Rezerwaty architektury ludowej na Słowacji

KOMUNIKATY, DYSKUSJE

MARIA MEDVECKA

REZERWATY ARCHITEKTURY LUDOWEJ NA SŁOWACJI

Rezerwaty z p u n k tu w id ze n ia te o rii o ch ro n y zabytków w y d a ją się n a jb a rd z ie j o d p o w ie d n ią form ą o ch ro n y ze­ sp o łó w zabytkow ych. S tw arzają bow iem w a ru n ki do za ­ c h o w a n ia w a rto ś c i b u d o w n ic tw a lu d o w e g o , a rc h ite k ­ tu ry i u rb a n is ty k i. O c h ro n ą o b ję te je s t ca łe środow isko h istoryczne - stru k tu ra u rb a n istyczn a d o k u m e n tu ją c a typy wsi w przeszłości i ich za b u d o w ę w n a tu ra ln y c h w a ru n k a c h . D o ku m e n to w a n e są także poszczególne ro ­ d z a je b u d y n k ó w : za b u d o w a n ia m ieszkalne, g o s p o d a r­ skie, przem ysłow e. M ożna dzięki nim poznać zarów no te c h n o lo g ię b u d o w n ic tw a , ja k i je g o form y artystycz­ ne.

Rezerwaty p o z w a la ją na o c h ro n ę u sytu o w a n ia o b ie k ­ tó w w o b rę b ie zagrody, z a c h o w u ją c ich w za je m n e zw iązki i ra n g ę w na tu ra ln ym środow isku. Lokalny typ z a b u d o w a ń p o ja w ia się w rezerw atach w różnych fo r­ mach rozw ojow ych i w a ria n ta c h . Z a ch o w a n e zo sta ją o ­ b ie kty typ o w e i u n ik a to w e re p re z e n tu ją c e w a ru n k i ży­ cia i pra cy wszystkich w arstw społeczności w ie js k ie j, a także w za je m n e p ro p o rc je i zw iązki poszczególnych budynków .

O c h ro n ę za b ytkó w na S ło w a cji re g u lu je ustaw a o za ­ bytka ch ku ltu ry. U staw a ta um o żliw ia u zn a n ie za re ­ z e rw a t za b ytko w e j a rc h ite k tu ry lu d o w e j skupisk b u d o w ­ n ic tw a lu d o w e g o , które tw orzą pew ną całość. U c h w a ­ ła Rządu S ło w a c k ie j R epubliki S ocja listyczn e j o d n o s z ą ­ ca się do u s ta n o w ie n ia rezerw atu określa z a d a n ia i p rz e d m io t o ch ro n y, w skazuje g ra n ic e te ry to ria ln e re ­ ze rw a tu i pasm o o ch ro n n e . Jednocześnie rząd określa w u c h w a le zasady d z ia ła ln o ś c i b u d o w la n e j i g o s p o d a r­ czej w re ze rw a cie i zaleca w ła ś c iw e j radzie w o je w ó d z ­ kie j z a p e w n ie n ie o d p o w ie d n ic h w a ru n k ó w do o ch ro n y i p ra w id ło w e g o w ykorzystania rezerw atu. W a ru n k i o k re ­ ślo n e przez rząd w stosunku do d z ia ła ln o ś c i b u d o w la ­ n e j i g o s p o d a rc z e j w rezerw acie m ają za p e w n ić trw a ­ łe z a c h o w a n ie i dalsze w zb o g a c a n ie zb io ró w w tym zespole zabytkow ym . U zn a n ie zespołu zabytkow ego za re ze rw a t to nie tylko kw estia za ch o w a n ia d zie d zictw a a rc h ite k tu ry ja k o d o kum entu historycznego. W ażne je s t także n a d a n ie tym zabytkom nowych treści i fu n ­

kcji społecznych.

