Apologetyka naukowa w ujęciu R. Latourelle'a

Tadeusz Gogolewski

Apologetyka naukowa w ujęciu R.

Latourelle’a

Studia Theologica Varsaviensia 5/1, 305-311

1967

APOLOGETYKA NAUKOWA W UJĘCIU U. LATOURELLE’A W yd aw an y w R zy m ie p rzez P a p iesk ie A ten eu m S a le z ja ń sk ie k w a r ­ ta ln ik S a le sia n u m z a m ieścił w 1965 r. sze r e g a rty k u łó w o te m a ty c e a p ologetyczn ej, k tó re rzu cają ś w ia tło na a k tu a ln y stan a p o lo g ety k i n au k ow ej n a Z achodzie E uropy *. S p raw ozd an ie n a sze o g ra n iczy m y do jed n eg o z n ich ze w zg lęd u n a p od jętą w n im próbę sy n te ty c z n e g o om ó­ w ie n ia p u b lik a cji w za k resie a p o lo g ety k i, ja k ie u k azały się w ciągu o sta tn ich 20 la t. M am y n a m y ś li a rty k u ł R en é L a t o u r e l l e ’ a, S. J., p rofesora te o lo g ii fu n d a m en ta ln ej n a P a p iesk im U n iw e r sy te c ie G re g o -

ria n u m w R zym ie, n a tem a t stosu n k u a p o lo g ety k i do te o lo g ii fu n d a ­

m en ta ln ej z u w zg lęd n ien iem za g a d n ien ia ich n a tu ry i m etody. A u tor o m aw ia w trzech częściach:

I — pogląd y, co do k tórych istn ie je zgod n ość w śród a p o lo g ety k ó w ; II — k w e stie k o n tro w ersy jn e;

III — n o w e p e r sp e k ty w y d la a p o lo g ety k i jako n a u k i2. I

W p ierw szej części zesta w io n e są n a jp ie r w z g o d n e w y p o w i e ­ d z i a p o l o g e t y k ó w , sfo rm u ło w a n e w sposób n e g a t y w n y .

1. O dróżnia się p o w szech n ie a p o lo g ety k ę jak o n a u k ę od a p o lo g ety k i rozu m ian ej jako sztu k a n aw racan ia.

2. A p o lo g ety k a je s t n au k ą p o zy ty w n ą , a n ie sy stem em obrony w o ­ bec p rzeciw n ik ó w .

1 Por. R. L a t o u r e l l e S. J., A p o lo g étiq u e et fo n d a m en ta le. P roblè­

m es de n a tu re et de m éth o d e, w : S alesianum 27 (1965) 255—274; В o u i 1-

1 a г d S. J., L ’exp érien c e h u m a in e et le p o in t de d épart de la théologie

fo n d a m en ta le, tam że 275—285; J. B. M e t z , D er U nglaube als theologisches P roblem , tam że 286—302; A, L o c a t e l l i , A n a lisi critica dei m o tiv i di c ré d i­ bilité, tam że 303—325; G. C o l o m b o , In tellig e n za u m a n a e grazia nella cono- scenza del so p rannaturale com e realità storica, ta m te 326—352. A rty k u ły te z a j­

m u ją cały, d ru g i n u m e r ro czn ik a (kw iecień—czerwiec).

2 P odo b n y podział w prow adza ks. J. M y ś k ó w w a rt. A p o lo g e tyk a a teo ­

logia, w : S tudia W arm ińskie 2 (1965) 171—204, a le p rz y jm u je in n e e le m en ty nie-

d y sk u sy jn e i k o n tro w e rs y jn e w śró d ap o lo g ety k ó w o raz dochodzi do odm iennych wniosków .

A P O L O G E T Y K A N A U K O W A W U J Ę C IU R . L A T O U R E L L E ’A

3. A p o lo g ety k a n ie je s t tra k ta tem filo z o fic z n o -h isto r y c z n y m , lecz a u ten ty czn ą teo lo g ią i ty lk o fa łsz y w a k on cep cja teo lo g ii ja k o n au k i d op row ad ziła d o rozdziału p o m ięd zy ap o lo g ety k ą a dogm atyką.

