali balowej i w pom ieszczeniach sąsiednich. N ieró w n o m iern e osiadanie tego stropu na skutek
osia-3. Sytuacja stratygraficzna w w ykopach A - C (pom ieszczenia 0 2 -0 3 ): rzut i profile I i II. Oprać. P. W aw rzyniak. N u m ery kolejnych w a rstw wpisane w kółka, num ery dotyczące niw elacji opatrzone kropką. 1. W ykopy A i B: 1 — w y lew ka b eto n o w a (w spółczesna); 2 — posadzka z cegieł o wym iarach 6 5 x 1 3 0 x 2 6 0 (pocz. X X w .); 3 — posadzka z cegieł o w ym iarach 7 5 x 1 5 0 x 3 0 0 m m , ty lk o p rzy przejściu do pom ieszczen ia 02 (XIX w .); 4 — posadzka z cegieł o w ym iarach 8 0 x l5 9 x ? m m , ty lk o p rzy przejściu do pom ieszczenia 02 (XIX w .); 5 — posadzka z cegieł o wym iarach 7 5 x 1 5 0 x 3 0 0 m m (około 1799 r.); 6 — podsadzka ceglana p rzy m urze w schodnim pom ieszczen ia 0 3; 7 — odsadzka kam ienna przy m urze w schodnim pom ieszczenia 03; 8 — ław a kam ienna; 9 — sinozielona, plastyczn a glina (w narożu SE w y k o p u A — zapraw a wapienna z gruzem ceglanym ); 10 — belki drew niane z konstrukcji szalunku p ły ty stabilizującej słup p o d trzym u ją cy sklepienie pom ieszczenia 03; 11 — kam ienie poln e z zapraw ą wapienną; 12 — p ły ta z za p ra w y w apiennej i łupanego kam ienia polnego, stabilizacja p o d slu p p o d trzym u ją cy sklepienie pom ieszczenia 03; 13 — belka drew niana o przekroju 0 ,2 0 x 0 ,2 0 m p o d stopą fun d a m en to w ą m uru wschodniego w pom ieszczeniu 03 — fun dam en t rusztu; 14 — paliki drew niane p o d m urem półn ocn yn pom ieszczenia 03 o średnicy o k o ło 0 ,8 0 - 0 ,1 0 m ; 15 — żó lto sza ry, d o rb n o zia m isty piasek z dom ieszką próchnicy; 16 — relikt p rzyp o ry kam ienno-ceglanej; 17 — odsadzka kam ienna p rzy m urze p o łu d n io w ym pom ieszczenia 03a — część W; 18 — posadzka z p ły te k ceram icznych o w ym iarach 4 0 x 2 5 0 x 2 5 0 m m ; 19 — posadzka z cegieł o w ym iarach 6 5 x 1 3 0 x 2 6 0 m m (początek X X w .). W ykop C: 1 — ław a kam ienna uzupełniona fragm entam i cegieł; 2 — belka drewniana — fragm ent ru sztu ; 3 — sinozielona, plastyczna glina; 4 — belka drewniana. 2. Profil I: 1 — w y lewka beton ow a (współczesna); 2 — posadzka z cegieł o w ym iarach 6 5 x 1 3 0 x 2 6 0 m m (początek X X w .); 3 — p odsypka — ż ó łty , drobn oziarn isty piasek; 4 — zapraw a wapienna z gruzem ceglanym , drobn ym ; 5 — cegła o wym iarach 8 5 x l 5 0 x ? m m ; 6 — ciem n o żó łty piasek drobn oziarn isty z próchnicą (deptanisko); 7 — posadzka z cegieł o w ym iarach 7 5 x 1 5 0 x 3 0 0 m m (około 1799 r.); 8 — podsypka — żó łty , drobn oziarn isty piasek; 9 — b ia lo -zie lo n k a w y piasek drobnoziarnisty; 10 — szaro- czarna, gliniasta próchnica z drobn ym gruzem ceglanym ; 11 — sinozielona, plastyczn a glina; 12 — czarna, bagienna prócznica z gliną sinozieloną w stropie; 13 — belki konstrukcyjne szalow ania p ły ty stabilizującej slup p o d trzym u ją cy strop w pom ieszczen iu 03; 14 — zapraw a wapienna z gruzem ceglanym ; 15 — zapraw a wapienna (strop p ły ty ); x — m iejsca znalezienia u ła m k ó w ceram iki i fram gen tów kości zw ierzęcych. 