Współczesne koncepcje regulacji prawnych i strukturalnych w ochronie dóbr kultury Italii

Lech Krzyżanowski

Współczesne koncepcje regulacji

prawnych i strukturalnych w

ochronie dóbr kultury Italii

Ochrona Zabytków 37/1 (144), 3-7

ARTYKUŁY

WSPÓŁCZESNE KONCEPCJE REGULACJI

W OCHRONIE DÓBR KULTURY ITALII

Z ainteresow anie problem am i kanseirwaitorsfciiimii Włacih jesit zjarwiakiem n a tu ra ln y m iw Polsce, (w k raju , k tó re g o (kuiltura fonm ówała isię iw strefie w p ły ­ wów P ółw yspu Apenińskiego. C harakterystycznym tego przejalwem je st żywe zainteresow anie polskich konserw a to ró w zabytków k o n tak tam i z kolegam i w łoskim i, liczne w yjazdy. W m niejszym niestety stqpniu zainteresow anie to przejalwia się w k ra jo ­ w ych publikacjach. P o fu ndam entalnej pracy A. Barbaociego pojaw iło się w praw dzie k ilkanaście a r­ tykułów i n o t w „O chronie Z abytków ” i, tru d n o jednakże uznać, że \wyiczerpaiy io(ne bogatą pro b le­ m atykę w spółczesnych Włoch.

A sum pt ido n ap isan ia tego a rty k u łu d a ły 'długotrw a­ łe dyskusje w arszaw skiego Oddziału S tow arzyszenia K onserw atorów Z abytków n ad proponow aną now e­ lizacją polskiej u sta w y z 1962 r. 2 B ezpośrednim zaś bodźcem istały isię p u b lik acje p re zen tu j ąice istan d y ­ skusji na te re n ie W łoch 3. I ichuciaż p ro jd k t ustaw y p rzedstaw iony Izbie DepUtoiwanych w 1982 r. nie zastał, ja k się zdaje, w prow adzony do try b u ro ­ boczego Izby, już (sam fa k t jego p rzedstaw ienia w y ­ znacza w ażny etap w procesie doskonalenia fo rm u ­ ły ochrony dóbr k u ltu ry Italii. Zanim jednak p rz ej­ dziem y d o ahalizy n ajistotniejszych elem entów w spółczesnych k oncepcji1, nieodzow ne je st spojrzenie wstecz., b y p ełn iej zarysow ały isię historyczne u w a­ runkow an ia dnia dzisiejszego.

W arto zatem zw rócić uw agę, że iZjednoczenie Italii i u tw orzen ie w 1861 ir. m onarchii k o n sty tu cy jn ej oznaczało n ie ty lk o u tw orzenie pań stw a, lecz p rz y ­ spieszało tak że nieuniknione przełam yw anie

lofcal-1 A. B a r b a c c i , Kon serw acja z a b y tk ó w w e Włoszech, „Biblioteka M uzealnictwa i Ochrany Zabytków ”, seria B, t. XVI, Warszawa 1966. W 'okresie 1966— 1983 ukazało się w „Ochronie Zabytków” szesnaście artykułów , recen ­ zji i not zw iązanych z problem atyką w łoską w n u m e­ rach: 2—'1966, 2— 1971, 4—1974, 2 i 3—1975, 1—1976, 3,4—1978, 2,4—>1979, 1,2,3— 1980, 3 - 4 —1981. Por. przypis 9.

2 Dyskusje odbyły się w styczniu 1983 г., por. notatkę w tym num erze na str. 64. Artykuł stanow i przeredagowa­ ną w ersję referatu, który pod tym samym tytu łem autor przedstaw ił dm. 20 k w ietn ia 1983 r. na spotkaniu Od­ działu W arszawskiego Stow arzyszenia Konserwatorów Za­ bytków.

3 Dzięki życzliw ości Pana dira I.C. Angle z M inisterstw a Dóbr Kulturalnych i Środowiskow ych w Rzymie, Ośrodek D okum entacji Zabytków otrzym ał m ateriały, które stały się podstawą artykułu. Ich w łosk ie i p olskie w ersje

PRAWNYCH I STRUKTURALNYCH

nych, trad y c y jn y ch sepairatyzmów. W te j sy tu acji stw orzenie spójnego i jedn olitgo system u ad m in i- stracy jno -praw n ego b yło zadaniem niełatw y m . N ie­ m niej je d n a k (Wydział I pdwisitałego iw 1861 ir. M i­ n isterstw a O św iaty Objął p rob lem aty kę akadem ii isztufk pięlknych, m uzeów i w ykopalisk, b ibliotek, a r ­ chiwów iitp. Je st ch arakterystyczne, że ów zakres z niedużym i zm ianam i zachow ał tsię i n a d a l je s t pojm ow any jalko trad y c y jn a już sfe ra o c h ra n y dó br ku ltu ry . N orm y konserw atorskie, k tó re sfo rm u łow ał C. Boito, zaakceptow ane przez K ongres In ży nierów i A rch itek tó w w 1879 ir. (w 1883 ir. p rz y ję te p rzez kongres iw Rzymie), stano w iły przez dług ie lata kodeks ireailiziowany w p ra k ty c e z ra c ji p rz y ję cia ich przez w spom ni a,ne grem ia, nie zaś z n ak a zu praw a. O chranę Zabytków od po czątku form ow ania się p ań stw a w łoskiego w Większym stopniu tra k to ­ w ano jak o działalność m atury p atrio ty cz n ej aniżeli prawno-adimiinigrracyjnej. T aką w łaśn ie m otyw ację ochrony d ó b r k u ltu ry po staw iły n a p ierw szym p la ­ nie opracow ania z rolku 1980 4.