4. A p o lo g ety k a n ie je s t filo z o fią relig ii, p o n iew a ż dla tej ostatn iej O b ja w ien ie sta n o w i k ryteriu m je d y n ie n eg a ty w n e, p odczas gdy a p o lo ­ g e ty k a jest r e fle k sją nad a k tem w iary.

5. A p o lo g ety k a n ie jest rod zajem e n cy k lo p ed ii nauk, ta k ich jak f ilo ­ zo fia r e lig ii, p sy ch o lo g ia relig ii, h isto ria r e lig ii czy ek u m en izm . B ędąc b ow iem otw artą na p otrzeb y sw eg o czasu, a p o lo g ety k a n ie m oże się stać ich n iew o ln icą . B ezp ośred n im jej p rzed m iotem je s t n a d p rzyro­ dzone O b jaw ien ie.

N a stęp n ie p od aje A u tor z g o d n e t w i e r d z e n i a a p o l o g e - t y k ó w u ję te p o z y t y w n i e .

1. O gół a p o lo g ety k ó w w sp ó łc z e sn y c h u w aża a p o lo g ety k ę za p r a w ­ d ziw ą te o lo g ię w sen sie p ierw szej r e fle k s ji nad O b ja w ien iem , a n a lo ­ g iczn ie do roli, jaką w filo z o fii sp ełn ia o n tologia i k ry ty k a poznania.

2. P rzy o d m ien n o ści sfo rm u ło w a ń u trzym u je się zgod n e w isto c ie rzeczy p rzek on an ie, iż a p o lo g ety k a je s t nauką o w ia ro g o d n o ści O bja­ w ien ia w u jęciu n ie a b stra k cy jn y m , lecz w r ela c ji d o czło w ie k a . A p o ­ lo g ety k a b o w iem w y k a zu je, że r elig ią ch rześcijań sk a — z u w agi na sw o je b osk ie p och od zen ie — jest godna w ia ry . C zyni to zaś: 1° m e t o ­

d y c z n ie , tj. sto so w n ie do w y m a g a ń n au k i; 2° s p e k u la ty w n ie , tj. k r y ­

tyczn ie, a n ie jed y n ie z u w a g i na cele p rak tyczn e; 3° d ochodzi do W niosków o w a rto ści u n iw e r s a ln e j ze w zg lęd u na o b iek ty w n ą w artość w y su w a n y c h argu m en tów .

3. R eflek sja ap o lo g ety czn a nad fa k tem O b jaw ien ia jest fu n k cją e k lezja ln ą , przez n ią b o w iem K o śció ł u św ia d a m ia so b ie i sw o im w ie r ­ nym p o p ra w n o ść lu d zk ieg o zaan gażow an ia się w p rzeżycie w ia ry . B ez tej r e fle k c ji grozi n ie b ezp ieczeń stw o fid eizm u , tj. n ie u św ia d o m ie n ia sobie, dlaczgo i w jak i sposób d okonuje się akt w iary. R e fle k sja ta n a leży ró w n ież d o m isy jn e j fu n k c ji K ościoła.

4. D ow od zen ie ap o lo g ety czn e p row ad zi do p ew n o ści je d y n ie m o ra l­ n ej, p on iew aż: 1° oparte jest n a znakach, 2° o d w o łu je się d o h isto ry cz­ nego św ia d e c tw a lu d zk iego, 3° w n io sk u je na p o d sta w ie zb ieżn o ści z a ­ chodzącej p o m ięd zy różn ym i p rzeja w a m i B ożej in terw en cji w d ziejach człow ieka.

5. W m en ta ln o ści a p o lo g ety k ó w X X w ., w p r z e c iw sta w ie n iu do ich p op rzed n ik ów z X IX w ., m ożna z a o b serw o w a ć g łęb szy z m y sł k r y ty c z ­ n y oraz w ię k sz ą św ia d o m o ść złożon ości p o d ejm o w a n y ch p rob lem ów , co w p ły w a n a s ty l m n iej k a teg o ry czn y i w y w o łu je tro sk ę, aby raczej w y ­ ja śn ia ć niż triu m fo w a ć, rozu m ieć n iż potęp iać. S p rzyja tem u ró w n ież k lim at ek u m en izm u oraz p o g łęb ia ją ca się zn ajom ość P ism a św . i p a - trystyk i.