N ie w ie lk ie te ry to riu m S ło w a cji je s t dość u ro zm a ico n e . N a p o łu d n iu ro zcią g a się u ro d z a jn a n izin a , w ś ro d ­ kow ej S ło w a cji w ystę p u ją g ó ry b o g a te w złoża m in e ­ ra łó w . W te j części re p u b lik i tra d y c je g ó rn icze s ię g a ją ś re d n io w ie c z a . W S ło w a cji p ó łn o c n e j w K a rp a ta c h głó w n ym źró d łe m utrzym ania lu d n ości było pasterstw o,

które rozw inęło się tu w d o b ie k o lo n iza cji w o ło skie j. N a ­ tu ra ln a i ku ltu ro w a różnorodność kra jo b ra zu S ło w a cji z n a la zła wyraz w w ielkości form a rc h ite k tu ry lu d o w e j. Na p o łu d n iu ro ln icy b u d o w a li domy z gliny, z d w u s p a ­ dow ym i i czterospadow ym i da ch a m i pokrytym i trz c in ą lu b słom ą. W b u d o w n ic tw ie ludowym te g o re g io n u s to ­ sow ane były ściany w y p la ta n e i sochow e k o n stru kcje d a chu. N a S ło w a cji p ó łn o c n e j w ystę p u je b u d o w n ic tw o zrębow e, dachy d w u sp ad o w e z ła m a n ym i szczytami, kry­ te g o n te m . W re g io n ie p ó łn o cn o -w sch o d n im c z te ro s p a ­ dow e d achy o k o n stru kcji krokw iow ej p o kryw ano słom ą. S ło w a c ja środkow a to obszar, gdzie spotykam y różne typy d om ów d re w n ia n ych i m urow anych. Przeważały je d n a k dom y d re w n ia n e . W budynkach m urow anych podstaw ow ym m a te ria łe m b u d o w la n ym był kam ień. Plan dom u m ia ł u k ła d symetryczny, d w u d z ie ln y lu b tró jd z ie ln y (izb a -sie ń lu b izb a -sie ń -ko m o ra ). Asym e­ tryczny p la n dom u (izb a -sie ń -ko m o ra ) spotykany był je d y n ie w re g io n a c h na p o g ra n iczu O ra w y i Spiszą. Przeważnie były to dom y pa rte ro w e, a le w niektórych o krę g a ch p o ja w ia ły się także dom y je d n o p ię tro w e . N a j­ b a rd z ie j intensyw ny rozw ój a rc h ite k tu ry lu d o w e j na S ło w a cji przypada na koniec XIX i po czą te k XX w. B u d o w n ictw o lu d o w e ju ż w końcu u b ie g łe g o s tu le cia zyskało w ie lu zw o le n n ikó w . W początkach XX w. p o ja ­ w iły się pierwsze d z ia ła n ia zm ierzające do o ch ro n y a r­ c h ite k tu ry lu d o w e j na S ło w a cji. N a początku ch o d ziło je d y n ie o o ch ro n ę poszczególnych u n ika to w ych z a b u ­ d ow ań. D o p ie ro nieco później zrodziła się k o n c e p c ja o b ję c ia o ch ro n ą całych zespołów b u d o w n ic tw a , ta k aby zachow ać rów nież w a rto ści urbanistyczne.

Na S ło w a cji z n a jd u je się dziew ięć rezerw atów a rc h i­ te ktu ry lu d o w e j: Brhlavce i Velké Levare w w o j. za- c h o d n io sło w a ckim , Ćićmany, Podbiel, Sebechleby, S pa­ nia D o lin a i V lk o lin e c w w oj. środkow osłow ackim , Zdziar i O sturńa w w o j. w schodniosłow ackim 1.

