Z prac Instytutu Sztuki PAN nad dokumentacją drewnianej architektury sakralnej w Polsce 1962-2002

Ryszard Brykowski,Grażyna

Ruszczyk

Z prac Instytutu Sztuki PAN nad

dokumentacją drewnianej

architektury sakralnej w Polsce

1962-2002

Ochrona Zabytków 55/2 (217), 152-169

2002

R ysza rd Brykowski

In stytu t Sztuki PAN, W arszawa

Z PRAC INSTYTUTU SZTUKI PAN NAD DOKUM ENTACJĄ

DREWNIANEJ ARCHITEKTURY SAKRALNEJ W PO LSCE 1962-2002 (V)*

W 1962 r. w Instytucie Sztuki Polskiej Akademii Nauk podjęte zostały, z inicjatywy prof. Michała Wa­ lickiego, prace nad Dokumentacją Drewnianej

Archi-1. Klępsk, kościół parafialny — o tw ó r okienny w e w schodniej ścianie prezbiteriu m , XIII w. (?) - X N w. (?). Fot. S. Stępniew ski 1983; zb io r y IS PAN

1. Klępsk, parish church — w in d o w in the eastern presbytery w all, th irteen th cen tu ry (?) - fourteenth century (?). Photo: S. Stępniew ski 1 9 83; co llectio n s o f In stitute o f A rt a t the Polish A cadem y o f Sciences (further as: coll. IS PAN)

tektury Sakralnej w Polsce (dalej: DDAS). Czterdzieści lat, które upłynęły, to właściwy m om ent na podsum o­ wanie działalności i dokonanie oceny dorobku.

W tym miejscu trzeba przypomnieć sformułowane wówczas założenia dla tej specjalistycznej dokum enta­ cji1. Według założeń program owych dokumentacją miały być objęte przede wszystkim najstarsze kościoły pochodzące z XV i XVI stulecia, z uwagi na poważne zagrożenie drewnianych budowli (liczne pożary, niefa­ chowo prowadzone remonty zmieniające często grun­ townie układ przestrzenny, wznoszenie nowych m uro­ wanych świątyń i opuszczanie dawnych), oraz grecko­ katolickie cerkwie na południow o-w schodnim obsza­ rze kraju, nadal zagrożone rozbiórkami dyktowanymi względami politycznymi2. W dalszej kolejności miały być dokum entowane cenniejsze kościoły z wieków XVII-XX oraz drewniane świątynie innych wyznań (kościoły ewangelickie, moleny, meczety).

DDAS miały tworzyć dwie podstawowe kartoteki: inwentarzową dla poszczególnych zabytków i ikono­ graficzną; ponadto przewidziano różne ewidencyjne kartoteki pomocnicze, m.in. zabytków zachowanych i zabytków nieistniejących, bibliograficzną, wypisów archiwalnych i bibliograficznych, pom iarów architek­ tonicznych. Dla podstawowej, inwentarzowej kartote­ ki należało opracować schemat opisu, zaś kartotekę ikonograficzną, opartą na bogatym archiwum Instytu­ tu, zamierzano wzbogacić kwerendami i reprodukcja­ mi ze zbiorów innych instytucji.

W tworzeniu dokumentacji rolę podstawową miały spełniać badania terenowe zabytków, nastawione m.in. na dokonanie wstępnego rozwarstwienia budowli naj­ starszych oraz późniejszych, stanowiących interesują­ ce rozwiązania przestrzenne, bryłowe i konstrukcyjne. Wykonywane fotografie — całościowe ujęcia zewnę­ trzne i wewnętrzne budowli oraz przede wszystkim detalu architektoniczno-dekoracyjnego i konstrukcyj­ nego — miały wzbogacać istniejące zbiory fotogra­ ficzne. Dla budowli najstarszych i najcenniejszych mia­ no wykonywać pomiary architektoniczne, w przypad­ ku, gdyby takowych nie było.

Celem ostatecznym tak pomyślanych prac doku­ mentacyjnych miała być publikacja zgromadzonego

* W latach 1 9 6 2 -2 0 0 2 sporządzono cztery sprawozdania — zob. przypis 1 i 6 oraz Aneks 1.

1. R. Brykowski, Z prac In stytu tu Sztuki PAN nad D okum entacją D rew n ian ej A rchitektury Sakralnej w Polsce (I), „Ochrona Zabyt­ k ó w ”, 2 1 , 1 9 6 8 , nr 4, s. 5 1 - 5 8 ; zob. też: R. Brykowski, G. Ru- szczyk, D oku m en tacja drew nianej architektury sakralnej w Polsce,

(w:) In stytu t S ztuki Polskiej A kadem ii N auk 1 9 4 9 - 1 9 9 9 , Warszawa 2 0 0 0 , s. 1 1 0 -1 1 3 .

2. R. Brykowski, W spraw ie architektury cerkiew nej w o je w ó d ztw a rzeszow skiego, „Ochrona Z abytków ” 1 9 57, nr 2, s. 9 9 -1 1 2 ; zob. też: tenże, W spraw ie za b y tk o w e j drew nianej architektury cerkiewnej p o w ia tu T o m a szó w Lubelski, „Ochrona Z abytków ”, 2 5 , 1 9 72, nr 2, s. 2 7 6 - 2 8 5 .

materiału w formie inwentarza topograficznego zabyt­ ków drewnianej architektury sakralnej3. Równocze­ śnie dyrekcja Instytutu przyjęła, że będzie to edycja

zeszytowa, poświęcona w pierwszej kolejności najstar­ szym kościołom katolickim z wieków XV-XVI (zgod­ nie z ówczesną wiedzą), ukazująca się w miarę op ra­ cowywania materiału, a kolejne zeszyty będą obejm o­ wały poszczególne regionalne odmiany gotyckich i póź- nogotyckich kościołów drewnianych (np. z. 1 — koś­ cioły w Małopolsce XV w.; z. 2 — kościoły na Śląsku XV w.; z. 3 — kościoły o różnych układach przestrzen­ nych z XV-XVI w.; z. 4-7 — kościoły w Wielkopolsce, Małopolsce, na Śląsku i na Mazowszu z wieku XVI).

Pierwsze badania terenowe przeprowadzono w czerw­ cu 1962 r. — zinwentaryzowano m.in. kościół w Zbo- rówku, który wówczas uchodził za najstarszy zacho­ wany i pewnie datowany (1459 r.) drewniany kościoł w Polsce4. W wyjeździe udział brali: prof. Michał

Wa-2. G o tyck ie i p ó źn o g o tyc k ie g zy m sy i zaczepy w kościołach parafialnych: a — H aczów , 4 ów. XIV w .; b — H um niska, zapew n e 1409 r. (w o k ó ł najstarszej części kościoła); с — Krościenko W yżne, X V w .; d — Skrzyszów , 1 5 1 7 r. Fot. a, b, d — / . Langda 1962, 1971, 1962; с L. L epszy 1909; zb io ry IS PAN

2. G othic a n d L ate G o th ic cornices a n d catches in parish churches: a — H aczów , fourth quarter o f fourteenth cen tu ry; b — Hum niska, pro b a b ly 14 0 9 (the o ld est p a rt o f the church); с — Krościenko W yżne, fifteenth century; d — Skrzyszów , 1519. Photo: a, b, d — J. Langda 1962, 1971, 1962; с — L. L epszy, 1909; coll. IS PAN

3. Program ten był referowany w roku 1963 na jednym z sem ina­ riów doktoranckich prof. M ichała W alickiego.

4. R. Brykowski, D rew n ian y kościół z Z bo ró w k u z 1459 r., „Biule­ tyn Historii Sztuki”, 3 0 , 1 9 6 8 , nr 3, s. 3 6 2 - 3 7 1 . N a przełom ie sierpnia i w rześnia 19 6 2 r., w czasie kolejnego objazdu prow adzono

badania architektoniczne w 18 kościołach m ałopolskich: Bliznę, Brzeziny, Dąbrówka Polska, Domaradz, G ogolów , G olcow a, H a­ czów , Iw onicz, Libusza, Lubla, Łęki G órne, N ow osielce, P odole, Ptaszkowa, Siem iechów , Skrzyszów, Tarnów na Burku, Zawada.

licki, mgr inż. arch. M aria Brykowska, mgr Ryszard Brykowski i fotografik Jerzy Langda, uczestniczący również w późniejszych wyjazdach terenowych.

Ogółem w latach 1962-2002 odbyło się 21 wyjaz­ dów terenowych (trwających od 7 do 20 dni), w trak­ cie których przeprowadzono prace badawcze i doku­ mentacyjne ponad 300 zabytków sakralnych. Zbiory fotograficzne Instytutu powiększyły się o ponad 2700 fotografii wykonanych w terenie, a łącznie z pozyska­ nymi odbitkami z różnych zbiorów (państwowych, ko­ ścielnych i prywatnych) — o ponad 5000 pozycji.

Grom adzony w czasie badań terenowych materiał faktograficzny oraz dokumentacja fotograficzna stały 5 . N p.: R. Brykowski, Uwagi o konstrukcji, etapach b u d o w y i k o n ­ serw acji gotyckiego, drewnianego kościoła w H a c zo w ie , „Ochrona Z abytków ”, 19, 1 9 66, nr 1, s. 2 0 -3 1 ; tenże, D rew niana architek­ tura kościelna w M alopolsce w X V w iek u , O ssolineum 1 9 8 1 , s. 2 1 5 - 2 1 8 (w pierwszej pozycji autor przesunął datow anie kościoła w H aczow ie z 4 ćw . XV w. na ok. poł. X V w ., w kolejnej ostatecz­ nie na 4 ćw . wieku XIV); tenże, D rew n ian y kościół (n ie g d yśp a ra ­ fialny) p .w . śś. Filipa i Jakuba Ap. oraz św . A nny w Sękowej, p o w . G orlice, W stępne studium h istoryczne do prac konserwatorskich, mpis, W arszawa 1 9 7 3 , Biuro Dokumentacji Z abytków w R zeszo­ w ie; tenże, D rew niana cerkiew łem kow ska z R y ch w a łd u -O w cza r, „Rocznik Historii Sztuki”, 17, 1988, s. 3 0 9 - 3 1 6 .