[3]

II

K w e s t i e k o n t r o w e r s y j n e d o ty czą — zd an iem R. L a to u rel- l e ’a — n azw y, p rzed m iotu oraz m eto d y te o lo g ii fu n d a m en ta ln ej.

1. T erm in „teologia fu n d a m e n ta ln a ” w y p iera p ra w ie w szęd zie n a ­ zw ę „ a p o lo g ety k a ”, p o n iew a ż brzm i bard ziej p o z y ty w n ie i lep iej w y ­ raża is to tn e zad an ie a p o lo g ety k i, jak im jest d o sta rczen ie fu n d a m en tó w dla w ia ry i teo lo g ii. P rzy ty m n azw a „ a p o lo g ety k a ” o b ejm u je dziś ca ły w a ch la rz znaczeń. Jedni rozu m ieją p rzez nią tę część te o lo g ii fu n d a ­ m en ta ln ej, która w y k a z u je b o sk ie p o sła n n ic tw o Jezu sa i jeg o K o ś­ cioła, n a to m ia st trak tat o źródłach O b ja w ien ia p rzesu w a ją do d o g m a ­ tyki. C zasem zaliczan a je s t do a p o lo g ety k i tak że d e m o n s t r a t i o relig iosa , a lb o ogran icza się ją ty lk o do d e m o n s t r a t i o Christiana e t cath olic a. Jeśli zaś w id z i się w a p o lo g ety ce n au k ę sam od zieln ą, różną od te o lo g ii fu n ­ d a m en ta ln ej, rozszerza s ię jej zakres na zagad n ien ia, k tórych n ie p o ­ ru sza teo lo g ia fu n d a m en ta ln a , zw ła szcza zaś n a ak tu aln ą p ro b lem a ty k ę w sp ó łczesn ą , taką np. jak eg zy sten cja lizm , ek u m en izm czy w y k o p a ­ lisk a w Q um rân.

W ięk szo ść jed n ak te o lo g ó w w sp ó łc z e sn y c h łą czy a p o lo g ety k ę z te o ­ lo g ią fu n d a m en ta ln ą ok reśla ją c p ierw szy m m ia n em jej fu n k c ję o b ro n ­ ną, drugim zaś — p o zy ty w n ą . O statnio p rzy jm u je się jeszcze inna te r ­ m in ologia: za m ia st „ teo lo g ii fu n d a m e n ta ln e j” (F u n d a m e n ta lth e o lo g ie ) K. R ahner sto su je n azw ę „fu n d a m en ta ln ej te o lo g ii” (fu n d a m e n ta le

T h eo lo g ie), k tó ra razem z „form alną te o lo g ią ” (fo rm a le T h eo lo g ie) s t a ­

n o w i w e d łu g n ieg o w p ro w a d zen ie do w ła śc iw e j teo lo g ii, czy li sp e c ja l­ n ej d ogm atyk i (s p e z ie lle D o g m a tik ).

2. Istn ieją te ż ro zb ieżn o ści w b liższym u sta la n iu p rzed m iotu te o lo g ii fu n d a m en ta ln ej. M ożna ją b ow iem rozu m ieć ja k o część in teg ra ln ą , te o ­ lo g ii, w z g lę d n ie ty lk o jako jej fu n k c ję obronną. W in n y m u jęciu sta ­ n o w i ona część p oten cja ln ą te o lo g ii i o b ejm u je k ilk a etap ów . M ożna w r e sz c ie p rób ow ać o rgan izow ać ją jako n a u k ę sta n o w ią cą p od b u d ow ę d la te o lo g ii i w tym celu w y zn a cza ć jej śc iśle o k reślo n e zadania.