W niesiony w 1900 r. p ro jd k t u staw y ю o ch ran ie do­ ro b k u historycznego' i artystycznego u zy skał moc obow iązującą w 1902 ir., la w tra k c ie dysfouisji p o ­ selskich usunięto, m iędzy innym i, z p ro je k tu fo r­ m ułę um ożliw iającą bezpośredni u dział społeczeń­ stw a w ochronie zabytków . Był to czas u trw a lo n e j już organizacji nadzoru k o n serw ato rsk ieg o , bow iem od 1889 T działało 12 regionalnych n a d in te n d e n tu r

(soprintendenz) 5. C h ara k te ry zu ją c tę organizację C.

Boito określił ją jalko: „...mądrą równowagą m ię d zy

potrzebą centralizacji a ostrożną decentralizacją ad­

,znajdują się w Bibliotece Ośrodka D okum entacji Zabyt­ ków. Oto tytu ły w w ersji polskiej: D oku m en t roboczy

nr 1. II w ydanie, M inisterstwo Dóbr K ulturalnych i Śro­

dowiskowych. Historia, str u k tu ry i zadania, 1980, w yd. M inisterstwo Dóbr K ulturalnych d Środow iskow ych, N aczelna Dyrekcja Spraw Ogólnych, A dm inistracyjnych i Osobowych, Biuro Opracowań. P rzepisy o ochronie dóbr

kulturalnych i reorganizacji Ministerstwa, projekt u sta­

w y przedstaw iony 4 m arca 1982 r. przez M inistra Dóbr Kulturalnych i Środowiskowych, Izba D eputow anych, Rzym. Panu doktorowi I.C. A ngle składam y w yrazy g łę ­ bokiej wdzięczności, ceniąc sobie jego w ieloletn ią w sp ół­ pracę z Ośrodkiem Dokum entacji Zabytków w W arsza­ wie.

4 Ibidem. # 5 N azwę przejąłem za tłum aczem А. В а т b а с с i e g o, op.cit.; stosuję ją w ym ien nie z jej oryginalnym brzm ie­ niem — soprintendenza.

m inistracji”. J a k isię w tra k c ie iwyrwiodów okaże, jest

to n ad a l n a d e r isto tn y problem polityczny i p ra w ­ ny w spółczsnego pań stw a (włoskiego.

W ciągu naszego stulecia nadintend'entu ry rozbudo­ w yw ano i reorganizow ano. W 1907 r. m iędzy in ­ nym i pow ołano ustaw ą Radę Najwyższą S ta ro ż y t­ ności, N aczelną D yrekcję Z abytków S taro ży tn y ch i S ztuk P ięknych, (wydano d e k re t o in w en tary zac ji i pow ołaniu K ra jo w ej P racow ni F otograficznej dla celów katalogow ania. Od za ran ia głów nym za d a ­ niem opracow yw anych in w en tary zacji i katalogów zabytków było oddanie w ręce służb k onserw azor­ skich in stru m e n tu um ożliw iającego prak ty czn e, r a ­ cjonalne działania. W spom niana w yżej ustaw a o R a­ dzie Najw yższej u stalała k ry te ria doboru k a d ry dla celów ochrony zabytków . Był to bardzo w ażny k ro k na drodze rozbudow y służby konserw ato rsk iej — z d w u n a stu bow iem jednostek terenow ych w 1907 r. (Ustawodawca otw orzył możliwość (sformowania 47, p rz y czym m iały to być jednostki w ysp ecjali­ zowane — dla m uzeów , zabytków archeolog iii, b i­ bliotek itp. W łaśnie dzięki w spom nianym w yżej k ry - trio m (ocen kadiroWych m ożna było uform ow ać org a­ nizację /składającą się z k o m p etentnych p ra co w ­ ników. A b y ło t o iw iczasie, gdy inaulkowe pod staw y organizacji p ra c y znajdow ały się jeszcze w p o w i­ jakach, różnego ro d zaju tra k ta ty o dobrej robocie, stow arzyszenia naukow ej organizacji p ra cy itp. b yły poza zasięgiem ludzkich w yobrażeń i... p ra k ty c z ­ nych potrzeb. B ogata b ibliografia w łoska p o d k re ś­ la, że podstaw ow e sukcesy ochrany zabytków w Italii w okresie istnienia sopraintendenz w w ięk ­ szej m ierze uzyskano dzięki kom petencji za tru d n io ­ nego w nicih p ersonelu niż dzięki stanow i p ra w n e ­ m u w sp ierającem u ich działania.

