Restytucje gatunków zagrożonych wyginięciem w Polsce. Wprowadzenie Przeczytaj Film edukacyjny Sprawdź się Dla nauczyciela

Restytucje gatunków zagrożonych wyginięciem w Polsce

Wprowadzenie Przeczytaj Film edukacyjny Sprawdź się Dla nauczyciela

Jesteśmy świadkami ogromnych zmian zachodzących w przyrodzie. Nie omijają one również biosfery.

Żyjemy obecnie w okresie nazywanym szóstym wielkim wymieraniem. Szacuje się, że rocznie wymiera nawet 40 tys. gatunków. Jest to skutek wytrzebienia organizmów w wyniku polań lub połowów,

stosowania substancji chemicznych, ale też zmian klimatycznych wywołanych działalnością człowieka oraz zmniejszającej się powierzchni naturalnych siedlisk.

Organizacje ekologiczne starają się nie tylko chronić, ale też przywracać zagrożone gatunki do środowiska przyrodniczego. Działania takie podejmowane są zarówno w skali globalnej, jak i lokalnej.

Przykłady takich akcji ratunkowych odnajdziemy również w Polsce.

Twoje cele

Wyjaśnisz, na czym polega restytucja i reintrodukcja.

Podasz przykłady gatunków restytuowanych i reintrodukowanych w Polsce.

Przedstawisz pozytywne efekty działań przywracających gatunki do środowiska.

Wskażesz główne problemy związane z projektami restytucji i reintrodukcji w Polsce.

Restytucje gatunków zagrożonych wyginięciem w Polsce

Przeczytaj

Klasyfikacja zagrożonych gatunków

Jednym z kluczowych zadań stawianych obecnie przed naukowcami jest monitorowanie zmian

zachodzących w środowisku przyrodniczym, w tym również w świecie roślin i zwierząt. Już w latach 60.

XX wieku z inicjatywy badaczy i ekologów powstała Czerwona Księga Gatunków Zagrożonych. Jest to swoisty rachunek sumienia, jaki przyrodnicy wystawili ludzkości. Publikacja zawiera spis wszystkich gatunków zwierząt, które wyginęły lub są w większym lub mniejszym stopniu zagrożone wyginięciem.

W edycji z roku 2011 umieszczono w niej ponad 45 tysięcy gatunków zwierząt.

Czerwona Księga Gatunków Zagrożonych stała się wzorcem dla wersji lokalnych. Pierwsze wydanie Czerwonej Księgi Zwierząt Polski opracowano w latach 90. XX wieku. Pracę zespołu kilkudziesięciu naukowców z całego kraju koordynował Zakład Ochrony Przyrody i Zasobów Naturalnych Polskiej Akademii Nauk w Krakowie (obecnie Instytut Ochrony Przyrody Polskiej Akademii Nauk). Publikacja zawiera listę ginących gatunków zwierząt na terenie kraju wraz z ich dokładnym opisem oraz mapami rozmieszczenia poszczególnych populacji. Wymienione gatunki zaliczone są do jednej z kilku kategorii, w zależności od stopnia zagrożenia.

EX (extinct) gatunki wymarłe – gatunki, których występowania na świecie nie potwierdzono od co najmniej półwiecza bądź notowane jeszcze później, ale nie ma wątpliwości, że co najmniej od dekady wygasły w kraju ich ostatnie stanowiska i wyginęły ostatnie rozmnażające się osobniki.

EXP (extinct in Poland) – gatunki, których występowania w Polsce nie potwierdzono od co najmniej półwiecza bądź notowane jeszcze później, ale nie ma wątpliwości, że co najmniej od dekady wygasły w kraju ich ostatnie stanowiska i wyginęły ostatnie rozmnażające się osobniki.

CR (critically endangered) – gatunki, których liczebność zmalała w kraju do poziomu jednostek czy setek osobników bądź takie, które zachowały już tylko pojedyncze stanowiska lub których tempo zanikania (w sensie liczebności i/lub areału) kształtuje się w odpowiedniej skali wartości przyjętej przez IUCN.