3. Profil II: 1 — spalenizna; 2 — brązow ozielon a glina; 3 — gruz celgany z w id o c zn y m i d u żym i u łam kam i cegieł; 4 — zapraw a wapienna barw y żó łte j (d o tyczy także w a rstw y 4a); 5 — sinozielona, plastyczna glina; 8 — ław a (strop); 15 — żó lto sza ry piasek drobnoziarnisty; m u rB — p o łu d n io w y dla pom ieszczenia 03a — część W; m u r B l — /. w. — ale, jego posadow ien ie w części E profilu. N iw elacje — dot. w y k o p ó w А, В, С (w szystkie w m n . p . т .): 1 — 13 8 ,2 8 ; 2 — 1 3 8 ,3 6 ; 3 — 13 8 ,6 3 ; 4 — 1 3 8 ,6 0 ; 5 — 13 8 ,4 8 ; 6 — 1 3 8 ,4 0 ; 7 — 1 3 8 ,3 1 ; 8 — 1 3 8,33; 9 — 1 3 8 ,2 8 ; 10 — 1 3 8 ,4 7 ; 11 — 1 3 8 ,0 8 ; 12 — 1 3 8 ,0 7 ; 13 — 13 8 ,0 5 ; 14 — 1 3 8 ,0 6 ; 15 — 13 7 ,9 5 ; 16 — 1 3 8 ,0 1 ; 1 7 — 1 3 7 ,9 5 (strop belki); 1 3 7 ,7 4 (spąg belki); 1 8 — 1 3 7 ,9 5 , 1 37,74; 19 — 13 7 ,8 9 ; 2 0 — 1 3 7 ,9 8 ; 21 — 1 3 8 ,2 3 ; 22 — 1 3 7,93 (strop belki), 1 3 7 ,7 3 (spąg belki); 23 — 1 3 7 ,9 3 (stopa m uru wschodniego pom ieszczenie 03); 2 4 — 1 3 8 ,2 3 (stopa m uru północnego pom ieszczenie 03); 2 5 — 138,01 (stopa reliktu p rzypory); 2 6 — 1 3 8,63 (stopa reliktu przypory); 2 7 — 1 3 8 ,3 8 ; 2 8 — 1 3 7 ,9 5 ; 2 9 — 1 3 7 ,9 3 ; 3 0 — 1 3 8 ,3 4 ; 31 — 1 3 8 ,3 0 ; 32 — 1 3 7 ,9 3 ; 33 — 1 3 8 ,6 3 ; 3 4 — 13 7 ,9 5 ; 3 5 — 1 3 7 ,9 8 ; 3 6 — 13 7 ,7 3 ; 3 7 — 1 37,88.
dania ściany wynosi około 13,7 cm. N ależało zatem w zm ocnić ściany źle posadow ione oraz w ykonać now e fundam enty pod nimi.
Z uwagi na pogarszający się stan obiektu oraz nie możność w yelim inow ania ew entualnych zagrożeń dla konstrukcji, prace miały charakter interwencyjny. Stw ierdzono bow iem , że poza deform acją ścian w yż szych kondygnacji, nastąpiło odspojenie i w ybrzusze nie się zew nętrznej ściany nośnej od ściany poprzecznej przy klatce schodow ej. N a skutek osiadań, w ścianie poprzecznej przy klatce schodow ej w ytw orzył się n o wy układ rów now agi w postaci luku pozornego dzia łającego rozporow o na zew nętrzną ścianę pałacu, p o w odując jej wybrzuszenie i zmniejszenie stateczności. Ścianę zew nętrzną zabezpieczono przed możliwością w yboczenia przez założenie tym czasow ego ściągu.
W łaściwe prace w zm acniające poprzedzone zostały badaniam i archeologicznym i oraz dotyczącym i p ro b lem ów konstrukcyjnych.
W latach 1 9 8 9 -1 9 9 1 w piw nicach skrzydła p o łu dniowego pałacu wykonano odkryw ki, które bezspor nie potw ierdziły X V III-w ieczną m etrykę tej partii bu dynku. W ykopy w ykonano przy ścianach fu ndam en tow ych klatki schodow ej i oznaczono je literam i od A do E (ił. 2). Ich w ym iary oraz kształt były zależne od prow adzonych ro b ó t b u d o w lan o -rem o n to w y ch .
W w ykopach A i В (pom ieszczenia 03 i 03a — część W) stw ierdzono w m iarę jednolitą i bardzo przej rzystą sytuację stratygraficzną. Pod w spółczesną wy- lewką betonow ą (warstwa 1 na ił. 3.2) w wykopie
A o d k ry to posadzkę bądź posadzki ceglane spojone zapraw ą w apienną na podsypce szarożółtego, d ro b n o ziarnistego piasku (zespół w arstw 2 -9 ił. 3.2). Spąg tych w arstw zarejestrow ano 0,40 m poniżej obecnego poziom u użytkow ego. Niżej zalega w arstw a ciem no szarej, silnie uw odnionej próchnicy z dom ieszką gliny i drobnego gruzu ceglanego o miąższości około 0,25 m, a jeszcze niżej — w arstw a plastycznej, sinozielonej gliny (w arstw a 11 na il. 3.2). Jako calec określono czarną, bagienną próchnicę z dom ieszką zielonej gliny (w stropie) i części organicznych.