Można sobie darow ać szczegółowe śledzenie w szy­ stkich p rzem ian w in teresującej mas dziedzinie, w a r­ to je d n a k zw rócić uw agę, że lad 1912 r. p a rk i i ogro ­ dy o w arto ści historycznej uznano form alnie za zabytki, zaś w 1923 r. pofwoiłano P racow nię B adań N aukow ych n ad Technikam i K onserw acji (od 1938 r. — Lstituto C entrale del Restaiuro). Carta del

Restauro ukazała się w 1931 r . 6. W 1939 r. pow o­

łano lstitu to di Patologia del L ibro i w ydano obo­ w iązującą n ad a l ustaw ę o ochronie , ^wszelkich przedm iotów m ający ch w artość historyczną i archeo­ logiczną”. W 1942 r. ukazała się u staw a o p lan o ­ w an iu przestrzennym (nadal <w mocy).

S tra ty w ojenne Italii, choć szczegółowo opisane przez A. Bairbaociego i innych 7, w n iew ielkim stop­ n iu znane isą naszym kręgom fachowym . Zapew ne przyczyniła się do tego ograniczona, liczba w łoskich podróży przed 1956 r., u m iarkow any k o n tak t z lite ­ ra tu rą fachow ą o raz irracjonalne, nie podbudow a­ ne znajom ością realiów przekonanie, że P olska od ­ niosła nieporów nyw alne stra ty k u ltu ra ln e w Okresie 1939— 1945. A b y ły (orne i iwe W łoszech bardzo znacz­ ne, choć p ra w d ą jest, że nie m ożna zacytow ać p rz y ­

kładów p orów ny w aln ych z W arszaw ą. N ader licz­ ne p rz y k ła d y pow ojennej konserw acji, odbudow y i rek o n stru k cji znajdzie (Czytelnik u Barbacciego, choć je st to je d n a z (wielu p u b lik acji zaw ierająca tę problem atykę. B ardziej in teresu jącym zjaw iskiem jest w pływ szóku w yw ołanego zniszczeniam i w o jen ­ nym i n a społeczeństw o (a p rzy n ajm n iej bardziej św iatłą jego część) i włoskie grem ia ustawodawcze. W łaśnie z te j re a k c ji w yw odzi się Obecny stan p raw ny, (organizacyjny i k ieru n e k , a tak że poziom m ery to ry czn y trw a ją c e j dyskusji.

W latach 1955— 1958 d ziałała p a rla m e n ta rn a kom i­ sja, k tó re j przew odniczył sen a to r C. Vitsohia. To w w yn ik u je j d ziałań Zgrom adzenie K onstytucyjne sform ułow ało n astęp u ją cą opinię : „...służba publicz­

na ochrony dorobku kulturalnego i środowiska zo­ staje wyniesiona do n ajw yższej godności ustaw o­ dawczej w p row adzeniem do konstytucji republikań­ skiej a rty k u łu jej poświęconego” (art. 9, 14). W pro­

wadzona została k o n sty tu cy jn a zasada ochrony k r a ­ jo brazu oraz dziedzictw a historycznego i artysty cz­ nego. W Okresie 1964— 1966 działała kom isja sen a­ to ra F ranceschiniego z zadaniem „Badań dla ochro­

n y i rewaloryzacji przedm iotów o wartości histo­ rycznej, archeologicznej i krajobrazow ej”. Owocem

pracy te j ko m isji b y ło m.iin. w ypracow anie form uły „dóbr (kultury” (beni c u ltu ra li)a 'opartej na k ry te ­ riach historycznych i antropologicznych. Ddbira k u l­ tu r y u zn a n o za św iadectw a aktyw nej Obecności czło­ w ieka w środow isku, m ają one zatem swe o d n ie­ sienie w h isto rii cyw ilizacji. O publikow ane do k u ­ m enty prac ko m isji fo rm u łu ją p ostu lat pow ołania jedn oliteg o zarząd u państw qw ego d la pięciu k a te ­ gorii d ó b r k u ltu ry : archeologicznych, hiistaryczno- -artystycznych, architdktonicznyoh, ibibliografiioznych i archiw aln ych o raz środow iskow ych. W 1968 r. po­ w ołano kom isję, n a czele k tó re j sta n ą ł A. Papaldo, przew odniczący R ady P aństw a, zaś w 1971 ir. po­ now nie se n a to r P ranoeschini sform ow ał mową kom i­ sję. W ynikiem je j p ra c b y ło sform ułow anie w skazó­ w ek, definicji, zasad n a tu ry pojęciow ej i praiwno-

- adm inistracyjnej. Obydw ie kom isje w sp ierały się opiniam i specjalistów , ale trze b a podkreślić, że były to in icjaty w y rządo w e b ąd ź p arlam en tarn e, którym przew odzieli rwybfftni politycy.