EN (endangered) - gatunki zagrożone wyginięciem w kraju ze względu na małą populację, porozrywany, wyspowy zasięg i/lub niepokojące tempo zanikania (w sensie liczebności i/lub areału).

VU (vulnerable) - gatunki narażone na wyginięcie ze względu na postępujący spadek populacyjny (choćby tylko lokalny), straty siedliskowe lub nadmierną eksploatację, jednak zanotowany lub prognozowany dla tych gatunków proces zanikowy jest odpowiednio wolniejszy niż w przypadku wcześniejszych kategorii.

Zaliczane są tu gatunki, których populacje są jeszcze stosunkowo liczne i/lub stabilne, ale niemające dobrych perspektyw rozwojowych. Ich regres może nastąpić i nasilać się, jeśli nie zostaną usunięte przyczyny zagrożenia dostrzegane w Polsce i krajach sąsiednich.

NT (near threatened) – gatunki bliskie zaliczenia do poprzedniej kategorii, ale jeszcze się do niej niekwalifikujące.

Gatunki zwierząt wpisane na listę Polskiej Czerwonej Księgi otoczone są szczególną ochroną, w tym również prawną. Ochronie podlegają również siedliska zamieszkiwane przez te zwierzęta.

W przypadkach, kiedy liczebność populacji danego gatunku spada poniżej poziomu krytycznego, podejmuje się szereg działań. Określane są one jako restytucja gatunku. Termin ten oznacza odbudowanie populacji danego gatunku i przywrócenie go do pierwotnego stanu zaburzonego najczęściej przez nieracjonalną gospodarkę człowieka. Restytucja dotyczy tych gatunków zwierząt, których populacje są tak mało liczne, że bez pomocy człowieka mogłyby w najbliższym czasie wyginąć.

Celem jest wzrost liczebności populacji. Działania restytucyjne polegają więc na otoczeniu egzemplarzy danego zwierzęcia opieką oraz stworzeniu im jak najlepszych warunków do życia i rozmnażania się.

Odbywa się to głównie w wyznaczonych, kontrolowanych przez człowieka miejscach - rezerwatach lub ośrodkach „hodowlanych”. Kiedy poszczególne osobniki osiągną odpowiedni wiek, masę ciała oraz

zdolność do samodzielnego przeżycia, są wypuszczane na wolność. Zwierzęta powracające do natury mogą uzupełnić populację jeszcze istniejącą lub być wypuszczane w miejscach swojego dawnego występowania, gdzie zostały wytępione lub samoistnie wyginęły. W takim przypadku mówimy o reintrodukcji, która jest jednym z działań restytucji.

Restytucja i reintrodukcja mogą dotyczyć zarówno roślin, jak i zwierząt, jednak najlepsze wyniki osiągane są, kiedy biosferę postrzega się systemowo, czyli jako zespół współzależnych elementów. Podczas takich działań należy więc chronić całą biocenozę i biotop, które składają się na ekosystem.

Pierwsze próby ratowania zagrożonych gatunków w Polsce zostały podjęte już 100 lat temu. Najbardziej spektakularnym przykładem było odbudowanie populacji żubra europejskiego. Niewiele osób wie, że oglądane w naturze w Puszczy Białowieskiej lub w licznych zagrodach hodowlanych czy ogrodach zoologicznych żubry znajdywały się na skraju zagłady. Tylko dzięki wytrwałości i pasji przyrodników udało się podjąć stosowne działania zwiększające populację tego zwierzęcia z kilku do kilku tysięcy osobników.

Reintrodukcja zwierząt w Polsce

Żubr wędrowny

Źródło: Obraz David Mark z Pixabay.

Sukces restytucji, a współcześnie również reintrodukcji, żubra europejskiego – największego ssaka naszego kontynentu - do polskich i europejskich lasów pozwala z optymizmem obserwować projekty dotyczące innych zwierząt. Współcześnie interesującym przykładem reintrodukcji jest program odtworzenia w Polsce populacji sokoła wędrownego. Ten niegdyś szeroko rozpowszechniony ptak stał się ofiarą nowoczesnego rolnictwa i stosowania pestycydów. Dzisiaj zaangażowane organizacje

przyrodnicze we współpracy z leśnikami, lokalnymi samorządami oraz przedsiębiorstwami odnotowują udane próby przywracania sokołów do natury.