W w ykopie A (pom ieszczenie 03) w zdłuż m uru w schodniego podłużnego, posadow ionego na belce drew nianej, w ystępuje ław a kam ienna o szerokości ok o ło 1,20 m, oddalona od ściany o około 0,60 m (w arstw a 8 na il. 3.1). Jej przebieg jest regularny. N a pew nych odcinkach ława kam ienna łączy się ze ścianą. Kamienie zalane zapraw ą w apienną ułożone są ciasno i zalegają do głębokości około 1,60 m poniżej poziom u posadzki. W tym stanie lawa przebiega na drugą stronę m uru północnego poprzecznego, podbitego d o d a tk o wo palikam i drew nianym i (il. 4). Przestrzeń między ławą a ścianą w zdłużną pom ieszczenia 03 w ypełnia sinozielona glina (warstwy 9 na il. 3.1 i 11 na il. 3.2). O pisana ława nadaje się do przejęcia obciążeń ze ścian i przekazania ich na głębsze w arstw y podłoża.
W w ykopie A odkryto p o n ad to naroże N E (ił. 4) potężnej płyty w apiennej, oszalow anej belkam i złączo nymi w narożnikach techniką zrębow ą, na której p o sadow iono słup ceglany podtrzym ujący sklepienie
po-3. Stratigraphie situation in excavations A - C (interiors 0 2 -0 3 ): ground plan a n d profiles 1 an d II. Prep, by P. W aw rzyniak. N um bers o f consecutive statas are instribed in a circle, num bers concerning levelling — d o tted . 1. Excavations A an d B: 1 — poured concrete (contem porary); 2 — floor o f bricks 6 5 X 130 X 2 6 0 m m (early tw en tieth century); 3 — floor o f bricks 75 x 150 x 3 0 0 m m , on ly along the passage to interior 02 (nineteenth century); 4 — flo o r o f bricks 80 x 159 x ? m m , only along the passage to interior 02 (nineteenth century); 5 — flo o r o f bricks 75 x 150 x 3 0 0 m m (a bou t 1799); 6 — brick filling along the eastern w all in interior 03; 7 — ston e filling along the eastern w a ll in interior 03; 8 — stone bench; 9 — grey-green, m alleable clay (in the E corner o f excavation A — lim e m ortar w ith crushed brick); 10 — wooden beam s from the construction o f the form w ork o f a p la te stabilising the pillar supporting the ceiling in interior 03; 11 — field boulders w ith lim e m ortar; 12 — p la te m ade o f lim e m ortar a n d field bou lder chips, stabilisation under the pillar supporting the ceiling in interior 03; 13 — w ooden beam w ith 0 .2 0 x 0 .2 0 section under the base o f the foun dation o f the eastern w a ll in interior 03 — foundation fram ew ork; 14 — w ooden pickets under the w all o f the northern w a ll in interior 03 w ith a 0 .9 8 0 — 0 ,1 0 m diam eter; 1 5 - yello w -g rey, fine grain sand w ith a m ixture o f humus; 16 — relic o f b rick-ston e buttress; 17 — stone filling next to the southern w a ll in interior 03a — part W; 18 — flo o r o f ceramic tiles 3 4 0 x 2 5 0 x 2 5 0 m m ; 19 — floor o f bricks 6 5 x 130 x 2 6 0 m m (early tw en tieth century). E xcavation С : 1 — stone bench su pplem en ted w ith fragm ents o f bricks; 2 — w ooden beam — fragm ent o f fram ew ork, 3 — grey-green m alleable clay; 4 — w ooden beam .2. Profile I: 1 — poured concrete ( contem porary); 2 — flo o r o f bricks 6 5 x 130 x 2 6 0 m m (early tw en tieth century); 3 — bed o f yello w , fine grain sand; 4 — lim e m ortar w ith finely crushed bricks; 5 — a brick 85 x 150 x ? m m ; 6 — dark y e llo w fine grain sand w ith hum us (trodden dow n ); 7 — flo o r o f bricks 75 x 150 x 3 0 0 m m (about 1799); 8 — bed o f yello w , fine grain sand; 9 — wh ite-green fine grain sand; 10 — g rey-black clay hum us w ith finely crushed bricks; 11 — grey-green, m alleable clay; 12 — black, bog hum us w ith grey-green clay in the ceiling; 13 — construction beam s from the form work o f a p la te stabilising the pillar supporting the ceiling in interior 03; 14 — lim e m ortar w ith crushed bricks; 15 — lim e m ortar (ceiling o f plate); x — sites o f fou n d fragm ents o f ceram ic an d anim al bones. 