Pierwszą pow ażną a k c ją zw iązaną z o ch ro n ą a rc h ite k ­ tu ry lu d o w e j na S ło w a cji była o d b u d o w a wsi Ć i с m a ­ n у (p o w ia t Ż ilin a ), po pożarze w 1921 r. Ź ró d ła h i­ storyczne w y m ie n ia ją Cićmany po raz pierwszy w 1272 r. M ieszkańcy z a jm o w a li się rolnictw em i h o d o w lą ow iec. Zrębow e domy z czterospadow ym i d a ch a m i krytymi g o n ­ tem m iały u kła d tró jd z ie ln y (izba-sień-kom ora). D la

1 O rezerwacie we wsi Ostruńa szerzej pisze M. Usakovà w artykule Ostruńa — rezerwat zabytkowego budownictwa lu­

2. Brhlovce — „ o s a d a s k a ln a " - le t ­ n ia ku ch n ia (fot. M. M ed ve ck â ,

1976)

2. Brhlovce - „ a rock s e t t le m e n t " - a su mm er kitchen

większych rodzin b u d o w a n o domy z poddasznym i kom oram i i schodam i. Ściany zew nętrzne pokryw ano m alow anym o rn a m e n te m geom etrycznym . P ierw otnie m a lo w a n o pasy, p ó źn ie j ca łq płaszczyznę ścian. A r­ c h ite k tu ra wsi Ćicm any jeszcze w u b ie głym stuleciu przycią g a ła u w a g ę społeczeństw a. Kopia dom u z Cie­ rna n została z a p re ze n to w a n a na cze ch o słow a ckie j wy­ staw ie e tn o g ra fic z n e j w Pradze w 1895 r. Kiedy w 1921 r. znaczna część wsi została zniszczona przez p o ­ żar, p o sta n o w io n o ją o d b u d o w a ć z a c h o w u ją c tra d y c y j­ ną zabudow ę. P rojekt o p ra c o w a ł a rc h ite k t Duśan Jur­ kowie. W te j części wsi, która n ie została zniszczona

przez pożar, w znoszono ju ż w tym czasie dom y m u ro ­ w ane. Dzięki p o d ję te j wówczas a kcji przez o d p o w ie d ­ nie czynniki z a jm u ją c e się o ch ro n ą zabytków o d b u d o ­ w a n o d re w n ia n e domy, n a w ią zu ją ce swą a rc h ite k tu rą zew nętrzną do lo k a ln e j tra d y c ji b u d o w la n e j. N iestety, nie u d a ło się zachow ać p ie rw o tn e g o u k ła d u u rb a n is ty ­ cznego. N a d a l je d n a k - zg o d n ie z tra d y c ją - miesz­ kańcy p okryw ali ściany dom ów m a lo w id ła m i. Z d o b ie n ie dom ów skom plikow anym ornam entem geom etrycznym je s t na S ło w a cji zjaw iskiem unikatow ym . Z a c h o w a ło się o no je d y n ie dzięki o d b u d o w ie sp a lo ne j wsi. Jej re ko n ­ stru kcja była pierwszą re a liz a c ją rezerwatu a rc h ite k tu ­

3. P o d b ie l — szereg d o m ó w (fot. 1. Liptayovà, 1980)

3. P o d b ie l — a row of houses

ry lu d o w e j in situ na św iecie i za jm u je poczesne m ie j­ sce w dzie ja ch ochrony zabytków na S ło w a cji. B o g a c­ tw o a rch ite kto n iczn e i w artości historyczne przyczyniły się do tego, że wieś tę, ja k o je d n ą z pierwszych, rząd S łow ackiej R epubliki S ocjalistycznej w 1977 r. u zn a ł za rezerw at a rch ite ktu ry ludow ej.

W rezerw acie Ćićmany pod o ch ro n ą z n a jd u je się o d ­ b u d o w a n a po pożarze część wsi, a także starsze z a b u ­ d o w a nia , które nie u legły zniszczeniu.