3. K w e stia zaś m eto d y łą czy się z za g a d n ien iem lu d zk iego podm iotu, rozu m ian ego n ie jako k o n k retn e in d y w id u u m , lecz ra czej jako a sp i­ racje, ten d en cje i p otrzeb y czło w iek a , k tóre n ie w ą tp liw ie p o w in n y b yć u w zg lęd n io n e w ap ologetyce. Z achodzi jed n a k tru d n o ść m etod ologiczn a, jak a p o lo g ety k a n a u k o w a m a w łą c z y ć ten p odm iot, n ie tracąc sw e g o charak tru n au k ow ego, tj. n ie p rzem ien ia ją c się w sztu k ę czy a p o lo g e­ ty k ę p astoraln ą. Z daniem A utora, a p o lo g ety k a a u ten ty czn a m u si objąć zarów n o a p o lo g ety k ę o b iek ty w n ą , zew n ętrzn ą , jak i su b ie k ty w n ą — z e ­ sp olon e w jed n ej, in teg ra ln ej, tota ln ej ap ologetyce. W ty m celu apo­ lo g ety k a p ow in n a rozw ażać n ie w ia ro g o d n o ść ch rześcija ń stw a sam ą w sobie, lecz w o d n iesien iu d o czło w ie k a , tak aby w ia ro g o d n o ść ta

308

p rzyb rała charakter u n iw e r sa ln y (m ający w a r to ść d la w sz y stk ic h ludzi) i to ta ln y (o b ejm u jący zarów n o ra cjo n a ln ą ja k a fe k ty w n ą stron ę p rze­ ży ć czło w iek a ). W u jęciu ty m czy n n ik s u b ie k ty w n y m u si b yć u w z g lę d ­ n io n y w całej a rgu m en tacji, c z y li w stru k tu rze k ażd ego argu m en tu , a n ie sta n o w ić jed y n ie p rzy g o to w a n ia czy w ą tk u p a r a le ln e g o do w ła ś ­ c iw e g o dow od zen ia.

III

Z przep row ad zon ej an alizy p u b lik a c ji a p o lo g ety czn y ch n a Z ach o­ d zie E uropy od 1945 r. w y p ro w a d za R. L a to u relle n a stęp u ją ce / n i o ­

s k i .

1. N a le ż y za trzym ać term in „ teo lo g ia fu n d a m e n ta ln a ”, a le n ie ty le z u w a g i n a sam ą m eto d ę, ile raczej ze w z g lę d u n a jej p rzed m io t i cel. P rzed m io tem tym je s t fu n d a m e n ta ln a r z e c z y w isto ść ch rześcija ń stw a , m ia n o w ic ie O b ja w ien ie czyli s ło w o B o g a d o lu d zk ości. Jak w sz y stk ie in n e r z e c z y w isto śc i naszej relig ii, s ło w o to u k azu je się w p o d w ó jn y m asp ek cie: w y d a rzen ia h isto ry czn eg o oraz ta je m n ic y w ia ry . R o zd ziela ­ n ie ty ch a sp e k tó w b y ło b y d o w o ln ą i n ieb ezp ieczn ą w iw ise k c ją , p o d e j­ m o w a n ą je d y n ie w im ię m eto d y , że teo lo g ia fu n d a m en ta ln a n ie p o ­ w in n a p o słu g iw a ć się arg u m en ta cją d og m a ty czn ą . C zy n ie jest to je d ­ n ak zła m eto d a u su w a ć część r z e c z y w isto śc i w im ię p rzy jętej m etody? C zy to- raczej n ie m etod a p o w in n a słu ż y ć p rzed m io to w i, tj. to ta ln em u p ozn an iu O b jaw ien ia, z za ch o w a n iem jego organ iczn ej jed n ości? T rak­ ta t a p o lo g ety czn y i d o gm atyczn y m u szą się k o n ieczn ie d o p ełn ia ć — co d ok o n u je się w ła śn ie na te r e n ie te o lo g ii fu n d a m en ta ln ej — a ich ro z­ d ziela n ie je s t b ezp łod n ym u p rzed zen iem i b łęd n y m ro zu m ien iem ich n atu ry.