3. Profile II: 1 — traces o f burnt fragm ents; 2 — brow n-green clay; 3 — crushed bricks w ith visible large particles o f bricks; 4 — ye llo w lim e m o rta r (concerns also layer 4a); 5 — grey-green, m alleable clay; 8 — bench (ceiling); 15 — y e llo w -g ra y fine grain sand; w all В — southern in interior 03a — part W; w a ll В — as above bu t w ith filling in part E o f profile. Levellings — concerns excavations A, В ,C (all in m eters above sea level): 1 — 13 8 ,2 8 ; 2 — 1 3 8 ,3 6 ; 3 — 138,63; 4 — 1 3 8,60; 5 — 138,48; 6 — 13 8 ,4 0 ; 7 — 1 38,31; 8 — 1 3 8,33; 9 — 1 38,28; 1 0 — 1 38,47; 11 — 1 3 8 ,0 8 ;12 — 13 8 ,0 7 , 13 — 1 3 8,05; 14 — 1 38,06; 15 — 13 7 ,9 5 ; 16 — 1 3 8 ,0 1 ; 1 7 — 1 3 7 ,9 5 (beam vault); 1 3 7 ,7 4 (beam ground); 1 8 — 1 3 7,95, 13 7 ,7 4 ; 19 — 1 3 7 ,8 9 ; 2 0 — 1 3 7,98; 21 — 138,23; 22 — 13 7 ,9 3 (beam vault), 1 3 7 ,7 3 (beam ground); 23 — 137 ,9 3 (ground o f eastern w all in interior 03); 2 4 — 138 ,2 3 ( ground o f northern w a ll in interior 03); 2 5 — 138,1 (ground o f buttress relic); 2 6 — 138,63 ( grou n d o f buttress relic); 2 7 — 13 8 ,3 8 ; 2 8 — 13 7 ,9 5 ; 2 9 — 137,93; 3 0 — 13 8 ,3 4 ; 31 - 1 3 8 ,3 0 ; 32 — 1 37,93; 33 — 1 3 8 ,6 3 ; 3 4 — 13 7 ,9 5 ; 3 5 — 1 3 7 ,9 8 ; 36 — 13 7 ,7 3 ; 3 7 — 1 37,88.
4. D rew niane naroże p ły ty wapiennej stabilizującej slup p o d trz y m u jący strop w pom ieszczeniu 03. D rew niane paliki p o d ścianą. Fot. P. Rapp
4. W ooden corners o f lim e slab stabilising the pillar which supports the ceiling o f interior 03. W ooden pickets under the w all. Photo: P. Rapp
mieszczenia 03. Przestrzeń m iędzy płytą a ław ą ka m ienną w ypełniono sinozieloną, plastyczną gliną (w ar stwy 9 na ił. 3.1 i 11 na ił. 3.2).
W zachodniej części w ykopu В (pom ieszczenie 03a — część W) ponow nie odsłonięto (przedtem w 1991 r.) relikt przypory kam ienno-ceglanej (oznaczonej nr 16 na ił. 3.1) datow anej na pierwszą połow ę XVII wieku.
N ieco odm iennie kształtow ała się sytuacja w p o zo stałych w ykopach, tj. C -E (pom ieszczenie 01, O la, 02). W w ykopie D (pom ieszczenie Ola) między ścia nam i podłużnym i pod w arstw ą ubitej gliny o m iąższo ści około 0 ,1 5 -0 ,2 0 m stw ierdzono ciasno ułożone kam ienie polne zalane zapraw ą w apienną. Kamienie te podchodzą częściowo pod mury. W ykonane o d krywki wykazały, że dochodzą one do głębokości o k o ło 1,20 m od poziom u posadzki. W arstwa tych kam ieni rów nież nadaje się do przekazania obciążeń ze ścian na niższe warstw y podłoża. Podobną sytuację zastano w w ykopie C, w jego części zachodniej (pom ieszczenie 02), jednakże zarejestrow ano tutaj w poziom ie stropu kam ieni w arstw ę sinozielonej, plastycznej gliny. W w y kopie E (pom ieszczenie 01) i w części w schodniej w y kopu С zarejestrow ano pod posadzką silnie zaburzone i przem ieszane w arstw y zglinionej próchnicy, gruzu ceglanego i gliny, zalegające na głębokości ok o ło 1 m poniżej obecnego poziomu użytkowego. Na tym obsza rze g ru n t został zagęszczony za pom ocą drew nianych palików o średnicy około 0 ,0 6 -0 ,0 8 m, rów nom iernie w bitych w podłoże w odstępach 0 ,2 0 -0 ,3 0 m. Pod opisaną w arstw ą znajdują się kam ienie polne, które nadają się do przekazania obciążeń na głębsze w arstw y podłoża (ił. 5).
Jednak w zamyśle ówczesnych budow niczych stabi lizację bagnistego gruntu pod fundam enty klatki scho dowej miał zapew nić przede wszystkim, obserw ow any
głów nie w w ykopach С i D, ruszt z bali drew nianych 0 przekrojach około 0,20 x 0,20 m, n ajp raw d o p o d o b niej dębow ych (wymagane są badania, próbki p o b ra no), położony bezpośrednio pod m uram i na g łęboko ści około 0,70 m. Całość konstrukcji dodatk o w o w zm ocniono w spom nianym i wyżej ławami kam ienny mi i uszczelniono sinozieloną, plastyczną gliną.