В r h I о V с e (p o w ia t Levice). W ieś ta p o ja w iła się w d o kum entach historycznych po raz pierwszy w 1245 r. Jej mieszkańcy za jm o w a li się rolnictw em i u p ra w ą w i­

norośli. Pod o ch ro n ą znalazły się tzw. m ieszkania sk a l­ ne sta n o w iące d o ku m e n t rozwoju form o sa d n ictw a . Są to pom ieszczenia m ieszkalne i gosp o d a rcze w ydrążo­ ne (w ykute) w stromym zboczu skalnym. Powstaniu ta ­ kich form sprzyjały n ie w ą tp liw ie w a ru n ki g e o lo g iczn e — miękki, porow aty tu f pochodzenia w u lka n iczn e g o . Czas pow stania skalnej osady w B rhlovcach nie je s t znany, w lite ra tu rz e po raz pierwszy p o ja w ia się ta naz­ wa w 1742 r.

V e l k é L e v a r e (p o w ia t Senica). W ieś tę po raz pierwszy o d n o to w a n o w d o kum entach pod d a tą 1373 r. W XVI w. z a s ie d lili ją h a b a n i (a n a b a p tyści), którzy g łó

-w n ie z a jm o -w a li się p ro d u k c ją noży i garncarstw em . G lin ia n e dom y z b u d o w a n e w o kó ł k w a d ra to w e g o rynku stworzyły sam oistną całość zw aną habańskim dw orem . Typowe d la h a b a ń skich dom ów są wysokie dachy z pod- dasznymi pom ieszczeniam i — służącym i do suszenia wy­ robów g lin ia n y c h . Pod o c h ro n ą z n a jd u je się cały ha- bański dwór.

P o d b i e i (p o w ia t D olny K ubi). W ieś ta pow stała w po ło w ie XVI w. w czasie w o ło skie j k o lo n iz a c ji. Jej m ie­ szkańcy z a jm o w a li się roln ictw e m i pasterstw em . W ieś ma układ dw urzędow ej u licó w ki z tró jką tn ym placem przy kościele. Z a g ro d y są o tw a rte i za b u d o w a n e w g łą b licznym i budynkam i m ieszkalnym i i gospodarczym i. D o ­ my m ają trzy pom ieszczenia (izb a -s ie ń -k o m o ra ); tylna część sieni je s t w yd zie lo n a i p e łn i fu n k c ję kuchni. Z a ­ rów no domy m ieszkalne, ja k i za b u d o w a n ia g o s p o d a r­ skie są zrębow e, o d a ch a ch dw uspadow ych krytych gontem .

S e b e c h l e b y (p o w ia t Zvoleń). W źródłach historycz­ nych wieś ta p o ja w ia się po raz pierwszy w 1135 r. Tutejsza lu d n ość za jm o w a ła się roln ictw e m i u praw ą w in n e j la to ro ś li. Pod o c h ro n ą znalazł się zespół p iw n i­ czek i dom ków w in ia rs k ic h . Piw nice drą żo n e były w skale, a nad nimi sta w ia n o je d n o - lu b d w uizbow e d o m ­ ki b u d o w a n e z ka m ie n ia i otynkow ane. C zte ro sp a d o ­ we dachy są z je d n e j strony w ysunięte i p o d p a rte d re ­ w nianym i słupam i i w ten sposób tworzy się dalsze, na pół o tw a rte pom ieszczenia. O b ie k ty są usytuow ane poza obrębem wsi i tw orzą o d rę b n y zespół u rb a n is ty ­ czny.

Ś p a n i a D o l i n a (p o w ia t Banska Bystrica). Nazwa tej wsi p o ja w ia się w źró d ła ch pisanych po raz p ie rw ­ szy w 1263 r. G łów nym zajęciem je j m ieszkańców było, aż d o końca XIX w., g ó rn ic tw o . Spania D o lin a ma za­ b u d o w ę n ie re g u la rn ą . Domy g ó rn ik ó w są b u d o w a n e z dre w n a lu b m urow ane z k a m ie n ia ; b yw a ją też o

kon-6. Ś p a n ia D o lin a - d e t a l d a c h u g ó rn ic ze g o d omu (fot. M. M ed ve ck â , 1975)