6. N iektóre odkrycia były szerzej om aw iane lub jedynie sygnalizo­ wane w artykułach, inne znalazły się w publikacjach dopiero po latach. D o pierwszych należą informacje o m alow idłach w k ościo­ łach (R. Brykowski, N ieznane fragm enty polich rom ii w m a ło p o l­ skich kościołach drew nianych, „Biuletyn Historii Sztuki”, 2 7 , 1 9 6 5 , nr 4, s. 3 4 5 - 3 4 7 ) i cerkwiach (R. Brykowski, M alow ane cerkw ie, „O chrona Z abytków ”, 3 2 , 1 979, nr 3, s. 2 2 8 - 2 3 8 ), o odkryciu pierw otnego stropu z patronow ym m alow idłem w tórnie użytego w kościele w Skrzyszowie (R. Brykowski, Z prac In stytu tu S ztuki PAN nad doku m en tacją drew nianej architektury sakralnej w Polsce (II). P rzykład hasła do kartoteki p ro b le m o w ej, „Biuletyn Historii Sztuki”, 3 1 , 1 9 69, nr 3, s. 3 6 2 - 3 7 1 ), czy odkrycie w kościele w H a­ czow ie desek z pierw otnego stropu kościoła ze śladami m alowidła figuralnego i patronow ego (R. Brykowski, W ytyczn e w spraw ie prac re konstru kcyjn o-projektow ych przy półn ocn ej i zachodniej elew acji kościoła w H a czo w ie, „Materiały M uzeum Budownictwa L udow e­ go w Sanoku” 1 9 7 1 , nr 6, s. 5 4 -5 9 ). D o drugich, sygnalizowanych, należy odkrycie nadproża portalu cerkwi w Świątkowej W ielkiej; fazow anych belek stropow ych w kościołach w Iwkowej (cmentar­ ny) i Łękach G órnych, obecnie podbitych deskam i, co świadczy, że pierw otnie były on e odsłonięte (R. Brykowski, S praw ozdanie z prac In stytu tu S ztuki PAN nad dokum entacją drew nianej architektury sakralnej w Polsce (IV). Spraw ozdanie z prac na terenie w o je w ó d z­ tw a rzeszow skiego 1 9 6 2 -1 9 7 0 , „Rzeszowska Teka Konserwator­ ska” 1 9 7 4 , s. 1 1 4 -1 1 6 ). D opiero w 1976 r. nastąpiło ujawnienie znalezionych w 1 9 6 2 r. zaczepów lub ich śladów w belkach w ień ­ czących zrąb naw od południa i północy k o ścio łó w w Bliznem, G olcow ej i Łękach Górnych, przykrytych obecnie deskami, co na­ daw ało niegdyś tym św iątyniom bryłę analogiczną z kościołem w H aczow ie. W 1965 r. znaleziono profilow ane gzymsy w ok ół pierwotnej części kościoła w H umniskach, zbliżone w formie do gzym sów haczow skich, które rów nocześnie przyczyniły się do ujaw­ nienia nierozpoznanej wcześniej formy rzutu drewnianego kościoła z X V stulecia — jednoprzestrzennego (w ydłużony prostokąt zam ­ knięty trójbocznie), z płytkim kaplicowym transeptem, w reszcie w ysunięcie sugestii, że k ościoły w Bliznem, G olcow ej i Domaradzu m ogły być w ykonane przez ten sam, anonim ow y warsztat ciesielski w 4 ćw . w . X V (R. Brykowski, D rew niana architektura kościelna w M alopolsce w X V w ieku, mpis 1 9 76, praca doktorska obroniona w Instytucie Sztuki PAN, opublikow ana w 1981).

7. R. Brykowski, D rew niana architektura kościelna regionu ra d o m ­ skiego, (w:) M ateriały ogólnopolskiej konferencji pośw ięcon ej

ochro-się podstawą licznych artykułów i opracowań m ono­ graficznych poświęconych poszczególnym zabytkom, pozwalając niejednokrotnie bądź na uzupełnienie, bądź skorygowanie wiedzy o dziejach budowlanych omawianych zabytków5, w czym niekiedy pomocne były dokonywane in situ odkrycia6.

Równolegle publikowano opracowania i rozprawy o charakterze syntez regionalnych i krajowych7, po 1989 r. obejmujące również ziemie Rzeczypospolitej Obojga N arodów 8, a także artykuły poświęcone róż­ nym zagadnieniom problemowym, w tym detalowi ar- chitektoniczno-konstrukcyjnem u i dekoracyjnem u9, wreszcie artykuły o charakterze encyklopedycznym 10. nie i konserw acji za b y tk o w y c h o b ie k tó w architektury i b u d o w n ic­ tw a drewnianego regionu radom skiego zorgan izow anej w Radom iu w dn. 5 - 1 7 m arca 1971 r., W arszawa 1 9 7 2 , s. 5 3 - 7 4 ; tenże, D rew ­ niana architektura kościelna diecezji przem yskiej, „Nasza Przesz­ ło ść”, 4 6 , 1 9 7 6 , s. 5 3 - 1 0 0 ; tenże, Ł em kow ska drew niana architek­ tura cerkiewna w Polsce, na S łow acji i Rusi Zakarpackiej, O ssoli­ neum 1986; tenże, D rew niana architektura kościelna w M alopolsce w X V w ieku, O ssolineum 1981 ; tenże, K olejne fa zy ro zw o ju cerkiew ­ nego krajobrazu zie m i sanockiej i p o łu d n io w e j części zie m i p rze m y ­ skiej (w. XVIII-XX), (w:) Ł em k o w ie w historii i ku ltu rze Karpat, Sanok 1 9 94, s. 4 9 - 8 0 ; tenże, Architektura drew niana, (w:) D zieje sztu ki polskiej. A rchitektura g o tyck a w Polsce, p od red. Teresy M roczko i Mariana A rszyńskiego, Instytut Sztuki PAN, W arszawa 1 9 9 5 , s. 5 3 - 6 0 ; tenże, W ielkopolskie kościoły drewniane-, G. Ru- szczyk, W ykaz k o śc io łó w i kaplic drew nianych na terenie w o je w ó d z ­ tw a w ielkopolskiego, Patria P olonorum i Księgarnia Św. W ojciecha, 2 0 0 1 ; G. Ruszczyk, D rew niane kościoły w Polsce 1 9 1 8 -1 9 3 9 , Tra­ dycja i n ow oczesn ość, W arszawa 2 0 0 1 .

8. R. Brykowski, D rew niane d w u w ie żo w e św ią tyn ie R zeczyp o sp o li­ tej, „Biuletyn Historii Sztuki”, 5 3 , 1 9 91, nr 1 -2 , s. 2 7 - 5 4 (tożsamo: D erew ian i k u lto w i sporu dy z d w o m a w ę ża m i na teryto rji Reczi P ospolitoj, (w:) Ukraińskie barokko ta jew ro p ejsk ij kon tekst, Kyiw 19 9 1 , s. 7 4 - 8 7 , 2 3 4 - 2 3 5 ; tenże, D rew niana architektura cerkiew na na koronnych ziem iach R zeczyp o sp o litej, W arszawa 1995; G. Ru­ szczyk, D rew n ian e kościoły L w o w a , „Spotkania z Zabytkam i” 1 9 9 6 , nr 1, s. 10; R. Brykowski, D rew niana architektura kościelna na Kresach W schodnich — dzieje i straty. R ozw ażan ia w stępne, (w:) Z a b y tk i sztu ki p olskiej na d aw n ych Kresach W schodnich. M ateriały z konferencji „D zień dzisiejszy da w n ej sztu k i polskiej na W sch odzie”, W arszawa 12 grudnia 19 9 4 r., Instytut Studiów Politycznych Pol­ skiej Akademii N auk, W arszawa 1 9 9 7 , s. 1 7 -3 2 ; tenże, D rew niana architektura kościelna na ziem iach W ielkiego K sięstw a Litew skiego. R ozw ażan ia w stęp n e, (w:) S ztuka ziem w schodnich R zeczypospolitej XVI-XVIII w ., p od red. Jerzego Lileyki, T ow arzystw o N aukow e KUL, Lublin 2 0 0 0 , s. 2 1 1 - 2 5 1 .

9. E. Bergman, R. Brykowski, D rew niana synagoga — z p ro b le m a ­ ty k i badań nad drew nianą architekturą sakralną w Polsce, „Ochrona Z abytków ”, 3 6 , 1 9 8 3 , nr 1—2, s. 1 1 2 -1 1 7 ; R. Brykowski, J. Taj- chm an, Z akończenie fa zo w a ń i profilow ań d eta li architekton icz­ nych na terenie P olski, „Kwartalnik Architektury i Urbanistyki”, 3 2 , 1 9 8 7 , nr 3 - 4 , s. 3 5 7 - 3 8 2 ; R. Brykowski, M e czety tatarskie w Rze­ c zyp o sp o litej, „Ochrona Z abytków ”, 4 0 , 1 9 8 8 , nr 2, s. 1 5 3 -1 7 2 (toż samo: Tatar M osques in th e P olish-Ł ithuanian C o m m o n w e a lth , „Polish Art Studies”, 12, 1 9 9 1 , s. 3 7 -5 0 ); G. Ruszczyk, P oglądy na architekturę drew nianą w Polsce w 2 p o ło w ie X IX w ieku i na p o ­ czątku XX, (w:) Architektura XIX i p o czą tk u X X w ieku , W ro cła w - -W arszaw a-K raków 1 9 9 1 , s. 1 3 7 -1 4 6 ; R. Brykowski, W ooden Churches in P olan d up to the E nd o f the Sixteenth C entu ry, „The Polish Art Studies”, 14, 1 9 9 2 , s. 3 5 —43; tenże, Kierunki panujące w drew nianej architekturze cerkiew nej na d aw n ych koronnych zie ­ m iach R zeczyp o sp o litej w XIX w ieku , (w .) Kultura i p o lityk a . W p ły w p o lity k i rusyfikacyjnej na kulturę zachodnich ru bieży im perium ro ­ syjskiego ( 1 7 7 2 -1 9 1 5 ), W arszawa 1 9 9 4 , s. 8 9 - 1 1 6 .