Posadowienie m urów w opisyw anym rejonie g łów nej klatki schodowej jest płytkie — od 0,40 do 0,70 m poniżej poziom u posadzek w piw nicach. Ściany usta w iono na drew nianych belkach rusztu lub d rew n ia nych palikach o średnicy 0,0 8 -0 ,1 0 m, wbitych w p o d łoże. Pod m uram i (nie stw ierdzono wykształconych ław fundam entow ych) bezpośrednio zalegają nam uły organiczne i gliny piaszczyste w stanie luźnym , n a w odnione. Sw obodny poziom przesączającej się w ody gruntow ej stabilizow ał się 0 ,2 5 -0 ,3 0 m pod posadzką.
Wszystkie zaobserw ow ane sytuacje stratygraficzne w w ykopach A -E dotyczą najm łodszych faz rozw ojo wych pałacu, tj. czasów działalności Stanisława Z a wadzkiego. W tedy, w latach 1 7 9 5 -1 7 9 9 , zbudow ano m .in. głów ną klatkę schodow ą na miejscu nieco star szej (z lat 1 7 8 5 -1 7 9 0 ), której nikłe pozostałości zare jestrow ano we wnęce kom inow ej w ścianie zachodniej pom ieszczenia O la. Różne sposoby posadow ień p o szczególnych ścian wynikają z faktu, iż Zaw adzki w y korzystał część w zniesionych nieco wcześniej m urów (w latach 1 7 8 5 -1 7 9 0 ) do nowych celów, m.in. m ury rozgraniczające pom ieszczenia O la i 03 oraz pom ie szczenia O la i 02, posadow ione na ruszcie drew n ia nym. Aby nadać tym m urorn większą stateczność 1 wzm ocnić gru n t pod nimi, nakazał położyć ławy kam ienne, gęsto wbijać paliki drew niane i wrzucać luźno potężne kamienie.
Wyniki prac rozpoznaw czych sugerują w ykorzysta nie istniejących układów ław kam iennych do przeka zania obciążeń ze ścian na podłoże gruntow e. W o b szarach w olnych od kamieni zaprojektow ano studnie,
5. Pierw otne p ły tk ie posadow ienie ścian przy klatce schodowej. Rys. P. Rapp
5. Original sh allow w all foundation near the staircase. Drawing: P. Rapp
które uzupełniają układ ław kam iennych (ił. 6). Inne sposoby posadow ienia ścian są nierealne w opisanych w arunkach. Do realizacji przyjęto zatem następujące rozw iązania:
— w zm ocnienie ścian za pom ocą belek stalow ych osa dzonych w bruzdach powyżej poziom u posadzki, — w ykonanie rusztu stalow ego pod belkam i w zm ac
niającymi ściany,
— przekazanie obciążeń z rusztu stalow ego na fu n d a m enty za pom ocą płyty żelbetow ej zbrojonej siatka mi stalow ym i,
— przekazanie obciążeń na podłoże gruntow e za p o średnictw em układu istniejących ław kam iennych i d o d atk o w o w ykonanych czterech studni,
— zabetonow anie rusztu do poziom u posadzki piwnic. W zm ocnienie ścian w ykonano za pom ocą ceow ni-ków stalow ych 260 osadzonych w obw odow ych b ru zdach w ścianach na w ysokości około 10 cm ponad posadzką piwnic. Bruzdy w ykonano etapam i z jednej strony ściany. Po osadzeniu belki, zabetonow aniu i stw ardnieniu betonu w ykonano bruzdę i osadzono belkę z drugiej strony ściany. Belki połączono ściągami stalow ym i o przekroju 20 mm osadzonym i w ścianie w naw ierconych otw orach w ypełnionych masą ce- m en to w o -asfalto w ą. W m iejscach łączenia belki są d o pasow ane na styk i zespaw ane.
Studnie w ykonano z kręgów betonow ych o średni cach 120 cm i 96 cm i zalano betonem В 15. W celu ograniczenia przepływ u w ody w podłożu gruntow ym b eto n o w an o je zaraz po ich zapuszczeniu. Po w ykona niu studni, na obszarze odkrytej posadzki oczyszczono pow ierzchnie zew nętrzne fundam entów kam iennych z pozostałości gliny, gruzu ceglanego i innych zanie czyszczeń, w y pom pow ano w odę z pow ierzchni kam ie ni i w ykonano w ylewkę b etonow ą do poziom u 50 cm poniżej poziom u posadzki piwnic. W ylewka znacznie ograniczyła napływ w ody z podłoża gruntow ego, co ułatw iło dalsze prace. Sączenia w ody nie udało się jednak w yelim inow ać całkow icie.