2. U zu p ełn ia ją c z refero w a n e przez sie b ie op in ie a p o lo g ety k ó w za ch o d n io -eu ro p ejsk ich , A u to r su geru je, aby d o g m a ty czn a w iz ja O bja­ w ie n ia p op rzed zała w iz ję a p ologetyczn ą. T rzeba b o w iem n a jp ierw w oparciu o dane P ism a św . i p a try sty k i p ozn ać p ra w d ziw ą natu rę O b jaw ien ia, aby m ożna b y ło n a stę p n ie p rzep row ad zić nad n ią k r y ­ tyczn ą r e fle k s ję jako nad w y d a rzen iem h isto ry czn y m . Z ad an iem w ię c a p o lo g ety k i jest u sta le n ie fa k tu in te r w e n c ji B oga w d ziejach lu d zk ości, czy li fa k tu S ło w a , k tóre p rzy szło na św ia t, oraz fa k tu K o ścio ła jako d ep ozytariu sza i p ośred n ik a te g o S ło w a poprzez w ie k i. A p o lo g ety k a m a k o n fro n to w a ć to S ło w o z w y m a g a n ia m i rozu m u i w ied zy , a zarazem k o n fro n to w a ć rozum i w ied zę z w y m a g a n ia m i te g o S łow a. Chodzi o stw ierd zen ie, że sło w o , k tó ry m ż y je K o śció ł, n ie jest sło w em lu d z ­ kim , le c z sło w em B oga, god n ym w ia r y , a jed n o cześn ie, że sło w o to

m u si b y ć p rzy jęte za p o śred n ictw em je d y n e g o K ościoła założon ego p rzez C hrystusa.

A P A L O G E T Y K A N A U K O W A W U J Ę C I U B . L A T O U B E L L E ’A

₃₀₉

T ego rodzaju u zu p ełn ien ie trak tatu d o g m a ty czn eg o o O b ja w ien iu p rzez tra k ta t a p o ło g ety czn y p o w in n o ob jąć ró w n ie ż zn a k i O b jaw ien ia. N a jp ierw zatem n a le ż y z g łę b ić d o g m a ty k ę cudu, a d op iero n a tej p o d ­ sta w ie rozp racow ać je g o a p o lo g ety k ę. P od ob n ie a rgu m en tacja z p ro ­ ro ctw m esja ń sk ich w y m a g a u p rzedniego zapoznania się z b ib lijn y m sen sem proroctw a. T akże ap o lo g ety czn a k w e stia św ię to śc i K ościoła m oże b y ć ro zstrzy g n ięta jed y n ie w -ś w ie tle d ogm atyczn ej w iz ji ś w ię ­ to ści jako u d ziału w ży ciu B ożym .

3. W fo rm ie zaś h ip o tezy rob oczej w sk a z u je A u tor n a m o żliw o ść z b u d o w a n ia sy n tezy n a u k i o znakach, k tórej ośrod ek sta n o w iła b y osoba C h rystu sa. W sw ej ostateczn ej b o w iem an a lizie znaki u ja w ­ n iają c h w a łę C h rystu sa jak o S y n a B ożego, a z a ia z e m p o w ią za n e są jak n a jściślej n a w za jem ze sobą i z ca ło ścią ek o n o m ii zb a w ien ia . D la ­ teg o sztu czn e je s t ro zw a ża n ie ich n a jp ierw w sposób ab strak cyjn y, a p otem od n oszen ie do o sob y C hrystusa.

S y n teza ta p o z w o liła b y te o lo g ii fu n d a m en ta ln ej n ie ty lk o lep iej p ozn ać sam ą r z e c z y w isto ść sta n o w ią cą p rzed m iot jej badań, ale u w z g lę d ­ n ić ró w n ie ż p od m iot lu d zk i i to za ró w n o w p e r sp e k ty w ie d o g m a ty cz­ n ej jak i a p ologetyczn ej. Z d ogm atyczn ego b o w iem p u n k tu w id z e n ia w a żn a jest od p ow ied ź c zło w ie k a na o b ja w io n e S ło w o oraz sam ch a ­ rak ter tej o d p ow ied zi w z g lę d n ie odm ow a p rzy jęcia teg o S ło w a i sk o m ­ p lik o w a n a m o ty w a cja ta k iej p o sta w y . N a p ła szczy źn ie zaś a p o lo g e­ ty czn ej trzeb a n a jp ierw w y k a za ć czło w ie k o w i, że p o w in ien on p r z y ­ n a jm n iej n ie odrzucać m o żliw o ści daru ze stro n y B oga oraz p oznać

w a ru n k i n iezb ęd n e do jeg o ew e n tu a ln e g o p rzyjęcia. N a stęp n ie przy a n a lizo w a n iu znaków . O b jaw ien ia n a leży zw rócić u w a g ę na k w e stię k on k retn ego ich ro zszy fro w a n ia p rzez pod m iot ludzki, k tóre n ie m oże się d o k o n a ć bez p ew n y ch k o n ieczn y ch d ysp ozycji.