Nie bez znaczenia dla prac nad dokum entacją drew­ nianej architektury sakralnej były stypendia zagranicz­ ne oraz udział w zagranicznych sympozjach i konfe­ rencjach. Ich efektem było powstanie kilku dalszych publikacji o drewnianych budowlach sakralnych, tym razem na obszarze innych krajów 11. Miały one też znaczenie w nawiązywaniu kontaktów oraz wymianie informacji i doświadczeń z badaczami w krajach są­ siednich: w Bratysławie (Blanka Kovaćovićova-PuSka- rova, Imrich Puśkar, Sona Kovaćovićova), Bukaresz­ cie (Elena Enachescu), Kijowie (I. M. Łogwin), Pradze (Josef Vareka), a także we wspólnych badaniach tere­ nowych na obszarach Czech, Polski i Rumunii. Kon­ takty te były szczególnie żywe do połowy lat siedem­ dziesiątych.

Prowadzenie badań dokumentacyjnych i częste po­ byty w terenie stwarzały okazję do obserwacji i wnios­ ków. Ich efektem były liczne publikacje i opracowania dotyczące zasobów, stanu zachowania i zagrożeń drewnianej architektury sakralnej oraz potrzeb w za­ kresie jej ochrony12. Czasem form ułow ane uwagi miały charakter podzwonnego dla wielu zabytków 13.

Z m ateriałów zgromadzonych w DDAS korzystały również osoby spoza Instytutu, które traktowały je jako bazę źródłową zarówno do studiów i prac

kon-II. W Polsce; D zw o n n ica , (w:) E ncyklopedia katolicka, t. IV, Lublin 1 9 8 3 , szp. 2 0 2 - 2 0 7 , 6 2 2 -6 2 3 ; tenże, D ębno. Church, (w:) The D iction ary o f A rt, ed. Jane Turner, t. VIII, Londyn 1 9 97, s. 5 9 0 -5 9 1 .

11. M .in.: R. Brykowski, Z p ro b le m a tyk i badań nad drewnianą architekturą w Karpatach — ty p y a rchitektoniczne i ich rozm ieszcze­ nie, (w:) L u d o v e sta v itelstvo v Karpatskej oblasti, Bratislava 1974, s. 2 5 7 - 2 7 3 (wersja poszerzona: „Rocznik M uzeum Etnograficznego w K rakow ie”, V, 1 9 7 4 , s. 1 4 9 -1 7 8 ); tenże, Architektura drewniana, b u d o w n ic tw o wiejskie i sztuka lu dow a, (w:) R. Brykowski, T. Chrza­ nowski, M . Kornecki, Sztuka R um unii, Ossolineum 1 9 79, s. 1 6 4 -1 7 6 ; tenże, N ajstarszy drew niany kościół na św iecie, „Spotkania z Zabyt­ kami” 1 9 8 3 , nr 2, s. 6 5 -6 7 ; tenże, Ł em kow ska drew niana architek­ tura cerkiew n a..., O ssolineum 1986; G. Ruszczyk, Średniow ieczne kościoły drew n ian e w N orw egii, „Kwartalnik H istorii Kultury M a­ terialnej” 1 9 9 3 , nr 1, s. 1 1 9 -1 4 0 ; taż, D rew n ian e cerkw ie Karelii, „Spotkania z Zabytkami” 1997, nr 7, s. 3 2 -3 4 .

12. M .in.: R. Brykowski, Uwagi w spraw ie stanu zachow an ia i u ży ­ tkow an ia drew nianych cerkw i w o je w ó d ztw a rzeszow skiego, sta n o ­ w iących p o m n ik i kultury lu d o w ej, mpis, W arszawa 1971 (M em oriał złożony w dn. 31 V 1 971, w związku z kolejnym nasileniem akcji rozbiórkowej cerkwi, na ręce A ntoniego Łyżwańskiego w W ydziale Kultury Kom itetu C entralnego PZPR); ten ż e ,Z p ro b le m a ty k i ochro­ ny za b y tk o w y c h cerkwi na terenie w o je w ó d ztw a rzeszow skiego, mpis, W arszawa 1 9 72, Zarząd M u zeów i O chrony Zabytków ; ten­ że, Architektura i b u d o w n ictw o drewniane. Skanseny, (w:) R aport grupy sp ecjalistycznej, mpis, [Warszawa] 1 9 7 2 , cz. I, s. 3 1 - 3 6 , cz. II, s. 1 2 -1 6 , M inisterstw o Kultury i Sztuki; tenże, N iek tó re pro b le m y i p o stu la ty w zakresie ochrony drew nianej architektury i b u d o w n ic­ tw a w Polsce, (w:) D zie ło sztu k i i zabytek. M ateriały z XXV Sesji S tow arzyszen ia H isto ryk ó w Sztuki, W arszawa 1 9 7 6 , s. 1 6 5 -1 8 0 ; tenże, N iek tó re p ro b le m y ochrony i konserw acji za b y tk ó w drew n ia ­ nej architektury sakralnej w latach 1 9 4 5 -1 9 7 5 , „Zeszyty N aukow e Stowarzyszenia PAX” 1 9 7 7 , nr 1/14, s. 9 6 - 1 0 6 ; tenże, W spraw ie architektury cerkiewnej w o je w ó d ztw a rzeszow skiego p o 33. latach, (w:) L osy cerkw i w Polsce p o 1 9 4 4 r., R zeszów 1 9 9 7 , s. 1 3 9 -1 6 6 , oraz tamże: W ykaz d o tyczą cy lo só w unickich cerkw i na obszarze byłego w o je w ó d ztw a rzeszow skiego i ich lo sy w latach 1 9 3 9 -1 9 9 7 , oprać. R. Brykowski, uzupełnili: B. Figiela i J. Tur, s. 2 9 3 - 3 3 2 .

serwatorskich14, jak również prac magisterskich b i ar­ tykułów prasowych.

W tym miejscu należy zaznaczyć, iż stopień zaawan­ sowania badań architektonicznych nad poszczególny­ mi zabytkami, prowadzonych in situ w czasie objaz­ dów terenowych, był różny, uzależniony od wielu czynników, m.in. utrudnionego lub niemożliwego d o ­ stępu do wszystkich części budynku, oszalowania ścian zewnętrznych i wewnętrznych, niekiedy otynkow a­ nych, braku oświetlenia elektrycznego czy możliwości doprowadzenia takowego do wszystkich miejsc, nie­ kiedy też braku zgody gospodarza świątyni na przepro­ wadzenie oględzin. W konsekwencji tych ograniczeń nie zawsze było można uzyskać odpowiedź na wszyst­ kie pytania. Dlatego też w przyszłości, w czasie kom ­ pleksowych prac konserwatorskich prowadzonych pod specjalistycznym nadzorem, badania powinny być uzupełnione lub powtórzone, gdy odsłonięte z szalun­ ku ściany, wraz ze stolarką drzwiową i okienną, oraz podwaliny i więźba dachowa będą w całości dostępne.

W 1969 r. opublikowane zostało pierwsze hasło do

Inwentarza drewnianej architektury sakralnej w Pol­ sce. Wybór padł na kościół w Skrzyszowie, zarówno

z uwagi na fakt, że zabytek ten, dzięki dotychczaso­ wym publikacjom, znany był dobrze szerszemu gronu

13. M . in.: R. Brykowski, Spalony kościół w Pisarzowicach oraz niektóre p roblem y ochrony drewnianego b u d o w n ictw a sakralnego, „O chrona Z abytków ”, 19, 1 9 66, nr 1, s. 8 5 -8 8 ; tenże, Spalona cer­ k iew z H u lczy i grupa cerkw i tom aszew sko-h ru bieszow skich , „O ch­ rona Zabytków ”, 2 7 , 1 9 74, nr 1, s. 3 8 -4 4 ; tenże, P o d zw o n n e dla niektórych cerkw i, „Ochrona Zabytków”, 39: 1986, nr 3 , s. 2 0 8 -2 1 9 .

14. N p. T. H olcerow a, Kościół parafialny p .w . W.W . Ś w iętych w Bliznem (w oj. rzeszowskie, p o w . B rzozów ), D oku m en tacja h isto ­ ryczna, mpis 1 9 6 5 , O ddział PKZ w Krakowie; S. M ichalczuk, Cer­ k iew w K om ańczy, w oj. rzeszowskie, p o w . sanocki. D oku m en tacja n au k o w o -h isto ryczn a , mpis 1 9 6 9 , Oddział PKZ w Lublinie; K a ta ­ log za b y tk ó w sztu k i w Polsce, t. XIII, pod red. E. Śnieżyńskiej-Sto- łotow ej i F. Stolota, zeszyt 2: P o w ia t brzo zo w sk i, oprać. M . Kor­ necki, J. Samek, Warszawa 1974 (w latach 1 9 7 1 -1 9 7 2 inw entary­ zację architektury drewnianej uzupełnił R. Brykowski).

15. N a w spom nienie zasługują zwłaszcza dw ie prace. W 1 9 7 0 r. M ateusz Pawlaczyk, student Uniwersytetu Poznańskiego, przebywał przez kilka tygodni na praktyce w Zespole Inwentarzy P roblem o­ w ych Instytutu Sztuki PAN zapoznając się z pracami nad dok u m en ­ tacją drewnianej architektury sakralnej oraz zbierając materiały do pracy magisterskiej pośw ięconej najstarszym znanym, a w ięc XVI— w iecznym w ielkopolskim k ościołom drewnianym. D ługie rozm ow y na te tematy były pożyteczne dla obu stron i zaow ocow ały później­ szą współpracą (zob. Aneks 1) oraz publikacją rozprawy w czasopi­ śm ie Instytutu (Architektura szesnastow iecznych k o śc io łó w d rew n ia­ nych z terenu W ielkopolski, „Rocznik Historii Sztuki”, 14, 1 984, s. 1 0 5 -1 4 4 ). O DDAS „otarła się” rów nież praca Krzysztofa C zy­ żew skiego pt. D rew niana architektura sakralna w diecezji płockiej w św ietle a k t w izyta cji generalnej biskupa M ichała Jerzego P onia­ tow skiego z lat 1 7 7 4 -7 6 i 1 7 81, w ykonana w 1 9 9 0 r. w Akademii T eologii Katolickiej w W arszawie. Praca ta, oparta na gruntownej analizie materiału archiwalnego k onfrontow anego z zachowanym i świątyniami lub znanymi tylko z przekazów ikonograficznych, daje prawie pełny obraz architektury kościelnej na M azow szu w XVIII stuleciu, ujawniając rów nocześnie sporo interesujących informacji na temat k o ścio łó w sprzed okresu wizytacji, dotąd badaczom nie­ znanych. N ależy żałow ać, że praca ta, zakupiona od autora przez Instytut, nie została dotąd opublikowana.