stru k c ji m ieszanej d re w n ia n o -k a m ie n n e j. Ściany sq o tyn ­ kow ane i p o b ielo n e . G o n t kryjący d w uspadow e dachy został w w ie lu budynkach zastąpiony przez blachę. W y­ ją tk o w o urozm aicony teren w yró w n u ją wysokie p o d m u ­ rów ki. W e jście do dom u i poruszanie się w o kó ł niego u m o ż liw ia ją d re w n ia n e „p a w la c z e ". Domy są tu p a rte ­ rowe i je d n o p ię tro w e , o dwóch lu b trzech pom ieszcze­ nia ch (izba-sień lu b izba-sień-kom ora, czy izba-sień- -izb a ). Podstawowy plan bywa różnie rozw ijany, n a jczę ­ ściej w szerokości, poprzez przyłączenie dalszego p o ­ m ieszczenia. Do specyficznych cech tych do m ó w n a le ­

ży przew aga pomieszczeń m ieszkalnych n ad g o s p o d a r­ czymi, a lbow iem ro ln ic tw o s ta n o w iło w tym re g io n ie je d y n ie u z u p e łn ie n ie p o dstaw ow ego z a ję c ia . W ieś m o­ że poszczycić się także zabytkam i te c h n ik i.

V l k o l i n e c (p o w ia t Liptovskÿ M ikulóś). W ie ś ta w y­ m ie n io n a została w źró d ła ch po raz pierwszy w 1376 r. Tutejsza ludność za jm o w a ła się u p ra w ą ro li. W ieś ma układ dw urzędow ej uliców ki z w ydłużonym i z a g ro d a ­ mi. Domy m ają trzy pom ieszczenia (iz b a -s ie ń -k o m o ra ). P o ja w ia ją się także dom y b liźniacze p o łą czo n e w sp ó ln ą

7. Vlkoline c, d o m n r 23 (fot. Z. Liptayovâ, 1980)

7. Vlkolinec, house n o 23

8. Z d ia r — dom z w e jście m o d p o d ­ wórza (fot. M. M ed v e c kà , 1974) 8. Z d ia r - a house with the e n ­ tr an ce from the c o u rty a r d

Literatura

1. F r o l e c V a c l a v , Lud ov â s ta vebn â k u lt u ra na Sloven- sku a j e j vyznam p re p o z n a n ie k u ltu rn e h o vÿvoja v K a r p a - toch. „Pamiatky a priroda" 1980, ć. 4, s. 18-21.

2. M e d v e c k â M a r i a , Pa m ia tk o vé rezervacie Tudovej a rc h it e k tu r y v SSR. „Pamiatky a pri’roda'' 1980, с. 4, s. 10­ -13.

3. M e d v e c k â M a r i a , Stav p a m ia t k o v ÿ c h rezerv âcii l'u- d o v e j a rc h it e ktu ry n a Slovensku. Pamiatkovâ starostlivost’ о l’udovu architektüru a technické pamiatky. Bratislava 1983,

s. 13-20.

4. N о v â к о v ó M i I a d a, Oć jd e v o ch ra n ë p a m à t e k lid o - vé a rchite kt ury . „Pamâtkovâ péce" 1971, c. 2, s. 66—74. 5. P r a z â k V i l é m , К p r o b le m a t ic e m a lb y śrubowy ch d o ­ mu с Ć icm anec h. Ludové stavitel'stvo a bÿvanie na Sloven­ sku. Bratislava 1963, s. 9-88.

6. P u s k â r I m r i c h , Ludov â a rc h it e k t u r a a j e j o c h r a n a и nas a z a h r a n ia . Zbiornik SNM 58, Etnografia 5, 1964, s. 12— -47.

7. P u ś k a r I m r i c h , Sta w a pe rspektivy Tudovej a r c h i t e k ­ tury n a Slovenku. „Pamiatky a priroda” 1971, c. 5-6, s. 3-14.