W ten sposób — k oń czy A u tor — teo lo g ia fu n d a m en ta ln a zasłu gu je na to m ia n o n ie ty lk o ze w zg lęd u n a sw ój przed m iot, k tórym jest fu n d a m en ta ln a dla ch rześcija ń stw a r z e c z y w isto ść O b jaw ien ia, ale r ó w ­ n ież z u w a g i n a w y p ra co w a n ie p o d sta w o w y ch d la d a lszeg o stu d iu m teo lo g ii k a teg o rii p o jęcio w y ch , d zięk i czem u sta je się ona rod zajem se m a n ty k i teo lo g iczn ej.

Jak w id a ć z tego streszczen ia , R. L a to u relle w a rty k u le sw o im n ie ty lk o p rzed sta w ia sy n te ty c z n ie stan .a p o lo g ety k i n a u k o w ej na Z achodzie E uropy, ale n a d to — po stw ie r d z e n iu ży w ej w tej d y s c y ­ p lin ie te n d e n c ji do o sią g n ięcia sy n tezy — próbę ta k iej sy n te z y sam w y su w a . C y tu je p rzy tym w ła sn e ob szern e d zieło na tem a t w sp o m ­

3 1 0 A P A L O G E T Y K A N A U K O W A W U J Ę C IU R . L A T O U R E L L E ’A

_[

_]

n ian ej d ogm atyczn ej w iz ji O b j a w ie n ia 3. Z nane są też in n e jego a r ty ­ k u ły ro zw ija ją ce szerzej n iek tó re z n a szk ico w a n y ch m y ś l i 4.

Z in n ych a u torów om a w ia ją cy ch p ro b lem a ty k ę ap ologetyczn ą w y k o r z y stu je R. L a to u relle g łó w n ie: H. H o lstein a S. J., A. De B o v isa S. J., H. L aisa, A. G aboardi’ego, G. T h ilsa, N. D unasa O. P., G. S o eh n - gena, Y. C ongara O. P., H. B o u illa rd a S. J., A. K olpinga, J. — P. T or- rella O. P . 5. W ykaz ten n a leża ło b y w n iejed n y m u zu p ełn ić f>. S zczeg ó

ł-3 Por. R. L a t o u r e l l e , T héologie de la R év éla tio n , B ruges—B ru x e lle s— P aris 1963. R ecenzje teg o dzieła p o d ają m. in. : Theological S tu d ies 25 (1964) 43—58 (A. D ulles); C lergy M onthly 29 (1965) 94—103 (I. P u h ia d am ); V erb u m Do­ m ini 44 (1966) 105—108 (V. W aldenfels S. J.); Z eitsc h rift fü r k a th o lisch e Theologie 88 (1966) 222 ns. (E. G u tw en g er S. J.); E stu d io s eclesiasticos 41 (1966) 113 n s (D. Itu rrio z S. J.).

4 Por. R. L a t o u r e l l e , La sa in teté, signe de la R évéla tio n , w : G re- g o rian u m 46 (1965) 36—65; La R év éla tio n co m m e dialogue dans „Ecclesiam su a m ”, tam że 46 (1965) 834—839; La R évéla tio n et sa tra n sm ission selon la C onstitu tio n

,,Dei V e r b u m ”, tam że 47 (1966) 5—40; L e C hrist, signe de la R évéla tio n selon la C o n stitu tio n „Dei V e r g u m ”, tam że 47 (1966) 685—709.

s Por. H. H o l s t e i n , La théologie fo n d a m e n ta le d epuis 1945, w : L ’a n n é th éologique 11 (1950) 133—161; A. D e В o v i s, B u lle tin d’apologéfique, w : R ech er­ ches de science relig ieu se 43 (1955) 599—624; H. L a i s , A p o lo g étiq u e, w : L exikon fü r Theologie u n d K irch e 1 (1957) 723—728; A. G a b o a r d i , Teologia fo n d a m e n ­

tale. II m eto d o apologetico, w : P robierni e o rien tam e n ti di teologia dom m atica,