3. Bliznę, kościół parafialny — zaczep p rzy naw ie o d półn ocy, 2 poi. X V w . (m yln ie określony w publikacji z 1991 r. jako zaczep przy prezbiterium ). Fot. J. Langda 1962; zb io ry IS PAN

3. Bliznę, parish church — catch n ext to the nave, to the north, second h a lf o f fifteen th century (m istakenly described in a publication from 1991 as the presbytery catch). Photo: J. Langda 1962; coll. IS PAN

badaczy, jak i z uwagi na odkrycie pierwotnego stropu kościoła z patronow ą dekoracją malarską16. Przedsta­ wiając zasady zapisu inwentarzowego liczono na wy­ wołanie dyskusji, która pozwoliłaby na ewentualne lepsze dopracowanie propozycji; niestety, nic takiego nie nastąpiło.

Pierwszy zeszyt inwentarza, dedykowany pamięci prof. M ichała Walickiego, ukazał się w 1983 r. w serii instytutowej Źródła do dziejów sztuki polskiej, pod re­ dakcją Andrzeja Ryszkiewicza17. Trzy następne zeszyty

Inwentarza ukazały się w latach 1985 i 1993; prace

redakcyjne nad zeszytem piątym są na ukończeniu18 16. Z ob. w przypisie 6.

17. In w en tarz drew nianej architektury sakralnej w Polsce, zeszyt la: K ościoły w M ałopolsce X V w ieku (Mogiła, O lbierzow ice, Z borów ek), oprać. Ryszard Brykowski, pod red. A. Ryszkiewicza, O ssolineum 1983.

18. In w en tarz drew nianej architektury sakralnej w Polsce, zeszyt 4a: K ościoły w W ielkopolsce XVI w ieku (Blizanów , D om ach ow o, Gra- bo szew o , K łodaw a, Koźm in, N o w a W ieś Królewska, O łobok, Rzgów, W ierzenica), oprać. M . Pawlaczyk, pod red. i z w prow adzeniem R. B rykow sk iego, Kraków 1 9 8 5 ; jw., zeszyt 7: K ościoły na M

a-4. K azim ierz Biskupi, kla szto r oo. bernardyn ów — p o rta l w k o ry ta ­ rzu k la szto rn ym ( 1 5 1 8 -1 5 2 0 ), fundacja Jana Lubrańskiego bpa p o ­ znańskiego ( 1 4 9 9 -1 5 2 0 ). F ot.J. Langda 1978; zb io ry IS PAN

4. K azim ierz Biskupi, Bernardine m on astery — p o rta l in m on astery corridor ( 1 5 1 8 -1 5 2 0 ), the foun dation o f Jan Lubrański, the Bishop o f Poznań ( 1 4 9 9 -1 5 2 0 ). Photo: J. Langda 1978; coll. IS PAN

(łącznie 33 hasła — opracowania monograficzne). W archiwum DDAS znajduje się ponadto 39 dalszych haseł opracowanych w latach 1976-1989, dziś wyma­ gających już weryfikacji przed publikacją19.

W drugiej połowie łat siedemdziesiątych, prow a­ dząc kwerendy pom iarów architektonicznych, stwier­ dzono z zaskoczeniem, że w niektórych zbiorach ar­ chiwalnych brakuje wcześniej wykonanych pom iarów architektonicznych najstarszych kościołów drew nia­ nych. M iało to związek z wprowadzeniem w 1975 r. nowego podziału administracyjnego kraju i trwającym wówczas przekazywaniem lub wypożyczaniem mate-zo w sz u XVI w ieku (Białynin, B ukow no, Długa Kościelna, Janisław i- ce), oprać. W. Chmielak-Załęska, pod red. i z wprowadzeniem R. Bry­ kow skiego, O ssolineum 1985; jw., zeszyt 4b: K ościoły w W ielko­ polsce XVI w ieku (D zietrzniki, G aszyn, Grębień, Jaworzno, Kadłub, Ł aszew , Ł yskom ia, O chędzyn, Popow ice, Wierzbie, W iktorów ), oprać. R. Brykowski, G. Ruszczyk, pod red. i z w prow adzeniem R. Brykow skiego, W arszawa 1993; jw., zeszyt 2: K ościoły na Śląsku X V w ieku (B ojszów, G liw ice, Księży Las, Łącza, Poniszow ice), oprać. G. Ruszczyk, mpis 2 0 0 2 .

V ■ -н I r r «ВС _

h

©

r

4

5. K rólów ka (ob. Rozdzielę), d a w n y kościół parafialny — p o rta l p o łu d n io w y , koniec XV w. Inw entaryzacja w ykonan a podczas przenosin k o ś­ cioła na n o w e m iejsce: a — p o rta l p o d em o n ta żu ; b — próba rekonstrukcji p rzed m on tażem . Pom iar w y k o n a ł J. S krzypczyk w 19 8 6 r. Fot. G. K u m o ro w icz 1988; zb io ry IS PAN

S. K rólów ka (today: Rozdzielę), form er parish church — southern portal, en d o f fifteenth century. Inventory con du cted a t the tim e o f the transference o f the church to a n ew site: a — portal after disassem bly; b — a tte m p te d reconstruction prior to assem bly. M easurem ent:]. Skrzypczyk 1986. Photo: G. K u m orow icz; coll. IS PAN

6. Białynin, kościół parafialny — fragm ent zw ień czenia portalu z 1 ćw . XVI w ., prow adzącego z prezbiterium do zakrystii, obecnie zew n ętrzn eg o w kaplicy cm entarnej. Fot. J. Langda 1975; zbiory IS PAN

6. Białynin, parish church — fragment o f a portal crowning from the first quarter o f the sixteenth century, leading from the presbytery to the sacristy, a n d to d a y the o u ter p o rta l in the cem etery chapel. Photo: J. Langda 1975; coll. IS PAN

7. W iktorów , kościół parafialny — zakończenie belki tęczow ej z 1 poi. XVI w ., u żyte j w tó rn ie jako belka stropow a, zaszalow an ej obu stron ­ nie, obecnie niedostępnej. Fot. J. Langda 1986; zb io ry IS PAN 7. W iktorów , parish church — en d o f rood arch from the first h a lf o f the sixteenth century, re-u sed as the vau lt beam , boarded on both sides, to d a y inaccessible. Photo: J. Langda 1986; coll. IS PAN

8. Skrzyszów, kościół parafialny— fragment deski z pierwotnego stropu kościoła z m alow idłem patronow ym , po 15 1 7 r. Fot. R. Brykowski 1962

8. Skrzyszów , parish church — fragm ent o f board from the original church va u lt w ith stencilled painting, after 1517. Photo: R. B rykow ­ ski 1962

riałów archiwalnych z dawnych jednostek służby kon­ serwatorskiej i oddziałów PKZ do nowo powstają­ cych. W tej sytuacji Dyrekcja Instytutu wygospodaro­ wała pewne fundusze na wykonywanie dokumentacji pomiarowej najstarszych i szczególnie cennych zabyt­ ków, pragnąc utrwalić je w rysunku pomiarowym na wypadek ewentualnej klęski żywiołowej. Powyższe obawy były uzasadnione: ok. 30 budowli sakralnych — kościołów i cerkwi — utracono w latach 1949-1973 w wyniku pożarów, wśród nich XVI-wie- czne kościoły z Chechła, Iwkowej (parafialny), Pisa- rzowic, Pniowa20.

Łącznie w latach 1971 i 1982-1994 wykonano 36 pom iarów (całościowych lub uzupełniających) zabyt­ ków sakralnych, a dalszych 31 pozyskano dzięki współpracy z innymi instytucjami21: Instytutem Pod­ staw Rozwoju Architektury Politechniki Warszawskiej (d. Zakład Architektury Polskiej), niektórymi woje­ wódzkimi Urzędami Konserwatorskimi oraz O środ­ kiem Dokumentacji Zabytków w Warszawie, kierow a­ nym w latach 1975-1989 przez prof. Wojciecha Kali­ nowskiego, zaangażowanego w sposób szczególny w podjęte prace nad dokumentacją drewnianej archi­ tektury sakralnej22.

Słowa podziękowania skierować należy pod adre­ sem Wojciecha Kurpika, wówczas kierownika Pracow­ ni Konserwatorskiej M uzeum Budownictwa Ludowe­ go w Sanoku, i Bożeny Soldenhoff z katedry Techno­ logii i Technik Malarskich Uniwersytetu w Toruniu, za przeprowadzone badania próbek pobieranych z róż­ nych elementów zabytków, w celu określenia gatunku drewna2’. N a osobne wspomnienie zasługuje cenna współpraca z Jerzym Turem, Wojewódzkim Konser­ watorem Zabytków w Rzeszowie.

Wraz ze zmianami struktury organizacyjnej Insty­ tutu Dokumentacja Drewnianej Architektury Sakralnej wchodziła kolejno w skład: Pracowni Inwentaryzacji Zabytków (1962-1969), Zespołu Inwentarzy Proble­ mowych tejże Pracowni (1969-1981), Środowiskowe­ go Laboratorium Foto- i Fonograficznego (1981-1991),

20. R. Brykowski, Problem ochrony p rzeciw p o ża ro w ej drew n ia ­ nych z a b y tk ó w sakralnych, „O chrona Zabytków ”, 2 9 , 1 9 7 6 , nr 4, s. 3 1 6 - 3 2 6 .