Ciekawostka

Sokoły wędrowne to ptaki, które nie unikają terenów zurbanizowanych, chociaż nie są to ich naturalne siedliska. Wiele par wybiera na miejsca gniazdowania wysokie konstrukcje wybudowane przez człowieka, jak choćby budynki czy kominy.

Jedna z par sokoła wędrownego gniazduje od końca lat 90. XX wieku na Pałacu Kultury i Nauki.

Gratką dla ornitologów jest możliwość podglądania codziennego życia sokołów, co możliwe jest dzięki zamontowanej kamerze przekazującej obraz online.

Znaczna część gniazd sokoła wędrownego znajduje się również na wysokich kominach rafinerii

w Płocku, zakładów chemicznych we Włocławku czy w Policach.

Słownik

biocenoza

zespół organizmów roślinnych i zwierzęcych oraz mikroorganizmów powiązanych wzajemnymi zależnościami (np. pokarmowymi); biocenozą jest np. las, łąka, pole uprawne

biotop

czynniki przyrody nieożywionej (abiotyczne), które stanowią specyficzne miejsce dla określonej biocenozy (np. stok górski)

populacja

grupa osobników danego gatunku zamieszkujących na danym terenie siedlisko

nieożywione elementy ekosystemu, tj. miejsce (ukształtowanie terenu, nachylenie, ekspozycja

powierzchni itp.) wraz z czynnikami glebowymi (skład granulometryczny, chemizm, uwilgotnienie itd.) i klimatycznymi (np. rozkład opadów); określa warunki istnienia zajmujących je typów zbiorowisk roślinnych i związanych z nimi zgrupowań zwierzęcych

Sokół wędrowny

Źródło: licencja: CC 0, dostępny w internecie: Obraz Derek Sewell z Pixabay.

Film edukacyjny

Polecenie 1

Wymień gatunki objęte ochroną i wpisane w Polską Czerwoną Księgę Gatunków Zagrożonych. Wymień również czynności, jakie zostały podjęte celem przywrócenia tych populacji do środowiska naturalnego.

Film dostępny na portalu epodreczniki.pl

Źródło: Englishsquare.pl Sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.

Film nawiązujący do treści materiału - dotyczy restytucji i reintrodukcji gatunków zwierząt w Polsce:

przyczyn zmian w biosferze, ochrony zwierząt.

Sprawdź się

Ćwiczenie 1

Wśród podanych gatunków wskaż ten, który został poddany restytucji w Puszczy Białowieskiej:

Żubr Ryś Bóbr Łoś Ćwiczenie 2

Wśród podanych gatunków wskaż dwa, które uznane są za wymarłe, a kiedyś występowały w Polsce powszechnie.

Tur Drop Tarpan Ćwiczenie 3

Oceń prawdziwość poniższych zdań.

Stwierdzenie Prawda Fałsz

Gatunkiem zanikłym określa się tę grupę zwierząt, której

wszyscy przedstawicie na świecie wyginęli.

□ □

Gatunki, których przedstawicieli nie stwierdza

się na terenie Polsce, ale występują jeszcze poza nią,

określa się jako zanikłe.

□ □

W Polskiej Czerwonej Księdze Zwierząt wśród kręgowców najliczniejszą grupę zwierząt zanikłych oraz krytycznie zagrożonych stanowią ptaki.

□ □

輸

輸

輸

Ćwiczenie 4

Rozwiąż krzyżówkę, odczytaj hasło z zaznaczonej kolumny i podaj jego wyjaśnienie:

1. Gatunek ssaka żyjącego w Bałtyku i spokrewnionego z delfinami. Licząca około 400 osobników populacja bałtycka zaliczana jest do kategorii gatunków krytycznie zagrożonych.