W 1970 ir. ,rozpoczął się (wielki, n a d a l trw a ją c y p ro ­ ces decentralizacji. Z astały pow ołane regiony, silne jednostki polityczne z autonom icznym i w znacznej m ierze u praw n ien iam i (jest ich 19). Nie jest iistotne dla to k u naszych rozw ażań szczegółowe p rz ed sta­ w ienie u p ra w n ień przek azan ych mowo pow stałym jednostkom o ra z etapów owego przedsięw zięcia. Do­ skonale n ato m iast Obrazuje sy tu ację a rty k u ł 17 s ta ­ tu tu re g io n u U m bria (1976): „Region zarządza t e r y ­

torium mając głównie na uwadze stworzenie środo­ wiska mogącego zaspokoić całkowicie w ym ogi lu d ­ ności. Dba o ochronę ziem i i pejzażu, chroni i re­ waloryzuje zasoby naturalne środowiska

ekologicz-8 Por. A. B a a r . b a c c f , op.oit., t. I, s. 94 i .nasi.-polski tekst Karty konserw acji zabytków.

7 W polskiej literaturze poz? A. B a r b a c c i m , op.cit., sprawę podnosiła H. P i e ń k o w s k a , P roble m y este­

tyczn e konserw acji m alarstw a ściennego w e Włoszech,

„Ochrona Z abytków ”, nr 2, 1966, s. 23 i nast.

8 Tłumacz w łoskich dokum entów przyjął term in „dobra kulturalne i środow iskow e”, co było nieodzow ne w licz­ bie mnogiej i tak w artyk ule cytu ję nazwę m inisterstw a. Z uwagi jednak na przyjęty 'już w polskim u staw od aw st­ w ie i praktyce termin „dobra kultury” jako w ym ienne z term inem „zabytek” — stosuję ów term in w ym iennie z określeniem „zabytek”.

nego i dziedzictwa historycznego, artystycznego i ar­ chiwalnego” 9. W a rto (podkreślić, że ów ak t pow stał

w trak c ie p ra c lumhryjiskigo p a rla m e n tu reg io n al­ nego i stanow i jego o ficjaln y do kum ent. P orów n u­ jąc z naszym i ak tam i praw nym i, m ożna ów zapis trak to w a ć jalko uchw ałę (wojewódzkiej ra d y n a ro ­ dowej.

A nalizując całokształt zjaw iska, wairto zw rócić u w a­ gę n a ijego istotną, m oim zdaniem , cechę. Otóż d e­ centralizacja w iw ydaniu w łoskim objęła bardzo szeroki za k res u p ra w n ień i w p ra k ty c e spow odow ała przekazanie całej sfe ry ochrony d ó b r k u ltu ry r e ­ gionom , ta k jw p lan o w a n iu perspektyw icznym , o k re ­ sowym, ja k i w realizacji. P rzy k ład em c h a ra k te ry ­ stycznym je s t fa k t podjęcia przez n ie k tó re regiony działań n a rzecz w y d aw an ia regionalnych k a ta lo ­ gów zabytków . Nie pow inno to dziwić, sk o ro w p rak ty ce w łoskiej, o czym w spom niałem , służą one przede w szystkim organom k onserw atorskim , p r a k ­ tyce ochrony. Czy je d n a k d ecen tralizacja oznaczała rezygnację z w ypróbow anych przez dziesięciolecia m etod sterow ania centralnego? Oczywiście, że nie i podejście d o teg o d y lem atu oraz p ra k ty k a trz y ­ n astoletniego jiuż pro cesu re fo rm y ustroj'ow ej w p oszukiw aniu optym alnego rozw iązania budzą uzn a­ nie i szacunek.

D orobek kom isji p a rla m e n ta rn y c h podsum ow any w końcu la t sześódziesiąiiych w ykazał, że szeroko p o ję­ ta form uła d ó b r (kultury i zw iązany z n ią zakres

ochrony w ychodzą znacznie poza u trw a lo n e od 1861 r. ra m y m in isterstw a ośw iaty (od ta m te j p o ry je ­ go nazw a u leg ała przem ianom , co jed n ak nie m a znaczenia d la naszych w yw odów ). P o ro k u 1970 po­ g łęb iający się proces d ec en tralizacji i rosnące am bi­ cje regionów p rz e k re śliły dotychczasow y m odel za­ rządzania. I o to w g ru d n iu 1974 r. n a w niosek se­ n a to ra G. S padołiniego p arla m en t u chw alił d ek ­ re te m io motcy u staw y delegację dila rz ą d u ido utw o­ rzenia M inisterstw a Dóbr K u ltu raln y c h i Ś rodo­ wiskowych. Po uprzedniej k o n su lta c ji z regionam i Ogłoszono te k s t ow ej delegacji, k tó rą ta k sk om en ­ tow ał depu to w an y A rgan: „(jest to) ... zarząd dóbr

k u lt u r y um ożliwiający wniesienie w k ła d u świata ku ltu ry, społeczeństwa, regionów organizacji lo­ kalnych — z drugiej strony — zagwarantowanie jednolitej metodologii dla różnych dziedzin dóbr k u l t u r y ”.