Posadow ienie ścian na fundam entach w ykonano za pom ocą rusztu stalow ego z belek złożonych z ceow ni- ków stalow ych 260, zespaw anych na całej długości i osadzonych w otw orach pod belkam i w zm acniający mi ściany. Belki rusztu zostały op arte w ścianach na w arstw ie gęstego betonu z dodatkiem 10% żywicy epoksydow ej Epidian 5 na utw ardzaczu AKFANIL. G ó rn ą część o tw o ru , w którym osadzono belkę w ypeł n io n o ubitym betonem o konsystencji w ilgotnej.
Pod rusztem na całej pow ierzchni fundam entów kam iennych i studni ułożono dwie w arstw y siatki sta lowej z p rętó w o przekroju 16 mm ze stali żebrow anej 34G S w odstępie 12 cm. O czka siatki są dw udziesto centym etrow e. Po odp o m p o w an iu w ody całą zazbro- joną przestrzeń oraz belki rusztu stalow ego zalano b eto n em B20 z dodatkiem środka uszczelniającego.
6. Istniejące la w y kam ienne i studnie n o w o projektow an e w y k o rzy stane do przejęcia obciążenia ze ścian p rzy klatce schodow ej (ściany zakreskowane). Rys. P. Rapp
6. Existing ston e benches an d n ew ly designed wells used for taking over the load on the w alls near the staircase (walls m arked w ith lines). Drawing: P. Rapp
Beton w ylano do poziom u posadzki piw nic i zatarto na gładko. Końcowy efekt w ykonanych prac w prze kroju pokazany jest na il. 7.
Podczas prac natrafiono na szereg nieprzew idzia nych sytuacji. Szczególnie tru d n e, przedłużające czas w ykonania i wymagające zużycia dodatkow ych m ate riałów były duże kam ienie w ystępujące w ścianach w miejscach przew idzianych do w m ontow ania belek stalowych. W pew nych przypadkach kam ienie mogły być usunięte ze ściany, w innych niezbędne było ich wycięcie. Istotnym i utrudnieniam i były też stale zale gająca w oda w całym obszarze prac i szczupłość miej sca. M im o to rozpoczęte pod koniec października
1993 r. prace zakończone zostały 28 stycznia 1994 r.
W zm ocnienie fundamentów i zabezpieczenie kolumn portyku
Kolumny portyku oparte są na prostopadłościen- nych podstaw ach m urow anych z cegły pełnej na za praw ie wapiennej i obłożonych płytam i z piaskowca. Podstawy pod kolum ny stoją na m urow anych blokach ceglanych stanow iących jednocześnie podłoże pod p o sadzkę portyku. W ysokość posadzki nad poziom em terenu wynosi średnio 1,35 m. Pod blokiem m urow a nym, poniżej poziom u terenu, znajdują się fundam enty w ykonane z cegły pełnej i kam ieni polnych na zapra
7. W all foun dation near to the staircase after the com pletion o f work. Drawing: P. Rapp
tków łatwych do spenetrow ania wynosił 5 0 -6 0 cm w głąb od lica ściany. Były podstawy, by przyjąć, że fundam enty pod w ew nętrznym i kolum nam i portyku są w stanie dobrym . Stąd przyjęto koncepcję zabezpie czenia kolum n na czas ro b ó t w taki sposób, by ew en tualna redystrybucja obciążeń spow odow ała dociąże nie partii fundam entów pod kolum nam i w ew nętrzny mi. Po w prow adzeniu stosow nych zabezpieczeń m oż liwe było etapow e strukturalne w zm ocnienie podłoża g runtow ego i konstrukcji w sporczej, połączone z e ta pow ą w ym ianą ścian policzkowych i zm onolityzow a- niu całości konstrukcji pod kolum nam i.
Zabiegi w zm acniające w tym w ypadku rów nież p o przedzono badaniami archeologicznymi, z tym że w prze ciw ieństw ie do w ykopów usytuow anych w piw nicach, odkryw ki ziemne w rejonie portyku (tutaj oznaczone jako F i G — ił. 2) w ykonane były w terenie przeba danym już wcześniej i dokładnie spenetrow anym przez archeologów. N adzór ograniczono więc do rutynow ej kontroli i obserwacji zachodzących w obu w ykopach zjawisk. Potw ierdzono obserwacje z 1991 r. o nasypo wym charakterze w arstw zalegających w okół portyku do głębokości około 1,10 m (silnie spiaszczone p ró c h nice z gruzem ceglanym i niekiedy soczewkami gliny), pow stałych na przestrzeni ostatnich dw ustu lat. W ar stwy te są przecięte przez w kopy pod dreny założone p raw dopodobnie w XIX w. W kopy naruszyły rów nież (w partii stropow ej) położoną niżej w arstw ę szaroczar- nej, bagiennej próchnicy z dom ieszką dużej ilości szczątków organicznych, w tym mierzwy, zapew ne p o w stałą na przełom ie XVI/XVII w. W w arstw ie „bagien wie w apiennej. Poziom posadow ienia fundam entów
portyku wynosi około 1,35 m poniżej poziom u terenu. Stan techniczny konstrukcji podpierającej kolumny p o r tyku i ścian policzkow ych jesienią 1993 r. był zły.