2. Polska miejscowość nadmorska, w której prowadzone są działania na rzecz restytucji foki szarej (szarytki morskiej).

3. Pasmo górskie położone w południowo-wschodniej Polsce, miejsce występowania najliczniejszego w naszym kraju stada wolnościowego żubra europejskiego.

4. Rząd owadów, do których należy zagrożony wyginięciem niepylak apollo.

5. Lądowy gatunek dużego ssaka drapieżnego z rodziny kotowatych, który jest objęty w Polsce ścisłą ochroną gatunkową.

6. Zwierzę zaliczane do rodziny wiewiórkowatych. W Polsce zagrożony wyginięciem ze względu na niewielką liczbę osobników (około 800) występujących tylko w Tatrach.

7. Zwierzę z rodziny wołowatych występujące niegdyś powszechnie na terenach Polski, jednak wymarłe w XVII wieku.

8. Zwierzę będące symbolem Tatrzańskiego Parku Narodowego, gatunek krytycznie zagrożony wyginięciem.

9. Termin biologiczny określający grupę osobników jednego gatunku zamieszkujących dany obszar.

10. Polski park narodowy, w którym hodowane są koniki polskie – rasa, której przodkowie wywodzą się od wymarłego dzikiego konia - tarpana.

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10

Ćwiczenie 5 Ćwiczenie 6

Na podstawie załączonego materiału wyjaśnij, dlaczego - mimo wzrostu populacji żubra - na świecie jest to nadal gatunek zaliczany do kategorii „narażonych na wyginięcie”.

85 lat temu odnowiono populację żubrów w Polsce - obchody

醙

醙 醙

w Białowieży. O żubry wciąż trzeba dbać, mimo upływu 85 lat od ocalenia tego gatunku w Polsce - oceniają specjaliści zajmujący się jego ochroną. W Białowieskim Parku Narodowym świętowano w czwartek rocznicę przywrócenia żubra

środowisku. W polskiej części Puszczy Białowieskiej żyje na wolności największe w kraju stado tych zwierząt, liczące ponad pół tysiąca żubrów. (...) Dzisiejsze stado białowieskich żubrów wywodzi się od żubrów o imionach Borusse (samiec) oraz Biserta i Biskaya (samice), które w 1929 r. i w 1930 r. przywieziono do Białowieży z ogrodów zoologicznych w Niemczech i Sztokholmie. W połowie XIX wieku w Puszczy Białowieskiej żyła rekordowa liczba żubrów - 1,8 tys. Najwięcej żubrów zginęło podczas I wojny światowej, gdy w te rejony przybyli Niemcy. Żubry były zabijane na mięso i wywożone do Niemiec, w tym samym celu polowała na nie również miejscowa ludność. Po I wojnie światowej nie było już w puszczy żubrów.

Zaczęły się jednak starania, by je przywrócić. Spisu wszystkich żyjących wówczas na świecie 54 żubrów (12 z nich dało potem początek całej obecnej światowej populacji żubra) dokonało utworzone w 1923 roku w Berlinie Międzynarodowe Towarzystwo Ochrony Żubra. W 1924 roku w Puszczy Białowieskiej powstało nadleśnictwo „Rezerwat”, które stało się zaczątkiem Białowieskiego Parku

Narodowego. W 1930 roku przyszedł na świat pierwszy białowieski byczek. Po II wojnie światowej w Puszczy Białowieskiej żyły 22 żubry, w tym czasie na całym świecie było ich tylko 90. W ramach restytucji pierwsze żubry wypuszczono na wolność w Puszczy Białowieskiej w 1952 roku. Aleksander Bołbot, zastępca dyrektora Białowieskiego Parku Narodowego uważa, że „żubr nigdy nie będzie bezpieczny”. „To wynika z podłoża genetycznego całej restytucji. Po prostu wąska pula genetyczna, mimo wszystko mała zmienność genetyczna powoduje to, że żubr jest narażony i może być narażony na potencjalne zagrożenia, co do których my nie mamy jeszcze żadnej świadomości” - powiedział w czwartek PAP. Podkreślił, że w tej sytuacji trzeba w dalszym ciągu żubra „chronić, pielęgnować, baczyć, w jakiej jest kondycji oraz tworzyć nowe populacje i subpopulacje”. Zaznaczył jednocześnie, że 85 lat restytucji żubra jednak przyniosło sukces. Dodał, że na świecie żubrów jest obecnie ok. 5 tys. „Przy naszym staraniu będzie mu na pewno łatwiej