T rzeba podkreślić, że n ad a l jest w m ocy ustaw a z 1939 r. i chociaż uzupełniona późniejszym i aiktami, nie jest ona spójna ze w spółczesnym stan em św iado­ m ości społeczeństw a i s tru k tu ry państw a. Rozgorza­ ła d ysku sja n a te m a t pow ołania now ego m in iste r­ stw a. Jego antagoniści podkreślali, że pow ołano n o ­ w y organizm o kreślając środki, a później dopiero w yodrębniono cele, tw ó r zaw ieszony m iędzy cen­ tra ln ą władzą a regionam i. P ratagoniści zw rócili u ­ wagę n a /kilka istotnych faktów . Otóż począw szy od 1973 r. (itj . po p rz ek az an iu regionom p rakty cznych

9 Ochrona dóbr k u ltu ry w e Włoszech, Umbria, Wenecja. W arszawa 1980, w yd. PP Pracow nie K onserw acji Zabyt­ ków, Ośrodek Inform acji. Katalog zawiera 24 artykuły autorów w łoskich. Cytat pochodzi iz Massimo M o n t e l -1 a, U sta w o d a w stw o regionu Umbrii i „Plan regionalny

konserw acji oraz w y k o rzy sta n ie dóbr k u ltu ralnych ”, s. 47.

Uprawnień) jedn olity dotychczas system ochrony za­ bytków o p a rty n a ad m inistracji państw ow ej szcze­ bla centralnego i terenow ego uległ niiezharmonizowa- tnemu d ziała n iu erozji. U tw orzenie o rg an u politycz­ nego, jak im jest now e m inisterstw o, zaham ow ało proces d estab ilizacji ow ych (Struktur, za pomocą k tó ry c h iw ogóle było m ożliwe w ykonyw anie za­ d ań w skom plikow anym i w ielostronnym procesie decentralizacji. P ow stał o rgan p rezen tu jący zagad­ n ien ia ochrony d ó b r k u ltu ry ,na szczeblu rządowym , co u łatw ia w spółpracę z p arlam entem . P odkreślono także, że zgodne jest z tra d y c ją ustaw odaw czą, nie ty lk o Włoch, pow ołanie n a jp ie rw o rg an u adm ini­ stracyjnego, a w d ru g iej kolejności — przygotow a­ nie u staw y o ochronie.

A rty k u ł pierw szy d ek retu głosi: „Ministerstwo Dóbr

K ulturalnych i Środow iskow ych zajmuje się ochro­ ną i waloryzacją dóbr k ultury, środowiska, archeo­ logicznych, historycznych, artystycznych, architek­ tonicznych, archiwalnych i książkow ych według u ­ staw obowiązujących”. Zaś d ru g i a rty k u ł stw ierdza: „Regiony... współpracują z administracją państw o­ wą w ochronie dóbr k u ltu r y według fo rm i sposo­ bów ustalonych wspólnie...”. W ten sposób now a

in sty tu c ja n ie u jm u je u praw n ień region,om, zacho­ w uje jed n ak pozycję i kom petencje centralnego o rg anu . U trzy m ano zatem dotychczasowe służlby ko nserw ato rsk ie (soprintendenze), choć p rakty czn a ich działalność została iograiniozona am bicjam i, (kon­ cepcjam i i działalnością s tru k tu r pow ołanych przez regiony, ó w d ualizm pow oduje zapew ne n ad al spo­ ro u tru d n ie ń . N iem niej jed n ak nie dopuszczono do sparaliżow ania isprawnego od dziesiątków latt sy ­ stem u scentralizow anego. Należy podkreślić, że w niek tó ry ch szczególnie cennych ośrodkach, ja k np. w Wenecji,, n ad a l w szystkie dlziałalnLa program uje i re alizu je soprintendenza. O try b ie działań reg io n al­ nych m iałem okazję w yżej wspomnieć, pow ołując się na przy kład U m brii.

By n ie wchodzić w szczegóły, m ożna w skrócie określić, że now e m in isterstw o 'otrzym ało n a stę p u ją ­ ce głów ne zadania: k iero w an ia zarządem dóbr k u l­ tu ry w n ow ych w a ru n k a c h w spółpracy z /regiona­ mi, kontyn uo w an ia (choć w ograniczonej form ie) kierow nictw a tych elem entów scentralizow anych, k tó re się o stały iw tra k c ie reform y. Dalej — w y ­ pracow anie jedn olitej m etodologii dla w szystkich poczynań zw iązanych z ochroną. Głów nym jed nak zadaniem b y ło p rzygotow anie na podstaw ie analizy procesu decen tralizaqji i u staleń kom isji p a rla ­ m en tarn y ch p ro je k tu now ej u staw y i po dokonaniu nieodzow nych uzgodnień — w niesienie jej pod o b ra­ dy p arlam en tu .