Wygląd ściany policzkowej z lewej strony portyku pokazany jest na ił. 8. Stw ierdzono jej spękanie i w y brzuszenie, znaczne ubytki i rozluźnienie cegieł pod podstaw ą kolum n oraz pustki pow stałe w w yniku w y płukania zapraw y i gruntu w sąsiedztwie m urow anych bloków pod podstaw ą kolum n. Komisyjnie uznano, że jest to stan zagrożenia kolum n portyku. D estrukcja konstrukcji wsporczej pod kolum nam i postępow ała z zew nątrz, od strony ścian policzkow ych. Zasięg
uby-8. D estrukcja ściany p oliczkow ej i p o d sta w y p o d kolu m n am i p o r ty ku. Fot. S. Z borow ski
8. D estruction o f n otcbboard w a ll an d base o f p ortico colum ns. Photo: S. Z borow ski
nej” posadow ione są fundam enty portyku i schodów — około 1,35 m poniżej obecnego poziom u terenu.
Obserwacja partii fundamentowej portyku (z lat 1795- 1799) potw ierdziła jej katastrofalny stan zanotow any w 1991 r. i dalszą destrukcję w ciągu ostatnich paru lat.
Prace rozpoczęto od w ykonania odkryw ki tró jk ąt nego obszaru między ścianą pałacu i ścianą fundam en tow ą portyku (il. 2). W p odłożu gruntow ym pod ka m iennym fundam entem osadzono w entyle do ciśnie niowej iniekcji podłuża (schem at w ykonyw ania iniek cji przedstaw iony jest na il. 9). Celem iniekcji było zagęszczenie podłoża i w ypełnienie przestrzeni wym y tych przez w odę. Iniekcje w ykonyw ano za pom ocą zapraw y na spoiw ach hydraulicznych Injektionsm örtel TH S, produkcji firmy M U R O — Niemcy.
W celu zabezpieczenia kam ienno-ceglanych funda m entów p o rtyku przed rozluźnieniem w ypełniono przestrzeń między ścianam i zew nętrznym i pałacu i fundam entam i portyku czterem a w arstw am i betonu i kam ieni polnych, o grubości około 40 cm każda. Po
ułożeniu każdej w arstw y przestrzenie w fundam encie w ypełniono za pom ocą ciśnieniowej iniekcji p rep ara tem TH S.
W zm ocnienie bloków m urow ych w ykonano przez przem urow anie zniszczonych fragm entów m urów p io now ym i pasm am i o szerokości około 60 cm z cegły klinkierow ej na zapraw ie cem entow ej. N ow ą w arstw ę m urów połączono z w nętrzem bloku m urow ego za pom ocą kotew z p rętó w stalow ych o przekroju 10 mm ze stali żebrow anej, wygiętych w kształcie litery U. Pręty osadzono w otw orach w yw ierconych w murze i w ypełnionych pod ciśnieniem żywicą epoksydow ą. Kotwy osadzono w co trzeciej w arstw ie m uru. W cza sie przem urow yw ania zaznaczono na zew nątrz m uru spoiny, w których um ieszczono kotw y stalowe. Po w y konaniu przem urow ania, w spoinach nie zaw ierają cych kotew stalow ych naw iercono poziom e otw ory głębokości m inim um 1 m i w ykonano iniekcje w zm ac niające blok m urow y za pom ocą żywicy epoksydow ej M U R O PO X J, produkcji firmy M U R O (sposób
wy-9. Schem at w zm ocn ien ia p o d ło ża i fu n d a m en tó w p o d kolu m n am i portyku. Rys. P. Rapp
10. Ściana policzk o w a i pod sta w a p o d kolu m n am i p ortyku p o w y k o naniu prac. Fot. P. Rapp
10. N o tck b o a rd w a ll a n d basis o f p ortico colum ns a fter the co m p le tion o f work. Photo: P. Rapp
konania iniekcji schem atycznie pokazany jest na il. 9). W ew nętrzną, nied o stęp n ą część bloku m urow ego w zm ocniono za pom ocą iniekcji w ykonanej w o tw o rach w ierconych ukośnie z posadzki portyku.