2 1 . Zob. Aneks 2.

2 2 . Prof. W ojciech Kalinowski przekazał do archiwum DDAS p o ­ siadane duplikaty w ypisów bibliograficznych dotyczące drew nia­ nych k o ścio łó w ze schem atyzm ów i roczników diecezjalnych oraz — jako dyrektor Ośrodka D okum entacji Z abytków — finansow ał niektóre pom iary inwentaryzacyjne zabytków , m .in. do zeszytu 4a Inw entarz drew nianej architektury sakralnej w Polsce; zob. przy­ pis 18 i Aneks 1.

23 . Próbki drew na pobierano w czasie pierwszych objazdów tere­ now ych w latach sześćdziesiątych. Badania potw ierdziły panujące prześw iadczenie, że do budow y zrębu i w ięźby dachowej używano różnych gatunków drewna iglastego, a m odrzew pojawiał się rzad­ ko, jedynie w postaci pojedynczych tramów; z kolei fragmenty p o d ­ walin, które m ogą uchodzić za najstarsze w danym kościele, lub naw et za pierw otne, w ykonane były z dębu, późniejsze z drzew iglastych; z dębu w ykonyw ano rów nież niektóre portale, obram ie­ nia okienne i gzymsy.

9. Brzozów, kościół parafialny 1 6 7 6 - 1 6 8 6 — zakończenie w ięźb y dachowej nad półkolistym zamknięciem prezbiterium. Fot. J. Langda 1971; zbiory IS PAN

9. B rzozów , parish church 1 6 7 6 -1 6 8 6 — crow ning o f ro o f truss ab o ve a sem i-circu lar presbytery enclosure. Photo: J. Langda 1971; coll. IS PAN

; . « . ” . ** . ^ , «

10. K rzywosądz, kościół parafialny 1 8 6 1 -1 8 6 3 , zbu dow an y w g proj. Józefa Lipińskiego — przekrój poprzeczny przez nawę z widokiem na wschód. P om iar w ykonali B. Bartocha, A. Renke, J. Skrzypczyk w 1994 r. Fot. S. Stępniewski 2 0 0 2 ; zbiory IS PAN

10. k rzy w o są d z, parish church 18 6 1 —1863, b u ilt according to a project by J ó ze f Lipiński, cross-section o f the nave w ith a v ie w to the east. M easurem ent: B. Bartocha, A. Renke an d J. Skrzypczyk 1994. Photo: S. Stępniew ski 2 0 0 2 ; coll. IS PAN

11. Świątkowa Wielka, dawna cerkiew parafialna greckokatolicka, 1757 r. — odnalezione nadproże zachodniego portalu. Fot.J. Langda 1967; zbiory IS PAN

Pracowni Sztuki Ludowej i Nieprofesjonalnej (1991— 1994), Pracowni Sztuki Ludowej i Architektury Drew­ nianej (1994-1996).

W 1996 r. powołany został dwuosobowy Zespół Drewnianej Architektury na Ziemiach Dawnej Rzeczy­ pospolitej w Zakładzie Sztuk Plastycznych, którego podstawowym zadaniem jest prowadzenie badań nad dwoma tematami: nad dziejami drewnianej architek­ tury sakralnej w Europie Środkowo-W schodniej oraz nad polskim dziedzictwem kulturalnym poza granica­ mi kraju, wraz z jego ochroną.

Prace dokumentacyjne od początku prowadził Ry­ szard Brykowski. Było to zadanie dodatkowe, dobro­ wolnie przyjęte, niezależne od podstawowych czynno­ ści etatowych. Instytut finansował koszty badań tere­ nowych, pomocnicze prace dokumentacyjne przy p ro ­ wadzeniu kartotek oraz koszty prac pomiarowych. W latach 1966-1976 materiały do wszelkich kartotek zbierała i opracowywała mgr Romana Gintyłłówna, różnorodne prace pomocnicze wykonywała mgr Bar­ bara Szymanowska, wypisy archiwalne — mgr Anna Kornecka-Trafasowa (1976-1978).

Od 1982 r. w pracach dokumentacyjno-badawczych uczestniczy Grażyna Ruszczyk, początkowo na pół etatu, od 1987 r. na pełnym etacie. Pozwoliło to włą­ czyć do badań w znacznie szerszym zakresie drewnianą architekturę kościelną z XIX i XX stulecia. Drugi peł­ ny etat związany został z DDAS w 1994 r., tj. od mo­ mentu objęcia przez Ryszarda Brykowskiego funkcji kierownika Pracowni Sztuki Ludowej i Architektury Drewnianej.

Zapowiedziana na wstępie próba oceny czterdzie­ stoletniego dorobku w zakresie dokumentacji i badań

13. Czarne, dawna cerkiew parafialna greckokatolicka, 1789 r. — fragm ent arkadowego fryzu z m alow anym i bukietam i kw iatow ym i, koniec XVIIl w. (?) — XIX w. (?). Pomiar z 1965 r.; zbiory O D Z

13. Czarne, form er Uniate parish church, 1789 — fragm ent o f an arcade frieze w ith pain ted floral bouquets, end o f eighteenth century (?) - nineteenth century (?). M easurem ent from 1965; co llection s o f C entre for the D ocu m en tation o f H istorical M onum ents

KM

12. Turzańsk, dawna cerkiew parafialna greckokatolicka, obecnie praw osław na, 1 8 0 1 -1 8 0 3 — fragment stopnia p om iędzy nawą i prezbiterium . Fot. J. Langda 1969; zbiory IS PAN

12. Turzańsk, form er Uniate parish church, today: O rth o d o x church, 1 8 0 1 - 1 8 0 3 , fragm ent o f a step b etw een nave and presbytery. Photo: J. Langda 1 9 69; coll. IS PAN

’ ’ ■

14. Św iątkow a Wielka, dawna cerkiew parafialna greckokatolicka, 1757 r. — pom iar elewacji połu dn iow ej z naniesioną inwentaryzacją-rekonstruk- cją daw nego zewnętrznego m alowidła, 2 pol. XVIII (?) - ХГХ w. (?). Pom iar i badania M. Czekieruk i J. Świerczyński — PKZ O ddział Kraków, oraz S. Jędrzejewska i P. Rudniewski — PKZ O ddział Warszawa. Fot. W. Rogaliński

14. Ś w ią tk o w a W ielka, form er Uniate parish church, 1 7 5 7 — m easurem ent o f southern elevation w ith superim posed in ven tory-recon struction o f fo rm e r ou ter painting, second h a lf o f eighteenth cen tu ry (?) - nineteenth century (?). M easurem ent a n d research: M. C zekieruk a n d J. Ś w ierczyński — A telier fo r the C onservation o f H istorical M on u m en ts (further as: PKZ), C racow, an d S. Jędrzejew ska an d P. R udniew ski — PKZ W arszawa. Photo: W. Rogaliński

nad drewnianą architekturą sakralną nie jest dla piszą­ cego łatwa. Prościej było przedstawić w zarysie dzieje i uwarunkowania tych prac. Zawsze bowiem pozostaje świadomość, że w każdych warunkach można uczynić więcej i działać lepiej. Ocena zatem należy do czytel­ ników, zwłaszcza do badaczy, którzy zajmują się, czy też niebawem przystąpią do badań drewnianej archi­ tektury i budownictwa. Przed badaczami, którzy — pom im o zmniejszającej się w sposób zastraszający licz­

by zabytków wzniesionych z drewna — poświęcą swój czas i zainteresowanie tej dyscyplinie, stoją wciąż inte­ resujące tematy i badania. Przede wszystkim jeszcze wiele budowli oczekuje na monograficzne opracow a­ nia i towarzyszące im szczegółowe badania architekto­ niczne. Te ostatnie są też potrzebne, a nawet koniecz­ ne, w odniesieniu do zabytków badanych w przeszłoś­ ci, zawsze bowiem można coś nowego ujawnić. D oty­ czy to zwłaszcza badań nad rozwiązaniami konstruk­

15. Św iątkow a Mała, dawna cerkiew filialna greckokatolicka, 1762 r. — pom iar elewacji południow ej z naniesioną inwentaryzacją-rekonstruk- cją dawnego zewnętrznego m alow idła, 2 pol. XVIII (?) — XIX w . (?). Pomiar i badania M. Czekieruk i J. Świerczyński — PKZ O ddział Kraków, oraz S. Jędrzejewska i P. Rudniewski — PKZ O ddział Warszawa. Fot. W. Rogaliński

15. Ś w ią tk o w a M ała, form er Uniate filial church, 1762 — m easurem ent o f southern eleva tio n w ith superim posed inventory-reconstruction o f form er o u ter painting, second h a lf o f eighteenth century (?) — nineteenth century (?). M easurem ent an d research: M. Czekieruk a n d ]. Św ierczyński — PKZ C racow , an d S. Jędrzejew ska an d P. R udniew ski — PKZ W arszawa. Photo: W. Rogaliński

cyjnymi, wcześniej niedostrzeżonymi lub niedoprowa- dzonymi, z różnych powodów, do końca. Kwerendy archiwalne, szczególnie wizytacji kościelnych, dostar­ czają niezwykle interesujących informacji, zmieniają­ cych niejednokrotnie nasze wyobrażenia o krajobrazie architektonicznym poszczególnych regionów kraju w badanych okresach. Wreszcie datowanie licznych zabytków ulegnie zapewne zmianie dzięki możliwo­ ściom, jakie daje dendrochronologia. Stają więc przed badaczami możliwości i zarazem potrzeba form ułow a­ nia nowych i prawdziwszych wizji syntezujących dzieje drewnianej architektury dla poszczególnych regionów 2 4. R. Brykowski, Z prac In stytu tu Sztuki PAN nad D okum entacją D rew nianą A rchitektury Sakralnej w Polsce (I)...

2 5. B. Bieńkow ska, Sesja n au kow a S tow arzyszen ia H isto r y k ó w

Sztu-kraju i całego kulturowego kręgu ziem Rzeczypospo­ litej Obojga Narodów.