O rganem o podstaw ow ym znaczeniu w now ym m i­ n isterstw ie /stała się K ra jo w a Rada D óbr K u ltu ra l­ nych i Środow iskow ych (w m iejsce dotychczasow ej R ady Najw yższej Starożytności), pow ołana (rozpo­ rządzeniem z 13 grud nia 1975. P rzew odniczy jej m in ister, p r z y czym /Skład in sty tu cjo n aln y jest b a r ­ dzo 'Szczegółowo /określony, jest bowiem w yrazem poglądów na ro lę jedno stk i centralnej w procesie decentralizacji. P ełn y skład pow ołuje m in iste r, lecz ośm iu członków desy gn ują re so rty w spółpracujące w dziedzinie ochrony, p o jednym — w szystkie re ­ giony i autonom iczne prow incje, dziesięciu p rzed­ staw icieli /wyznacza S tow arzyszenie G m in W łoskich, trzech — zw iązek prow incji, osiem nastu profeso­

rów uniw ersyteckich w y b ierają grem ia uczelniane, zaś z pozostałych dw udziestu członków — ty lko sześciu w y biera m in isterstw o spośród w ybitnych specjalistów (razem 80 osób).

W śród głów nych zadań i u p ra w n ień R ady je s t w y­ pow iadanie się w spraw ie środków d o program o­ w ania ogólnego (nie chodzi oczywiście o środki fi­ nansowe), 'Opiniowanie k ra jo w y ch p rogram ów och­ rony przygotow anych przez adm inistrację i w eryfiko­ w anie rocznych jej spraw ozdań, ja k rów nież sp ra ­ w ozdań in sty tu tó w c e n traln y ch podległych m in i­ sterstw u. Rada w yraża opinię n a te m a t koncepcji aktów ustaw odaw czych, a talkże w sp raw ie zakupu szczególnie cennych d ó b r k u ltu ry o ra z w spraw ie interw en cji o specjalnym znaczeniu. P rzek ład ając to ostatn ie na język naszych realiów — problem kontynu acji bądź zaniechania budow y zapory w Niedzicy byłby niew ątpliw ie przedm iotem Opinii Rady. O dpow iednie p a ra g ra fy ak tu praw n eg o powo­ łującego Radę określają zasady ódbyfwania konfe­ re n cji okresowych, (regionalnych, try b pow oływ a­ n ia regionalnych kom itetów dóbr k u ltu ry itp. W spom niane wyżej in sty tu ty centralne stanow ią gw aran cję u trzy m an ia jednolitości m etodologicznej. Prow adzą one swoje planow e badania, lecz za n a j­ w ażniejsze zadanie uznana jest działalność szko­ leniow a d la personelu in sty tu c ji ce n traln y ch oraz dla adm inistracji regionalnych, „jeśli teg o zażąda­ ją ”. Gzęść istn iejących in sty tu tó w o trzy m ała m ia­ no centralnych, część zaś je st dopiero zapow iedzia­ n a w projektach, w ty m irównież C e n tra ln y In sty ­ tu t K onserw acji A rch itek tu ry . Na pierw szy m m iejs­ cu w śród istn iejących należy w ym ienić C en traln y In sty tu t K onserw acji (Istituto C en trale del R esta­ ure), C entralny In sty tu t Patologii K siążki, C en traln y In sty tu t K atalogu i D okum entacji (a w nim m in . dotychczasowa K rajow a P racow nia Fonograficzna z jej A erofototeką), C en traln y In sty tu t K atalogu Głównego B ibliotek W łoskich, C en tru m F otorepro- dukoji, In tro lig ato rstw a i K onserw acji A rchiw ów Państw ow ych. Bliższe /szczegóły /są zaw arte w 'ory­ ginalnych do kum entach i ich tłum aczeń i ach zn a jd u ­ jących się w B ibliotece Ośrodka D okum entacji Za­ by tk ó w w W arszawie.

Dnia 4 m arca 1982 r. m in ister dóbr kulituralnych i środow iskow ych przedstaw ił p arlam en to w i p ro jek t u staw y O ochronie dóbr k u ltu r y i p ro je k t re o rg an i­ zacji m inisterstw a. Z nam ienny jest fa k t odstąpienia od problem atyki ochrony środow iska ta k w nazw ie ak tu praw nego, jalk i w jego treści. C h a ra k te ry - istyazne je st także i to, że m im o d o k onania nieo­ dzow nych uzgodnień z regionam i, w spółp racu jący ­ mi w tym zakresie m inisterstw am i, p ro jek t nie w płynął jeszcze n a 'Obrady plenarne. Zapew ne na długi okres p ra c p arla m en tarn y c h n ad dwym p ro ­ jektem w pły n ęły dokonane iw tym czaisie zm iany gabinetów rządow ych. Choć W dalszym ciągu demo­ k ra c ja ahnześdijańska z/decydowanie trzy m a sirery rządów, ito nie uleiga Wątpliwości, że osobowość kolejn y ch m inistró w pilotujących p ro je k t w p a rla ­ m encie może w pływ ać n a przyspieszenie bądź za­ ham ow anie to k u prac. Można jednakże dopatryw ać się w ow ym to k u postępow ania 'charakterystycznej dila p arla m en tary z m u włoski/ego za/sady, ab y unikać nad m ierneg o pośpiechu, k tó ry może ujem n ie w pły ­ nąć na ostateczny k ształt a k tu p raw nego1, zaś co do jego doniosłości nie ma różnic poglądów. P o ­