RESERVES OF FOLK ARCHITECTURE IN SLOVAKIA

From a viewpoint of the theory of monuments protection the preservation of historic complexes in form of reserves seems most suitable. Most of the values of folk building, quality of architecture as well as its urbanistic value are preserved and the entire historic environment is then protected. Natural and cultural diversity of Slovakia’s landscape has found its expression in a big number of different forms of folk architecture, which developed most rapidly at the end of the 19th and early 20th centuries. The first major cam­ paign for the protection of folk architecture in Slovakia was the reconstruction of the village of Ćićmany after fire in 1921 with its characteristic chipped houses covered with sophisticated geometric ornaments. Ćićmany was the first village to be recognized as a reserve in 1977.

There are nine reserves of folk architecture in Slovakia: Brhlovce and Velke Levare in west Slovakian district, Ćićma­ ny, Podbiel’, Sebechleby, Spania Dolina and Vlkolinec in Central Slovakia, Żdiar and Osturna in east Slovakian d i­ strict.

In Brhlovce the protection is extended to a complex of housing and farming quarters hewn in a steep rock slope, In soft porous tuff of volcanic origin. In the village of Vel­

ke Levare protection covers the so-called "Habansky ma­

nor", i.e. a group of clay houses erected around a square market place and making an independent entity.

Rooms in the attick under high roofs were used for drying earthenware pots, which was the main job of anababtists. A group of cellars and wine houses, situated at the out­ skirts of Sebechleby, were also recognized as a reserve. The cellars were hollowed in the bed rock and over them one- or two-room plastered stone houses were put up. Hip roofs, protruding on one part and supported with wooden pillars, make additional semi-open quarters. Spania Dolina, situated on an uneven site, has houses with high underpinning brick­ work and "wooden storage rooms” . There are more living-in than farming quarters in there as the main job of villagers was mining.

Vlkolinec is a village arranged as a densely built-up street

with elongated crofts. The reserve covers the entire village, which is the only village in Slovakia with no modern build­ ings. Żdiar has a "loose chain" construction and the crofts are encircled from all four sides. Chipped houses are built from the halves and ridge and hip roofs are covered with

shingle. A similar kind of buildings is found in Osturna. Various criterions have been taken into account when choo­ sing complexes to be recognized as reserves. First and fo­ remost these were ethnographic elements and also present technical condition of the buildings and possibilities to use them for touristic purposes.

MARIA USAKOVA

OSTURNA - REZERWAT ZABYTKOWEGO B U D O W N IC TW A L U D O W E G O NA SŁOWACJI

Jednym z dzie w ię ciu rezerw atów a rc h ite k tu ry lu d o w e j na S łow acji, o którym p ragniem y w ię ce j pow iedzieć, je s t g ó ra lska w ieś O sturńa. Położona na styku pasm a W ysokich Tatr i S piskiej M a g u ry w części p ó łn o c n e j gra n iczy z Polskq. O ry g in a ln a a rc h ite k tu ra lu d o w a i zachow any c h a ra k te r stru ktu ry o sa d n icze j zad e cyd o w a ły o tym, że 3 X 1979 r., w myśl rozporzqdzenia Rzqdu SRS nr 315, O stu rń a została uznana za re ze rw a t a r­ ch ite ktu ry lu d o w e j. W yznaczone zostało je d n ocze śn ie pasm o o chronne.

O sturńa je s t n a jb a rd z ie j rozle g łq i najw iększg w siq ma- gurskq. M a 9 km d łu g ości, leży w S piskiej M a g u rze w d o lin ie potoku o s tu rn ia ń s k ie g o , w o d le g ło ś c i 20 km na p o łu d n io w y zachód od S piskiej S tarej W si. A d m i­ n is tra c y jn ie należy do p o w ia tu Poprad w w o je w ó d z ­ tw ie w sch o d nio sło w a ckim . W ieś została założona przez pasterzy u kra iń skich , którzy o s ie d lili się tu w XVI w. w czasie ko lo n iz a c ji w o ło skie j.

Pierwszy d o k u m e n t pisany na te m a t te j m iejscow ości pochodzi z 1593 r. P ierw otnie na le żała ona do fe u d a