* H= *

Korzystając dziś z łamów „Ochrony Zabytków ”, na których 45 lat temu ukazał się mój pierwszy samodziel­ ny artykuł24, będący streszczeniem pierwszego referatu wygłaszanego na Sesji Naukowej Stowarzyszenia H i­ storyków Sztuki w Krakowie we wrześniu 1956 r., poświęconej zagadnieniom ochrony zabytków oraz za­ bytkom woj. rzeszowskiego i krakowskiego2\ a które

ki pośw ięcon a zagadnieniom ochrony za b y tk ó w oraz za b y tk o m w oj. rzeszow skiego i krakow skiego (Kraków, 2 5 - 2 6 IX 1 9 5 6 ), „Biuletyn H istorii Sztuki”, 19, 1 9 5 7 , nr 1, s. 105.

to łamy były potem zawsze otwarte i życzliwe dla mnie, pragnę serdecznie wspomnieć o ówczesnej Re­ dakcji w osobach Marii Charytańskiej i Stanisława Ko­ narskiego, którzy w mojej pamięci zachowali szczegól­ ne i trwałe miejsce. Pragnę też podziękować wszystkim

późniejszym Redakcjom aż po obecny Zespół repre­ zentowany przez Wojciecha Fijałkowskiego i M arię Barbasiewicz za okazywane zrozumienie, życzliwość i niejednokrotnie pomoc w utrwalaniu pamięci o gi­ nących zabytkach.

Select Documentation of Wooden Sacral Architecture in Poland in 1962-2002 at the Institute of Art of the Polish Academy of Sciences

Ju n e 2 0 0 2 m arks th e fo rtieth anniversary o f the in a u g u ra ­ tion o f w o rk c o n d u cte d on the D o cu m en ta tio n o f W ooden Sacral A rchitecture in Poland (fu rth er as: DDAS) co m m en ced at the In stitu te o f A rt of th e Polish A cadem y o f Sciences u p o n the initiative o f Prof. M ichał Walicki.

In th e in tro d u c tio n th e a u th o r recalls th e prem ises o f the specialist d o cu m en tatio n w hich was to be com posed o f tw o basic files: in ventory o f p articu lar m o n u m en ts an d ic o n o ­ graphy as well as n u m ero u s auxiliary catalogues relatin g to e x ta n t an d n o n -e x ta n t m o n u m en ts, bibliography, as w ell as archival an d bibliographic abstracts. T he first stage o f the research encom passed th e oldest church buildings from th e fifteenth and sixteenth cen tu ry as well as U niate objects. T h e results o f the research w ere to be published in Inwentarz Drewnianej Architektury Sakralnej w Polsce (Inventory of W ooden Sacral A rchitecture in Poland).

First o n -th e -sp o t investigations w ere carried o u t in 1962, and the first inventory entry co n cern in g the ch u rch in Skrzyszów (1517), in w hich th e original vault w ith stencilled p ain ted d eco ratio n dating from the tim e o f the erectio n of the building w as discovered, w as issued in 1969.

T he p erio d u n d e r discussion encom passes 21 e x p ed itio n s (lasting from tw o to seven days) in co n n ectio n w ith m ore th an 3 0 0 sacral m onum ents. T h e Institute collections grew th an k s to the ad d itio n o f over 5 000 p h o to g ra p h s an d 67

arch itectu ral m easurem ents o f C atholic an d U niate churches. Four Inwentarz fascicles co n tain in g 28 en tries — m o n o ­ grap h ic studies o f assorted churches — w ere issued in 1 9 8 3 —

1993. T h e fifth fascicle, w ith five entries, is in p rin t. T h e DDAS archive co n tain s fu rth e r 39 en tries p rep ared in 1 9 7 6 -1 9 8 9 .

In 1982 p e rtin e n t research w as e x p an d ed so as to include w o o d e n chu rch arch itectu re fro m th e n in e te e n th and tw e n ­ tieth century; in th e w ake of th e political changes o f 1990 it encom passed lands w ithin th e fo rm er cu ltu ral range o f th e C o m m o n w ealth o f Two N atio n s — the jo in t Polish-Lithu- anian state from th e end o f the fo u rte e n th century to 1795.

T he enclosed fo o tn o tes m en tio n som e o f th e publications w hich ap p eared th an k s to the co n d u cte d investigations, w ith p articu lar a tte n tio n due to th e follow ing books: Drewniana architektura cerkiewna w Polsce, na Słowacji i Rusi Zakar- packiej (W ooden O rth o d o x an d U niate C h u rch A rch itec­ tu re in Poland, Slovakia and C a rp a th ia n R uthenia, 1986);

Drewniana architektura cerkiewna na koronnych ziemiach Rzeczypospolitej (W ooden U niate C h u rch A rchitecture in the C ro w n Lands o f th e C o m m o n w ealth , by Ryszard B rykow ski, 1995) and Drewniane kościoły w Polsce 1918-1939. Tradycja i nowoczesność (W ooden C h u rch es in Poland 1 9 1 8 -1 9 3 9 . T radition an d M o d e rn Tim es, by G rażyna Ruszczyk).

ANEKS 1

HASŁA O PRA CO W AN E D O INWENTARZA DREWNIANEJ ARCHITEKTURY SAKRALNEJ W PO LSCE O RAZ INNE O PRA CO W AN IA W A RCH IW UM DDAS

M ałopolska

(oprać. R. Brykowski, do 1976)

1. Bliznę, kościół par. p. w. Wszystkich Świętych, 2 pol. XV w.

2. Brzeziny, kościół par. p.w. św. Mikołaja bpa, koniec XV w.

3. Dąbrówka Polska, kościół par. p.w. św. Rocha, XV w.

4. Dębno, kościół par. p.w. św. M ichała Archanioła, 2. poł. XV w.

5. Domaradz, kościół par. p.w. św. M ikołaja bpa, 4 ćw. XV w.

6. Golcowa, kościół par. p.w. św. Barbary, 4 ćw. XV w.

7. Grybów, kościół cmentarny p.w. św. Bernarda Sieneńskiego, 1455 r.

8. Grywałd, kościół par. p.w. św. M arcina, 2 poł. XV w.

9. Haczów, kościół par. p.w. św. Michała Archanio­ ła, 4 ćw. XIV w.

10. Harklowa, kościół par. p.w. N arodzenia N.P. Marii, 2. poł. XV w.

11. Hum niska, kościół par. p.w. św. Stanisława bpa, może 1409 r.

12. Iwonicz, kościół par. p.w. Wszystkich Świętych, 1464 r.

13. Jadowniki Podgórne, kościół par. p.w. św. Pro­ kopa, 1465 r.

14. Krościenko Wyżne, kościół par. p.w. św. M arci­ na, XV w.

15. Królówka (zob. Rozdzielę), kościół par. p.w. św. Jakuba Apostoła, koniec XV w.

16. Łęki Górne, kościół par. p.w. św. Bartłomieja Ap., 1484 r.

17. Łopuszna, kościół par. p.w. Świętej Trójcy, 2 poł. XV w.

18. Pogwizdów, kościół par. p.w. śś. Szymona i Judy Ap., koniec XV w.

Rozdzielę, przeniesiony z Królówki

19. Tarnów na Burku, kościół par. p.w. N.P. M arii, XV w.

20. Wola Radziszowska, kościół par. p.w. N arodze­ nia N. P. M arii, koniec XV w. (?)

21. Zawada, kościół par. p.w. św. M arcina, XV w.

W ielkopolska

(oprać. M. Pawlaczyk, 1974-1976)

1. Dąbcze, kościół par. p.w. św. Katarzyny, XV-XVII w. 2. Długa Goślina, kościół par. p.w. św. M arii M a­ gdaleny, ok. 1600 r.

3. Dobrosołowo, kościół par. p.w. św. Jakuba Apo­ stoła, 1540 i 1749 r.

4. Dolsk, kościół par. p.w. Św. Ducha, ok. poł. X V I w. 5. Dzierążno Wielkie, kościół par. p.w. M atki Bo­ skiej Różańcowej, 1595 r.

6. Gołębin Stary, kościół par. p.w. Wniebowzięcia N. P. M arii i Jana Ewangelisty, 1665 r.

7. Grębanin, kościół par. p.w. Niepokalanego Po­ częcia N.P. Marii, 1615 r.

8. Kamienna, kościół par. p.w. Świętej Trójcy, ok. 1595 r.

9. Lgów, kościół par. p.w. Narodzenia N.P. Marii, 2 poł. X V I w.

10. Lubstówek, kościół par. p.w. św. Mateusza Apo­ stoła, X V II w.

11. M órka, kościół par. p.w. Wszystkich Świętych, koniec X V I w.

12. Popowo Kościelne, kościół par. p.w. Zwiasto­ wania N.P. Marii, ok. poł. X V II w.

13. Słupca, kościół par. p.w. Wniebowzięcia N.P. M arii i św. Leonarda, X V I w.

14. Starygród, kościół par. p.w. Oczyszczenia N.P. M arii, ok. poł. X V III w.

15. Tarnowo Pałuckie, kościół par. p.w. św. Mikołaja bpa, X V I w. (przed 1608 r.)

16. Zakrzewo, kościół par. p.w. św. Klemensa, X V II w. (przed 1619 r.)

W ielko p o lska historyczna

(oprać. G. Puszczyk, 1986-1989)

1. M ąkolice, kościół par. p.w. śś. Wojciecha bpa, Stanisława bpa, Klemensa, Andrzeja Ap., Barbary, Ka­ tarzyny, 1521 r.

2. Naramice, kościół par. p.w. Wszystkich Świętych, 1522 r.

Inne opracow ania w archiw um DDAS

1. R. Brykowski, Z prac Instytutu Sztuki PAN nad

dokum entacją drewnianej architektury sakralnej w Polsce. Sprawozdanie z terenu województwa kra­ kowskiego za okres 1962-1967, mpis 1967.

2. K. Czyżewski, Drewniana architektura sakralna

w diecezji płockiej w świetle akt wizytacji generalnej biskupa Michała Jerzego Poniatowskiego z lat 1774-76 i 1781, mpis 1990, praca magisterska wykonana na

ATK w Warszawie.