w staje now y m odel praw n y, a w zakresie przedm ioto­ w ym o bejm uje on nadzw yczaj szeroki zak res dzia­ łalności społeczeństw a i jego przedstaw icielstw . P o m ijając szczegóły p ro je k tu uśtaiwy, o kreśla ona now e zasady działan ia iw ochranie i irew ałoryzaaji do ro bk u k u ltu ra ln e g o w zw iązku z now ym i fu n k ­ cjam i p rzy zn an y m i regionom i organizacjom lo k al­ nym . U stala także k ry te ria spójnej reorgan izacji ad m in istracji ce n traln ej i teren o w ej d ó b r k u ltu ry . O pierając /się na, tych zasadach, rz ą d m a p rz y ­ stąpić do uporządkow ania przepisów p ra w n y ch , za- ipewniając w spółpracę now ego m in isterstw a z re ­

gionam i i in ny m i org an izacjam i lo kalnym i w r e a ­ lizacji rocznych i p erspektyw iczn ych program ów . D efinicja dobra k u ltu ry , zaisad ko nserw acji oraz p o ra z pierw szy (we Włoszech — zdefiniow anie Obo­

wiązków /społecznych i p ry w a tn y c h w łaścicieli oraz dzierżaw ców zabytków stano w i o ra n d ze aktu. Do­ dać trze b a, iże d efin icje m ają /charaikter ogólny. P ro ­ je k t w yraźn ie un ik a u staleń zb yt szczegółowych w m yśl stare j rzym śkiej zasady — omnis in iure de-

finitio periculosa. W prow adza się te rm in „d ek la­

ro w a n a W artość” zabytku, u zn ając za isto tn y w płaszczyźnie operacyjnej. P rzy zn aje się regionom p raw o wysuwania/ w niosków dotyczących d eklaracji d o b ra k u ltu ry (tj. w pisanie do re je s tru prow adzo­ n ego przez m in isterstw o, Wpisu doko nu je się w im ie­ n iu m in istra), p ra w o do wywłaszczania,, u p ra w n ie ­ n ia d o p ierw okupu itp. P ro je k t /Określa także udział regionów w rew alo ry zacji o raz ud ział pań stw a w p ra cac h inw entaryzacy jn ych , sp o rządzaniu k atalo ­ gów itp. Jaik w idać — w iole tu problem ów , k tó re m uszą w yw ołać różnice zdań i polem iki. Innym , ch arak terysty czn ym p rzy kładem w prow adzenia no­ w ych koncepcji je s t nadanie regionom szerokiego za­ k re su up raw n ień do podejm ow ania b ad ań na­ ukow ych, konserw acji, przygotow ania k atalogów (co dotychczas odbyw a ,się głow nie z finansów cen­ tra ln y c h i podlega procedurze jednostkow ego za­ tw ierd zan ia w centrali). Jednocześnie p ro je k t u sta ­ w y n ak ład a na ad m inistrację pań stw o w ą (tj. cen­ traln ą ) zadan ie zag w aran to w an ia jednolitości m e ry ­ torycznej, u n ifik ac ji m etod /badawczych. Te o statn ie zadania, ja k sądzę, stan ow ią p odstaw ow y in s tru ­ m en t d ziałań now ego m in isterstw a, w te n sposób będzie mogło 'ono kierow ać 'Całokształtem sp ra w nie wchodząc iw u p ra w n ien ia /regionów. Istotną ro lę m i­ n isterstw a w idzi p ro je k t now ej u sta w y w k o o rd y ­ n acji rocznych i k ieru n k o w y ch plan ów ce n traln y ch i teren o w y ch jedn ostek ad m in istracji państw ow ej. P rzekładając n a język k o n k re tó w — plan ó w in sty ­ tu tó w centraln ych i soprintendenz.

Nie było m oim zam iarem szczegółowe re lacjo n o w a­ nie założeń p ro je k tu ustaw y. Isto tn y bow iem dla polskiego czytelnika jest sam k ie ru n e k w łoskiej dyskusji, c h a ra k te r w y suw an ych n a 'Obecnym etapie rozw iązań system ow ych i /szczegółowych. W ażne jest i to, że p ro jek t u staw y pozostaje jeszcze w form ie zgłoszonej do Izby DeputoWamy ch i dopiero osta­ teczny k ształt uch w alon y przez p arla m en t będzie m iał moc w ykonaw czą. N iem niej je d n a k p rzy p o m ­ nienie najw ażniejszych faz /rozwoju w łoskiej o ch ro ­ ny zabytków , c h a ra k te ry sty k a dy sk u sji z ostatn ich dziesięcioleci, a w reszcie zw rócenie ujwagi ,na isto t­ ne elem enty w spółczesnych p ro jek tó w rozw ią­ zań i akcentów dyskusyjnych może być p rz y ­ d atn e w dyskusji o polskiej ochronie zabytków .