M ilano, 1, 57—103; G. T h i 1 s, O rientations de la théologie, L ou v ain 1958, 75—91; N. D u n a s, L es p ro b lèm es e t le s ta tu t de Vapologétique, w : R evue des scien­ ces p h ilosophiques et théologiques 43 (1959) 643—680; G. S o e h n g e n , F unda­

m en ta lth eo lo g ie, W: L exik o n fü r Theologie und K irch e 4 (1560) 452—459; Y. C o n -

g a r, La fo i et la théologie, B ruges—P a ris 1962; H. B o u i l l a r d , L e sens de

l’apologétique, w : B u lle tin du C om ité des é tu d es 5 (1961) 311—326; tenże, L ogique de la fo i, P a ris 1964; A. К о 1 p i n g, F u n d a m en ta lth eo lo g ie im h eu tig e n H och­ s c h u lu n te rric h t. S itu a tio n u n d V orschläge, w : Theologie u n d G laube 54 (1964)

115—126; J . — P. T o r r e 11, C hronique de théologie fo n d a m e n ta le , w : R evue th o m iste 64 (1964) 97—127.

o Por. A. H o r v a t h О. P., T h o m istisch e S y n th e s e u n d w isse n sch a ftlich e

Apologetik,, w : D ivus T hom as (F reiburg) 23 (1945) 407—426; teriże, Der w issen ­ sch a ftlich e C h a ra kter der A p o lo g e tik, tam ż e 25 (1947) 29—52; 177—191; 395—408; te n ­

że, S y n th e sis theologiae fu n d a m e n ta lis, B u d a p estin i 1947; A. L a n g , D ie ersten

A u fs ä tz e zu r sy ste m a tisch e n G lauben sb eg rü n d u n g , D ivus T hom as (F reiburg) 26

(1948) 361—394; B. W e l t e , Z u r g e istg e sch ich tlic h en L age der F u n d a m e n ta lth eo lo ­

gie, w: T ü b in g er T heologische Q u a rta ls c h rift 130 (1950) 385—406; H. M. de A c h a -

v a 1, La teologia fu n d a m e n ta l en la prim era u n ita d di siglo X X , w : Ciencia y Fé 19 (1949) 11—41; 20 (1950) 31—56; E. S e i t e r i с h, Die G la v b w ü rd ig ke its er ke n n tn is.

Eine theologische V e r n ü n ftig k e it des G laubens nach dem N eu en T e sta m e n t, w :

T rie re r T heologische Z e itsc h rift 59 (1950) 333—348; H. S t i r n i m a n n O. P.,

G la u b w ü rd ig keit u n d F u n d a m e n ta lth eo lo g ie, w : D ivus T hom as (F reiburg) 30 (1952)

27—32; M. L. G u é r a r d d e s L a u r i e s O. P., D im ensions de la fo i, P a ris 1952. 2. 271—275 (E xcursus 7: L ’A pologétique, théologie de la c ré d ib ilité ra tio n elle); H. L a i s , P roblem e einer zeitg em ä ssen A p o lo g e tik, W ien 3956; L. C r i s t a n i ,

Nos raisons de croire. Sens e t v e r tu de V apologétique (Coll. J e sais-Je crois),

P aris 1957; J. B e u m e r, Der n e u te sta m e n tlich e O ffe n b a r u n g sb e g riff u n d seine

m A P O L O G E T Y K A N A U K O W A W U J Ę C I U L A T O U H E L L E ’A

3

n ie jed n a k zw raca u w a g ę p o m in ięcie P. — A. L iég ë О. P., który p ie r w ­ szy w y su n ą ł k o n cep cję a p o lo g ety k i in teg ra ln ej, p o jętej jako n au k a o p rzeży w a n ej k o n k retn ie p rzez czło w ie k a w ia ro g o d n o ści ch r z e śc ija ń ­ stw a 7. N a to m ia st przy om aw ian iu zagad n ien ia cudu p o w o łu je się R. L a to u relle m. in. n a pracę A. D u llesa S. J. n ie zajm u jąc jed n ak w o b ec n iej s t a n o w is k a 8. T ym czasem , jak w y k a z a ł ostatn io J. C oppens, teza tej p racy p od w ażająca m o żliw o ść d otarcia do osob y C hrystu sa n a drodze h isto ry czn ej, a zad aw alająca się je d y n ie stw ierd zen iem w iary p ierw szeg o p o k o len ia ch rześcijan w zm a rtw y ch w sta n ie i B óstw o C h rystu sa, je s t zbyt ra d y k a ln a i m ało u z a sa d n io n a 9.