3. K. Kutrzebianka, Kościół w Skomielnej Białej, mpis przed 1939 (?).

4. K. Piwocki, Kościół w Goźlinie i jego polichro­

ANEKS 2

RYSUNKI PO M IARO W E DREWNIANEJ ARCHITEKTURY SAKRALNEJ W YKO N ANE LUB POZYSKANE W RAMACH PRAC NAD DOKUM ENTACJĄ DREWNIANEJ A RCH ITEKTU RY SAKRALNEJ W PO LSCE

W ZBIO RACH INSTYTUTU SZTUKI PAN

Zapis dokumentacyjny:

miejscowość, województwo (w.); nazwa zabytku, in­ wentaryzacja: wyszczególnienie pomiarów — skala; materiał pom iaru; autor; data wykonania pomiaru

Z a s to so w a n e skróty:

Arch. par.— archiwum parafialne BDZ— Biuro Dokumentacji Zabytków DDAS — Dokumentacja Drewnianej

Architektury Sakralnej w Polsce KO — karton, ołówek

KT — kalka, tusz

n.n. — nieznani autorzy pomiaru lub data wykonania pomiaru względnie miejsce przechowywania oryginału

O — ozalid

O D Z — Ośrodek Dokumentacji Zabytków T O nZ — Towarzystwo Opieki nad Zabytkami W KZ — Wojewódzki Konserwator Zabytków X — odbitka kserograficzna

ZAP PW — Zakład Architektury Polskiej Politech­ niki Warszawskiej

Zesp. pod kier. — zespół pod kierunkiem

W nawiasach (...) podano miejsce przechowywania oryginału lub kopii, jeżeli oryginał nie pochodzi ze zbiorów IS PAN.

A. Rysunki pomiarowe

w ykonane w ramach prac nad DDAS

1. Beszowa (w. świętokrzyskie)

Dzwonnica, inwentaryzacja: 3 rzuty, 3 przekroje, 4 elewacje — 1:50; KT; P. Puścikowski, P. Zycieński,

1987.

2. Białynin (w. skierniewickie)

Kaplica cmentarna, portal z nieistniejącego kościoła par., inwentaryzacja: widok, rzut, przekrój — 1:10, profil — 1:1. KT; M. i J. Skrzypczykowie, 1987. 3. Bliznę (w. podkarpackie)

Kościół par. p.w. Wszystkich Świętych, portal, in­ wentaryzacja: widok, rzut, przekrój — 1:10; 2 okna, inwentaryzacja: widok, rzut, przekrój — 1:10; KT; M. i J. Skrzypczykowie, 1986.

4. Bojszów (w. śląskie)

Kościół p.w. Wszystkich Świętych, inwentaryzacja: rzut, 3 przekroje poprzeczne, przekrój podłużny, 4 ele­

wacje — 1:50, 2 detale — 1:10; KT; I. Kozyrska, J. Skrzypczyk, 1992.

5. Dąbrówka Polska (w. małopolskie)

Kościół fil. p.w. św. Rocha, inwentaryzacja: rzut, 2 przekroje poprzeczne, przekrój podłużny, 4 elewacje — 1:50; KT; M. i J. Skrzypczykowie, 1986.

6. Dobra Szlachecka (w. podkarpackie)

Dawna cerkiew wieżowo-bram na, inwentaryzacja: 4 rzuty, 2 przekroje poprzeczne, przekrój podłużny, 4 elewacje, — 1:50; KT; M. i J. Skrzypczykowie, 1993. 7. Domaradz (w. podkarpackie)

Kościół par. p.w. św. Mikołaja, inwentaryzacja: rzut, 2 przekroje poprzeczne, przekrój podłużny, 4 elewacje — 1:50; KT, KO; E. Bergman, E. i J. Porębscy 1983. 8. Gidle (w. łódzkie)

Kościół fil. p.w. św. M arii Magdaleny, inwentaryza­ cja: rzut, 3 przekroje poprzeczne, przekrój podłużny, 4 elewacje — 1:50, 9 detali — 1:1, 1:5, 1:10; KT; B. Bartocha, I. Kozyrska, T. Krupiński, J. Skrzypczyk, 1992.

9. Gliwice (w. śląskie)

Kościół cmentarny p.w. Wniebowzięcia MB, inwen­ taryzacja: 3 rzuty, 3 przekroje poprzeczne, przekrój podłużny, 4 elewacje — 1:50, 4 detale — 1:1, 1:5, 1:10, 1:20; KT; B. Bartocha, I. Kozyrska, T. Krupiński, J. Skrzypczyk, 1991.

10. Golcowa (w. podkarpackie)

Kościół par. p.w. św. Barbary i Narodzenia N.P. Marii, inwentaryzacja: rzut, przekrój poprzeczny — 1:50; KT, KO, O; M. i J. Skrzypczykowie, J. Bigoszew- ski, 1971.

11. Golcowa (w. podkarpackie)

Kościół par. p.w. św. Barbary i Narodzenia N.P. Marii, inwentaryzacja: rzut, 2 przekroje poprzeczne, przekrój podłużny, 4 elew acje— 1:50; KT, KO; E. Ber­ gman, E. i J. Porębscy, 1982.

12. Gorajec (w. podkarpackie)

Dawna cerkiew fil. gr.-kat. p.w. Narodzenia NP M a­ rii, inwentaryzacja: rzut, przekrój poprzeczny, prze­ krój podłużny, 4 elewacje — 1:50; KT, notaty pom ia­ rowe; M. i J. Skrzypczykowie, 1987.

13. Harklowa (w. małopolskie)

Kościół par. p.w. Narodzenia NP Marii, 2 portale, inwentaryzacja: widoki, rzuty, przekroje, detale — 1:1, 1:10; KT; J. Skrzypczyk, 1985.

14. Humniska (w. podkarpackie)

Kościół par. p.w. św. Stanisława bpa, inwentaryza­ cja: rzut, przekrój poprzeczny — 1:50; KT, KO, O; M. i J. Skrzypczykowie, 1971.

15. Humniska (w. podkarpackie)

Kościół par. p.w. św. Stanisława bpa, inwentaryza­ cja: rzut, 2 przekroje poprzeczne, przekrój podłużny, 4 elewacje — 1:50, 4 detale — 1:5; KT, KO; E. Ber­ gman, E. i J. Porębscy, 1982.

16. Iwkowa (w. małopolskie)

Kościół cmentarny p.w. Narodzenia NP M arii, in­ wentaryzacja: rzut, 2 przekroje poprzeczne, przekrój podłużny, 4 elewacje — 1:50, 10 detali — 1:1, 1:10; KT, notaty pomiarowe; M. i J. Skrzypczykowie, 1985. 17. Janisławice (w. łódzkie)

Kościół par. p.w. św. Małgorzaty, inwentaryzacja: rzut, 4 przekroje poprzeczne, 2 przekroje podłużne, 4 elewacje — 1:100, 3 detale — 1:10; KT, O; E. Ber­ gman, E. i J. Porębscy, 1984.

18. Jaworzno (w. opolskie)

Kościół par. p.w. św. Trójcy, inwentaryzacja: rzut, 2 przekroje poprzeczne, 2 przekroje podłużne, 4 elewac­ je — 1:50, 3 detale — 1:5, 1:10; KT; P. Puścikowski, P. Życieński 1986/7.

19. Kazimierz Biskupi (w. wielkopolskie)

Klasztor księży misjonarzy, portal, inwentaryzacja: widok, rzut, przekrój — 1:10, detal nadproża — 1:1, KT; M. i J. Skrzypczykowie, 1987.

20. Kowalówka (w. podkarpackie)

Dawna cerkiew par. gr.-kat. p.w. Narodzenia N.P. M arii, inwentaryzacja: rzut, przekrój poprzeczny, przekrój podłużny, 4 elewacje — 1:50; KT, KO; M. i J. Skrzypczykowie, 1987

21. Krzywosądz (w. kujawsko-pomorskie)

Kościół par. p.w. Wniebowzięcia N. P. Marii, inwen­ taryzacja: rzut, 3 przekroje poprzeczne, przekrój po­ dłużny, 4 elewacje — 1:50, 16 detali — 1:10, 1:5, 1:1; KT; B. Bartocha, A. Renke, J. Skrzypczyk, 1994. 22. Księży Las (w. śląskie)

Kościół fil. p.w. Michała Archanioła, inwentaryza­ cja: rzut, 2 przekroje poprzeczne, przekrój podłużny, 4 elewacje — 1:50; KT; B. Bartocha, I. Kozyrska, T. Krupiński, J. Skrzypczyk, 1991.

23. Kwiatoń (w. małopolskie)

Dawna cerkiew par. p.w. św. Paraskewii, inwentary­ zacja: 2 rzuty, 2 przekroje poprzeczne, przekrój po­ dłużny, 4 elewacje — 1:50, przekrój hełmu nad prez­ biterium, 3 przekroje hełmów — 1:20, 4 detale — 1:10; KT; M. i J. Skrzypczykowie, 1991.

24. Lipnica M urow ana (w. małopolskie)

Kościół cmentarny p.w. św. Leonarda, inwentaryza­ cja: rzut, 2 przekroje poprzeczne, przekrój podłużny,

4 elewacje — 1:50, 5 detali 1:1, 1:5, 1:10; KT; M. i J. Skrzypczykowie, 1986.

25. Łaszew (w. łódzkie)

Kościół fil. p.w. św. Jana Chrzciciela, inwentaryza­ cja: rzut, 2 przekroje poprzeczne, przekrój podłużny, 4 elewacje — 1:50, 11 detali — 1:1, 1:5, 1:10; KT; M. i J. Skrzypczykowie, 1986.

26.Łaziska (w. śląskie)

Kościół fil. p.w. Wszystkich Świętych, inwentaryza­ cja: 2 rzuty, 3 przekroje poprzeczne, 2 przekroje p o ­ dłużne, 4 elewacje — 1:50, 2 detale — 1:1, 1:10; KT, KO; M. Piłat 1987.