D aleki jestem old przeceniania w zorców w yw odzą­ cych się z iininych tra d y c ji i waruiników podityczmo- - społeczny oh. Jiuż daw no zw rócono uwagę, że w szel­ kie im p o rty in sty tu cjo n aln y ch rozw iązań w dziedzi­ n ie k u ltu ry byw ają zaw odne w pralktyce w yrosłej p o d sarm ackim niebem . G łęboko jednalk jestem p rze­ k o n an y o istotny ch w artościach tk w iących w e w ło­ skiej dyskusji. Zwłaszcza in te re su ją c y m oże być Obe­ cn y m odel, w k tó ry m dokonuje się śm iałej pró b y pogodzenia założeń d alek o (Sięgającej decentralizacji z pozostaw ieniem fundam en taln y ch i niepodw ażal­ n y ch p ra w ad m in istracji państwo|wełj do sterow ania generaliam i (choć p rz y użyciu now ych in stru m en ­ tów) i tw orzenia w spólnych założeń metodolog,icz- nych, w y suw an ia i n adzorow ania spójnych założeń perspektyw icznych. Z u w ag ą będziem y śledzili ro z­ w ój działań w łoskich w dziedzinie szeroko pojętej

ochrony d o ro bku kulturow ego.

S um ując molje irelalcje i refleksje isądzę, że m ożna je ująć w k ilk u punktach.

1. P dw stałe w latac h sześćdziesiątych pojęcie „dobro k u ltu ry ” p rz y ję ła się w p ra k ty c e zaw odow ej, spo­ łecznej i p a rla m e n ta rn e j we Włoszech.

2. P odstaw ow e p race w dziedzinie analizy stanu, potrzeb, a także propozycje rozw iązań p rak tycznych

u jęty ch w n o rm y ustaw odaw cze lub inne zastały zrealizow ane w tra k c ie p ra c szeregu kom isji p a r­ lam entarny ch, k tó ry m (przewodzili po litycy w ysokiej lub najw yższej rangi.

3. Poza fo rm alnym zapisem w k o n sty tu cji falkt po­ wyższy św iadczy o rzeczyw iście w ysokiej rand ze ochro n y dóbr k u ltu ry (we w spółczesnej Italii.

4. W podstaw ow ej reform ie politycznej, ja k ą jest od 1970 ir. decentralizacja:, talk p a rla m e n t włOsiki1, ja k i agendy specjalistyczne zw iązane z o chroną za b y t­ ków w y p raco w ały m odel przejściow y pozw alający etapow ać ow ą refo rm ę rw dziedzinie szeroko pojętej ochrony i ko nserw acji zabytków . Zdecydow anie po­ staw iono n a pogłębienie d ec en tralizacji także w ochronie d ó b r k u ltu ry , choć zapew niono ta k w p la ­ n ow an iu perspektyw icznym i rocznym , analizie r e a ­ lizacji, w y p raco w y w aniu w spólnych podstaw m eto­ dologicznych, ja k rów nież w k ształto w an iu kad r, n ad rzęd n ą rolę ad m in istracji cen traln ej. Ów p ry ­ m at, w dosyć w ąsk iej, choć przecież podstaw ow ej dziedzinie, w niczym n ie n arusza faktycznej sa­ m odzielności regionów w rozw iązyw aniu swoich problem ów .

dr Lech K r zyża n o w sk i red. nacz. „Ochrony Z a b y t k ó w ”

PRESENT CONCEPTS OF LEGAL AND STRUCTURAL REGULATIONS IN THE PROTECTION OF CULTURAL PROPERTY IN ITALY

The encouragem ent to present this article w as provi­ ded by discussions ocf W arsaw section of the A ssocia­ tion of Monuments Conservators on the proposed am en­ dments to th e Palish 1962 law “On the Protection of Cultural Property and on M useum s”. A direct in cen ­ tiv e w ere however publications presenting th e position of discussions in Italy.

The author analyses the most im portant elem ents of present concepts of legal and structural regulations in the field 'of the protection of Italian cultural property in the light of historic background. His reports and tho­ ughts have been sum m ed up in the fallow in g items: — The notion of “cultural property” coined in the si­ xties, based on a historical and anthropological crdte- terions, has becom e w id ely accepted in professional, social ond parliam entary practice in Italy.

— Basic studies on the analysis 'of condition, needs as w ell as proposals of practical solutions included in le­ gislative or other norm s have been executed (during w orks

of several parliam entary com missions headed by politi­ cians of higher or highest rank.

— Apart from the form al recording in the constitution the above statem ent is just th e acknowledgem ent of a high standing of the protection of cultural property in today’s Italy.

— In th e basic political reform in force since 1970, i.e. decentralization, both Italian parliament and specialistic agencies involved in monuments protection have w or­ ked out a tem porary model m aking it possible to rea­ lize th e reform , stage by stage, iin the field of broadly conceived m onum ents protection and conservation. The emphasis has been put an a stranger decentralization in th e protection of cultural property, though central ad­ m inistration has been entrusted w ith a leading role in a long-term and yearly planning, analysis of the execution, working out o f joint m ethodological bases as w ell as training. The primacy, even .in that quite narrow though a basic branch, (does not at all infringe a factual independence of regions in solving th eir pro­ blems.