W zm ocnienie podstaw pod kolum nam i w ykonano za pom ocą iniekcji żywicami epoksydow ym i M U R O PO X J. Przed iniekcją uzupełniono ubytki i uszczelnio no pow łoki kam ienne. Iniekcje w ykonano przez o tw o ry w iercone poziom o lub ukośnie, których ilość w y znaczono dośw iadczalnie. W każdy o tw ó r iniekcyjny w tłaczano zapraw ę lub żywicę do całkow itego w ypeł nienia przy ciśnieniach od 10 atm osfer. M iejsce prac było przykryte nam iotem z folii polietylenow ej, pod którym utrzym yw ano tem p eratu rę m inim um + 1 0 °C (dolna granica tem peratury dla zastosow anej żywicy wynosi + 5 °C ). Ż elow anie żywicy spraw dzono d o świadczalnie. Ściany policzkow e po zakończeniu prac pokazano na il. 10. Prace w ykonano w okresie od
15 listopada 1993 do 22 m arca 1994 roku.
Literatura
A. Bartczak, A. Kopińska, J. Pietrzak, Badania ar-
cbeologiczno-architektoniczne pałacu i parku w D o brzycy, gm . loco, woj. kaliskie, Łódź 1990, mpis.
M. Krąpiec, W yniki analizy dendrochronologicznej
prób drewna dębowego z D obrzycy i Krajkowa, K ra
ków 1994, mpis.
Z. O strow ska-K ębłow ska, Architektura pałacowa
drugiej p o ło w y XVIII w. w W ielkopolsce, Poznań 1969.
J. Pietrzak, P W awrzyniak, Badania archeologicz-
no -a rch itekto n iczn e pałacu w Dobrzycy, gm . loco, woj. kaliskie w latach 1 9 9 0 -1 9 9 1 , Poznań 1992, mpis.
R W awrzyniak, N adzory archeologiczno-architekto-
niczne prac rem o n to w o -b u d o w la n ych prow adzonych w pałacu w Dobrzycy, woj. kaliskie, w latach 1 9 9 2 - 1993, Poznań 1994, mpis.
P Rapp, Projekt fu n d a m en tó w i podchw ycenia ścian
przy głów nej klatce schodow ej w pałacu w D obrzycy,
Poznań 1993.
P Rapp, Projekt w zm ocnienia fu n d a m en tó w i za b ez
pieczenia ko lu m n p o rtyku w pałacu w D obrzycy, Po
znań 1993.
C ytow ane maszynopisy i projekty znajdują się w a r chiw um PSOZ w Kaliszu oraz w M uzeum w Dobrzycy.
Uwagi końcowe
W ykonane prace są w pełni zgodne z projektam i co do zakresu i jakości. M iały one charakter konstrukcyj- no -k o n serw ato rsk i. Ich zaletą z p unktu w idzenia k o n serw atorskiego była m inim alna ingerenacja w zaby tkow ą substancję obiektu.
Fundam enty i podchw ycenie ścian przy głównej klatce schodow ej w ykonała firma FU N D A M EN T z W ronek k. Poznania, a prace przy w zm ocnieniu fun dam entów pod kolum nam i portyku w ykonała firm a M ETEX z W rocławia. Autorzy pragną podkreślić w y sokie kwalifikacje i dośw iadczenie obu firm.
The Revalorization of the Palace in Dobrzyca — a Description of Select Research and Construction Work
T h e article p resents a rep ort from a rch itecto n ic-a rch a e olo g ica l reserch and con stru ction w ork con d u cted in the palace at the turn o f 1 9 9 3 . Two grou p s o f studies and w ork are described: the con stru ction o f n ew fo u n d a tio n s under the w all n ex t to the main staircase and the rein forcem en t o f the fo u n d a tio n s and p ro tectio n o f the co lu m n s o f th e p o r tico. N e w fo u n d a tio n s and w all su pp orts n e x t to the main staircase w ere built o w n in g to their sh a llo w fo u n d a tio n on w eak so il, w ith o u t co m b in ed fo o tin g , w h ich led to a c o n sid erable settlem en t and d eform ation o f the w alls and ceilin gs o f the upper storeys. T h e rein forcem en t o f the w alls w as carried o u t by m eans o f steel beam s placed in g r o o v es above floor level. T h e n ew fo u n d a tio n under the w alls w as m ade o f steel grade, in co n crete and based o n ex istin g co m b in ed
fo o tin g and four add ition ally m ade w ells. T he rein forcem en t o f the p ortico fo u n d a tio n s and the p rotection o f the p ortico colu m n s w as perform ed by a partial rebuilding o f the brick fou n d ation w ith injections o f ep o x id e resins and the rein fo rcem en t o f the basis w ith injections o f mortar on a cem en t base. T h e w o rk w as carried o u t under a r ch a eo lo g ica l-a rch i tecto n ic su pervision . O n the site discoveries w ere m ade o f b rick -sto n e con stru ction s and rem nants o f fou n d ation s from the e ig h teen th -cen tu ry e x p a n sio n o f the palace. T he 1 9 8 9 — 1991 stu dies o f the w h o le object w ere su p p lem en ted . T h e investigation results p o in t to the fifteen th -c en tu ry origin o f the object and m ake it possible to fo llo w the co n secu tiv e phases o f its ex p a n sio n .