przetrwać” - dodał Bołbot. Białowieski Park Narodowy jest najstarszym polskim parkiem narodowym. Jego początki sięgają 1921 r. Park chroni ostatni las pierwotny na Niżu Europejskim. Białowieskie stado żubrów jest największym wolnożyjącym stadem tego zwierzęcia w Polsce.

“

Źródło: PAP

Ćwiczenie 7

Wyjaśnij, na czym polega innowacyjność metody „born to be free” wykorzystywanej przy reintrodukcji rysia nizinnego.

Ćwiczenie 8

Wyjaśnij, dlaczego reintrodukcja gatunków zwierząt powinna być powiązana z ochroną szaty roślinnej.

難

難

Dla nauczyciela

Imię i nazwisko autora: Anna Ruszczyk Przedmiot: geografia

Temat lekcji: Restytucje gatunków zagrożonych wyginięciem w Polsce.

Grupa docelowa: III etap edukacyjny, liceum/technikum, zakres podstawowy/klasa III PODSTAWA PROGRAMOWA

Zakres podstawowy: XIV. Regionalne zróżnicowanie środowiska przyrodniczego Polski: podział na regiony fizycznogeograficzne, budowa geologiczna i zasoby surowcowe, ukształtowanie powierzchni, sieć wodna, warunki klimatyczne, formy ochrony przyrody, stan środowiska przyrodniczego. Uczeń: 11) uzasadnia konieczność działań na rzecz ochrony środowiska przyrodniczego w Polsce, określa

możliwości własnego zaangażowania w tym zakresie oraz przedstawia różne formy ochrony przyrody w Polsce i własnym regionie.

Kształtowane kompetencje kluczowe

kompetencje w zakresie rozumienia i tworzenia informacji,

kompetencje matematyczne oraz kompetencje w zakresie nauk przyrodniczych, technologii i inżynierii,

kompetencje cyfrowe,

kompetencje osobiste, społeczne i w zakresie umiejętności uczenia się.

Cele operacyjne Uczeń:

wyjaśnia, na czym polega restytucja i reintrodukcja,

podaje przykłady gatunków restytuowanych i reintrodukowanych w Polsce, przedstawia pozytywne efekty działań przywracających gatunki do środowiska, wskazuje główne problemy związane z projektami restytucji i reintrodukcji w Polsce.

Strategie nauczania: konstruktywizm, konektywizm

Metody nauczania: dyskusja, drzewo decyzyjne, metody operatywne (praca z tekstem e‑materiału i z filmem edukacyjnym)

Formy zajęć: praca indywidualna, praca w grupach, praca zbiorowa (na forum klasy)

Środki dydaktyczne: tablica interaktywna/monitor dotykowy/tablety, e‑materiał, rysunki (fotografie rekonstrukcji) dinozaurów, mapa fizyczna Polski

Materiały pomocnicze

Kondracki J., Geografia fizyczna Polski, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1978.

Kondracki J., Geografia regionalna Polski, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2013.

Richling A. i Ostaszewska K. (red.), Geografia fizyczna Polski, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2005.

opracowanie online [dostęp: 21.10.2020]: Polski Komitet Krajowy Międzynarodowej Unii Ochrony Przyrody - Czerwone listy regionalne lub krajowe

PRZEBIEG LEKCJI Faza wprowadzająca

Czynności organizacyjne.

Nauczyciel wprowadza uczniów w temat – przedstawia im rysunki (fotografie rekonstrukcji) dinozaurów; zadaje pytanie, dlaczego te stworzenia nie żyją współcześnie na Ziemi?

Następnie inicjuje krótką dyskusję na temat: czy współcześnie także giną gatunki zwierząt i roślin (zmniejsza się bioróżnorodność)?, jakie są tego powody?, czy, jak przy dinozaurach, przyczyny są wyłącznie naturalne?, czy człowiek nie podejmuje żadnych działań w celu zachowania w środowisku tych zagrożonych gatunków?.