27. Łącza (w. śląskie)

Kościół fil. p.w. Narodzenia NP Marii, inw entary­ zacja: rzut, przekrój podłużny, 2 przekroje poprzeczne, 4 elew acje— 1:50, 2 d etale— 1:10; KT; B. Bartocha, I. Kozyrska, T. Krupiński, J. Skrzypczyk, 1991. 28. Łyskornia (w. łódzkie)

Kościół par. p.w. św. Marii Magdaleny, inwentary­ zacja: rzut, 2 przekroje poprzeczne, 2 przekroje po­ dłużne, 4 elewacje — 1:50, 4 detale — 1:2,5, 1:5, 1:10; KT; P. Puścikowski, P. Życieński, 1987.

29. Mąkolice (w. łódzkie)

Kościół par. p.w. śś. Wojciecha, Stanisława, Klemen­ sa, Katarzyny, inwentaryzacja: sytuacja— 1:200, rzut, 3 przekroje poprzeczne, przekrój podłużny, 4 elewacje — 1:50, 2 detale — 1:10; KT; B. Bartocha, I. Kozyr­ ska, T. Krupiński, J. Skrzypczyk, 1990.

30. Ochędzyn (w. łódzkie)

Kościół par. p.w. św. Anny, inwentaryzacja: rzut, 3 przekroje poprzeczne, przekrój podłużny, 4 elewacje — 1:50, 2 detale — 1:10, 1:50; KT; M. i J. Skrzyp­ czykowie, 1988.

31. Podole (w. małopolskie)

Kościół par. p.w. Podwyższenia Św. Krzyża, 2 okna, zaczep, inwentaryzacja: widoki, rzuty, przekroje —

1:1, 1:5, 1:10; KT; J. Skrzypczyk, 1986. 32. Poniszowice (w. śląskie)

Kościół par. p.w. św. Jana Chrzciciela, inwentaryza­ cja: 6 rzutów, 2 przekroje poprzeczne, przekrój po­ dłużny, 4 elewacje — 1:50, 10 detali — 1:5, 1:10; KT, KO; J. Giermański, 1987.

33. Popowice (w. łódzkie)

Kościół fil. p.w. Wszystkich Świętych, inwentaryza­ cja: 2 rzuty, 3 przekroje poprzeczne, przekrój podłuż­ ny, 4 elewacje — 1:50, 5 detali — 1:1, 1:5; KT, X; B. Bartocha, I. Kozyrska, T. Krupiński, J. Skrzypczyk, 1990.

34. Rozdzielę (w. małopolskie)

Kościół p.w. św. Jakuba, próba rekonstrukcji portalu bocznego — 1:10, elementy portalu i aksonom etria —

35. Siemiechów (w. małopolskie)

Kościół par. p.w. Matki Boskiej Gromnicznej, okno wsch., inwentaryzacja: widok, rzut, przekrój — 1:10; profil obramienia — 1:1; KT; J. Skrzypczyk, 1986. 36. Wierzbie (w. opolskie)

Kościół par. p.w. św. Leonarda, inwentaryzacja: rzut — 1:50; portal boczny: widok, rzut, przekrój — 1:10; KT; J. Skrzypczyk, 1987.

B. Rysunki pomiarowe pozyskane do zbiorów IS PAN z różnych instytucji

1. Blizanów (w. wielkopolskie)

Kościół par. p.w. Narodzenia N. P. Marii, inwenta­ ryzacja: rzut, 2 przekroje poprzeczne, przekrój podłuż­ ny, wiązar nawy — 1:50, ciesielskie znaki montażowe — 1:1; KT, O; M. Pawlaczyk, 1975 i 1980 (ODZ); przerys: KT; M. Pawlaczyk, 1980.

2. Bukowno (w. mazowieckie)

Kościół par. p.w. Narodzenia N. P. Marii, inwenta­ ryzacja: sytuacja — 1:200, rzut, 3 przekroje poprze­ czne, przekrój podłużny, elewacja — 1:100; KT, O; J. Jawornik, W Szpadzik, R. Żurawski, 1970 (WKZ Ra­ dom); przerys: KT, O; J. Ryszkiewicz 1984.

3. Bystre (w. podkarpackie)

Dawna cerkiew gr.-kat. p.w. M ichała Archanioła, inwentaryzacja: sytuacja— 1:1000, plan działki z rzu­ tem cerkwi — 1:200, 2 rzuty, 4 elewacje — 1:50, 3 detale — 1:10; KT; J. Chmielewska, M. Rowecka, 1987 (TOnZ); przerys: KT; W Renke Kowalska (1988). 4. Chotyniec (w. podkarpackie)

Cerkiew par. gr.-kat. p.w. Narodzenia Matki Bo­ skiej, inwentaryzacja: 4 rzuty, 8 przekrojów poprze­ cznych, 2 przekroje podłużne, 4 elewacje — 1:50, 6 detali — 1:1, 1:5, 1:10; KT; zesp. pod kier. M. Smok- tunowicza, 1987 (TOnZ).

5. Ciasna (w. śląskie)

Kościół par. p.w. Świętej Trójcy, inwentaryzacja (wy­ konana przed przeniesieniem kościoła z Bodzanowie): sytuacja — 1:1000, 2 rzuty, 2 przekroje poprzeczne, przekrój podłużny, 4 elewacje — 1:100; O; T. Ehl 1934 (Arch, par.); przerys: KT; E. Lipińska, 1985. 6. Daliowa (w. podkarpackie)

Cerkiew par. gr.-kat. p.w. św. Paraskewy, inwenta­ ryzacja: 2 rzuty, 3 przekroje poprzeczne, przekrój p o ­ dłużny, 4 elewacje — 1:25; Koło Naukowe Studentów Politechniki Łódzkiej, 1983 (n. n.); przerys: KT; W Renke-Kowalska.

7. Długa Kościelna (w. mazowieckie)

Kościół par. p.w. św. Anny, inwentaryzacja: rzut, 2 przekroje poprzeczne, przekrój podłużny, 4 elewacje — 1:100; KT; M. Adamski, W. Michalski M. Rek,

1948 (ZAP PW); przerys: KT; R. Kunkel, 1984.

8. Domachowo (w. wielkopolskie)

Kościół par. p.w. św. M ichała Archanioła, rzut przed rozbudową kościoła — 1:100; projekt rozbudowy rzut — 1 :1 0 0 ; O; L. Michałowski, 1 9 2 8 (Arch, par.); prze­ rys: KT; M. Pawlaczyk, 1 9 7 4 .

9. Domachowo (w. wielkopolskie)

Kościół par. p.w. św. M ichała Archanioła, inw enta­ ryzacja: r z u t — 1:100, przekrój poprzeczny, przekrój podłużny więźby dachowej z obrysem kościoła, wiązar — 1 :5 0 , detal —1 :1 ; KT, O; M. Pawlaczyk, 1 9 7 4 (ODZ); przerys: — 1 :1 0 0 , 1 :1 ; KT; M. Pawlaczyk, 1 9 7 4 . 1 0 . Graboszewo (w. wielkopolskie)

Kościół par. p.w. św. Małgorzaty, inwentaryzacja: rzut, 2 przekroje poprzeczne, przekrój podłużny —

1 :5 0 , wiązar nawy, więźba nad prezbiterium — 1 :1 0 0 ,

detal — 1 :1 ; KT; M. Pawlaczyk, 1 9 7 5 i 1 9 7 9 (ODZ); przerys — 1 :1 0 0 , 1 :1 ; KT; M. Pawlaczyk, 1 9 7 9 .

11. Kadłub (w. łódzkie)

Kościół par. p.w. śś. Andrzeja, inwentaryzacja:

2 rzuty, przekrój poprzeczny, przekrój podłużny, 4 ele­ wacje — 1 :5 0 ; O; J. Warszawa, 1 9 8 2 (BDZ Sieradz); przerys: KT; W Renke-Kowalska, 1 9 8 6 .

1 2 . Klępsk (w. lubuskie)

Kościół par. p.w. Nawiedzenia NP Marii, inw enta­ ryzacja: rzut, 2 przekroje poprzeczne, przekrój podłuż­ ny — 1 :1 0 0 ; KT, O; J. Schröter 1 9 5 4 (BDZ Zielona Góra); przerys: KT; R. Kunkel, 1 9 8 6 .

1 3 .Kłodawa (w. wielkopolskie)

Kościół fil. p.w. śś. Fabiana i Sebastiana, inwentary­ zacja: rzut, przekrój poprzeczny— 1 :5 0 , detal — 1 :1 0 ;

KT; M. Pawlaczyk, 1 9 7 5 (ODZ); przerys — 1 :1 0 0 , 1 :1 0 ; KT; M. Pawlaczyk, 1 9 7 5 .

14. Koźmin (w. wielkopolskie)

Kościół cmentarny p.w. Świętej Trójcy, inwentary­ zacja: rzut, przekrój poprzeczny, przekrój podłużny —

1 :5 0 , detal — 1 :1 0 ; KT; M. Pawlaczyk, 1 9 7 3 (ODZ); przerys: 1 :1 0 0 , 1 :1 0 ; M. Pawlaczyk, 1 9 7 3 .

15 . Leżachów (w. podkarpackie)

Cerkiew par. p.w. św. Mikołaja, inwentaryzacja: rzut, 2 przekroje poprzeczne, przekrój podłużny, 4 ele­ wacje — 1:1 0 0 ; KT, notaty pomiarowe; zesp. pod kier. M. Smoktunowicza, 1 9 8 6 (TOnZ).

1 6 . Łęki Górne (w. małopolskie)

Kościół par. p.w. św. Bartłomieja, inwentaryzacja: rzut, 2 przekroje poprzeczne, przekrój podłużny, 4 ele­ wacje — 1 :5 0 , detal — 1 :1 ; KT; (n. n.).

17. Łukawiec (w. podkarpackie)

Cerkiew fil. gr.-kat. p.w. św. Dymitra, inwentaryza­ cja: rzut, 3 przekroje poprzeczne, przekrój podłużny,

4 elewacje — 1 :5 0 , 1 0 detali — 1 :1 , 1 :5 , 1 :1 0 , akso- nom etria konstrukcji przekrycia nawy, perspektywa narożnika nawy; KT, KO; M. i J. Skrzypczykowie,