Z u w agi zaś na to, że L a to u relle o k reśla p rop on ow an ą p rzez s ie ­ bie sy n te z ę a p o lo g ety k i n au k ow ej m ia n em a p o lo g ety k i in teg ra ln ej, a n a w et to ta ln ej, n a su w a się za g a d n ien ie (w ych od zące jed n a k poza ra m y naszego sp raw ozd an ia) sto su n k u tej a p o lo g ety k i do sy stem u a p o lo g ety k i tota ln ej stw o rzo n eg o przez ks. prof, dr W. K w ia tk o w s k ie ­ g o 10. L a to u relle n ie zna zu p ełn ie p racy p o lsk ieg o uczonego, chociaż m ó g łb y się z n ią zapoznać p rzy n a jm n iej n a p o d sta w ie recen zji, jak ie u k azały się w zagran iczn ych czasop ism ach n au k ow ych

K s . T a d e u sz G o g o le w sk i

H. M e r t e n s , P ro b le m e n v a n de huidige fu n d a m e n ta ll-th e o lo g ie , w : C ollectanca M echlinensia 44 (1959) 287—304; F. H o f f m a n s , H et w e ze n va.7i de apologetik, w : C ollationes B rugenses et G andavenses 6 (i960) 186—210; K. R a h n e r , F or­ m ale u n d fu n d a m e n ta le Theologie, w : L exik o n fü r Theologie und K irche 4 (1960)

250 ns.; N. D u n a s, Connaissance de la foi, P a ris 1963; A. D a r 1 a p, F u n d a ­

m e n ta le T heologie der H eilsgeschichte, w : J. F e i n e r - M . L ö h r e r , M yste­

riu m Salutis. Die G ru n d lag en heilsg esch ich tlich er D ogm atik, E insiedeln—Z ü­ rich —K öln 1965, 3—156; J . — P. T o r r e 11, C hronique de théologie fo n d a m e n ­

tale, w : R evue th o m iste 66 (1966) 63—107; 239—17.

7 p o r. P . — A. L i é g é O .P ., B u lle tin d'apolo g étiq u e — L e p ro b lèm e apolo­

g étique, w : R evue des sciences p h ilosophiques et th éologiques 33 (1949) 53—68;

tenże, R é fle x io n s p o u r u n e apologétique d u m iracle, tam że 35 (1951) 249—254. 8 Por. A. D u l l e s , A pologetics and th e B iblical C hrist, W estm in ster (Ma­ ry lan d ) 1963.

9 Por. J. C o p p e n s , Miscella?iées biblique. XXXVIII. U ne n o u velle apo­

lo g étiq u e du C hrist des É vangiles, w : E p h em erid e s T heologicae L o vanienses

42 (1966) 232—237. R ecenzent o p a rł się na p rzek ład z ie fran c u sk im , opracow anym przez M. R é g n i e r a S. J., pt. L e C hrist des É vangiles, P a ris 1965. P ro b lem h istoryczności z m a rtw y ch w stan ia Jezu sa w u jęc iu teologii fu n d a m e n ta ln ej om a­ w ia E. G u t w e n g e r S. J., Z u r G e sch ich tlic h ke it der A u fe rs te h u n g Jesu, w : Z eitsc h rift fü r k ath o lisc h e Theologie 88 (1966) 257—282.

10 P o r. P rof. Ks. D r W incenty K w i a t k o w s k i , A p o lo g e tyk a totalna, I. P rz ed m io t i m eto d y ap o lo g ety k i now oczesnej, W arszaw a з 1961; II. R eligijna św iadom ość Jezusa z N a za retu , W arszaw a 2 1962.

и Por. Theologische R evue 37 (1938) 68 (N isters); A ngelicum 15 (1938) 296 ns. (V. M. -P ollet О. P .); 16 (1939) 377 (tenże); D ivus T hom as (Piacenza) 42 (1939) 34β (J. Cr.); G reg o ria n u m 38 (1957) 148 ns. (I. B ieda); B iblische Z eitsc h rift ł (1957) 302—-304 (M. Stenzel).