Nauczyciel podaje temat lekcji i jej cele.

Faza realizacyjna

Kontynuacja dyskusji na forum klasy: czy zagrożenia i podejmowane działania ochrony gatunków występują także w Polsce? – wykorzystanie e‑materiału (Przeczytaj): informacje o Czerwonej Księdze Gatunków Zagrożonych (w Polsce: Czerwona Księga Zwierząt), wybrane przykłady gatunków

wymarłych, zanikłych i krytycznie zagrożonych.

Wprowadzenie pojęć restytucja i reintrodukcja gatunku (wykorzystanie e‑materiału).

Nauczyciel przedstawia uczniom film edukacyjny zawarty w e‑materiale – prosi, aby uczniowie na jego podstawie wyszukali odpowiedzi na polecenia:

Przedstaw przykłady gatunków restytuowanych lub reintrodukowanych w Polsce.

Podaj przyczyny wpływające na zmniejszanie się populacji gatunków.

Omów problemy związane z działaniami przywracającymi zagrożone gatunki do środowiska przyrodniczego.

Polecenia warto wcześniej zapisać np. na tablicy w taki sposób, aby były dla uczniów widoczne również podczas oglądania filmu.

Uczniowie, zapoznając się z filmem, indywidualnie przygotowują odpowiedzi na przedstawione polecenia.

Uczniowie prezentują odpowiedzi na zadane polecenia; wskazują na mapie fizycznej Polski miejsca związane z występowaniem zagrożonych gatunków (np. parki narodowe: Białowieski, Roztoczański, Tatrzański, Bieszczadzki). Nauczyciel podkreśla programy związane z działaniami przywracającymi zagrożone gatunki do środowiska przyrodniczego – obecnie realizowane i możliwe do realizacji w najbliższej przyszłości.

Podział uczniów na grupy np. 5‑6-osobowe; każda grupa otrzymuje arkusz papieru i pisaki, zadaniem uczniów jest opracowanie drzewa decyzyjnego rozwiązującego problem: czy należy dokonywać restytucji i reintrodukcji gatunków?.

Uczniowie w grupach szukają możliwych rozwiązań problemu, negatywnych i pozytywnych skutków każdego z rozwiązań, wyciągają wnioski.

Po upływie określonego czasu przedstawiciele grup prezentują opracowania na forum klasy, skupiają się głównie na podjętych decyzjach z uzasadnieniem.

Możliwa dyskusja na forum klasy (jeżeli czas na to pozwoli, jeżeli nie – tylko krótkie podsumowanie nauczyciela).

Faza podsumowująca

Nauczyciel ocenia pracę i zaangażowanie uczniów na lekcji; podsumowuje etapy lekcji, zestawiając je z założonymi celami.

Nauczyciel prosi o wykonanie wybranych ćwiczeń z e‑materiału (np. 6 – 8; jeżeli brakuje czasu, te ćwiczenia można zadać w pracy domowej).

Nauczyciel zadaje pytania dotyczące ewentualnych trudności, co było nową wiedzą dla uczniów, co było im znane, gdzie mogą wykorzystać poznany na lekcji materiał.

Praca domowa

Przedstaw możliwości własnego zaangażowania w zakresie działań na rzecz ochrony gatunków.

Wskazówki metodyczne opisujące różne zastosowania danego multimedium

Film edukacyjny można wykorzystać na lekcji powtórzeniowej z zakresu podstawowego, z działu XIV.

(Regionalne zróżnicowanie środowiska przyrodniczego Polski).

Film edukacyjny można wykorzystać podczas lekcji (z zakresu rozszerzonego) dotyczącej działań służących zachowaniu walorów krajobrazów przyrodniczych oraz zapobieganiu ich degradacji (dział XIV. 6).

Zawarty w e‑materiale film edukacyjny może być wykorzystany do samodzielnego rozszerzania i pogłębiania wiedzy przez ucznia w domu i w czasie lekcji.