Zenon Guldon
"Atlas historyczny Polski.
Województwo sandomierskie w
drugiej połowie XVI wieku",
Warszawa 1993 : [recenzja]
Rocznik Muzeum Narodowego w Kielcach 18, 436-437
4 3 6 Recenzje i omówienia
stanowił cenną pomoc nie tylko dla pracow ników nauki, lecz także licznej rzeszy studen tów historii, bibliotekoznawstwa i pedagogiki, przygotowujących prace magisterskie z prze szłości regionu świętokrzyskiego. W najbliższej przyszłości pożądane byłoby przygotowanie aneksu do Przewodnika, obejmującego zasób oddziału sandomierskiego, byłego Archiwum KW PZPR oraz licznych nabytków z ostatnich lat.
Zenon Guldon
A T L A S H IST O R Y C Z N Y PO L SK I. W OJEW Ó DZTW O SA N D O M IE R SK IE W D R U G IE J POŁO W IE X V I W IE K U , cz. 1: Mapy, plany, cz. 2: Komentarz, indeksy, oprać. Krzysztof Chłapowski, Anna D unin- -W ąsowiczowa, Wanda Lewandowska, Kazi mierz Pacuski, Władysław Pałucki, Henryk Rutkowski. Red. W. Pałucki. Warszawa 1993, Instytut Historii Polskiej Akademii Nauk, W y dawnictwo Naukowe PW N, ss. 173, nlb. 3,
mapy
W ramach powojennych prac nad atlasem historycznym Polski ukazały się dotychczas szczegółowe lub przeglądowe mapy M azow sza1, województwa lubelskiego2, Prus Królews kich3 i omawiane przez nas mapy szczegółowe województwa sandomierskiego w drugiej poło wie X V I w.
Zasadniczą podstawę źródłową wydawnict wa stanowią szesnastowieczne rejestry poboro we. Wykorzystano także wiele innych źródeł pisanych i kartograficznych. Ze względu na długi cykl wydawniczy autorzy nie byli w stanie wykorzystać publikacji, które ukazały się po 1984 r. Stąd też brak poświęconej procesom
1 W o je w ó d z t w o p ł o c k ie o k o ło 1 5 7 8 r . Oprać. I. Gieysz- torowa, J. Humnicki, J. Lemene i A. Żaboklicka. Red. S. Herbst. Warszawa 1958; M a z o w s z e w d r u g i e j p o ł o w i e X V I w ie k u . Oprać. A. Dunin-Wąsowiczowa, I. Gieysztorowa, J. Humnicki, W. Kalinowski, W. Lewandowska, K. Pacuski, W. Pałucki, H. Rutkowski i W. Szaniawska. Red. W. Pałucki. Warszawa 1973
2 W o je w ó d z t w o l u b e ls k ie w d r u g i e j p o ł o w i e X V I w ie k u .
Oprać. S. Wojciechowski. Warszawa 1966
3 P r u s y K r ó l e w s k i e w d r u g i e j p o ł o w i e X V I w ie k u . Oprać. M. Biskup przy współudziale L. Koca. Warszawa 1961
osadniczym cennej pracy M. Dobrowolskiej4. Wydawnictwo zawiera syntetyczną charaktery stykę środowiska geograficznego (s. 21— 30) oraz szczegółowe omówienie podziałów poli tyczno-administracyjnych (s. 31— 49) i admini stracji kościelnej (s. 50— 66). N ovum stanowi uwzględnienie nie tylko parafii katolickich, lecz także gmin wyznań reformowanych i cerkwi prawosławnych. D la dalszych badań nad histo rią społeczno-religijną regionu istotne znacze nie miałoby uwzględnienie także gmin żydows kich, znacznie przecież liczniejszych niż prawo sławnych cerkwi5.
W komentarzu najwięcej miejsca poświęco no osadnictwu, omawiając kolejno lokalizację miejscowości (s. 67— 76), charakter i wielkość osiedli (s. 77— 86) i przynależność własnoś ciową osad (s. 87— 113). U względniono nie tylko miasta i wsie, ale i inne samodzielne osady 0 własnej nazwie: młyny, klasztory, zamki, kuźnice, huty szkła, folwarki i kopalnie. Spo śród tych ostatnich zlokalizowano jedynie czte ry: Miedziane Góry, Miedziankę, Szczukows- kie Góry i Zelejową (s. 77). N ie zlokalizowano innych chęcińskich gór kruszcowych, w któ rych prace wydobywcze prowadzono w latach 1564— 1569 (Rzepka, Sosnówka, Żakowa, Jerz- maniec, Gałęska)6. Nazwy kopalni (dukli), a nie tylko wzgórz chęcińskich zawierają rachunki z lat 1610— 16147. W 1537 r. Jan Skibski, właściciel wsi Skiby, wyraził zgodę na prowa dzenie prac górniczych na terenie tej wsi przez upoważnionych przez króla górników. Chodzi tu o Skibskie Góry (góry Wsiowa i Żakowa)8.
4 M. Dobrowolska P r o c e s y o s a d n ic z e w d o r z e c z u W i s ł o k i 1 B i a ł e j D u n a jc o w e j w t y s ią c le c iu . Kraków 1985. Dla badań osadniczych istotne znaczenie mają także prace J. Muszyńskiej
G o s p o d a r s t w o f o l w a r c z n e w s t a r o s t w i e s a n d o m i e r s k im 1 5 1 0—1 6 6 3 . Kielce 1984; Tejże G o s p o d a r s t w o c h ło p s k ie w s t a r o s t w ie s a n d o m i e r s k im 1 5 1 0—1 6 6 3 . Kielce 1991. 5 Z. Guldon, K. Krzystanek L u d n o ś ć ż y d o w s k a w m ia s t a c h le w o b r z e ż n e j c z ę ś c i w o j e w ó d z t w a s a n d o m ie r s k ie g o w X V I— — X V I I I w ie k u . S t u d i u m o s a d n ic z o - d e m o g r a f ic z n e . Kielce 1990, s. 170, 176 6 M. Paulewicz C h ę c iń s k ie g ó r n i c t w o k r u s z c o w e o d X I V d o p o ł o w y X V I I w ie k u . Kielce 1992, s. 99— 101 7 S. Kosowicz W y d o b y c ie r u d y o ł o w iu w s t a r o s t w i e c hę c iń s - k i m w l a t a c h 1 6 1 0—1 6 1 4 . „InformatorTowarzystwa Przyjaciół Górnictwa, Hutnictwa i Przemysłu Staropolskiego” , czerwiec 1978, tab. 1—6
8 AGAD, Dokumenty pergaminowe, sygn. 1461; J. K u czyński G ó r n i c z y k a g a n e k g l i n i a n y z k o p a l n i w S k ib a c h p o w i a t K ie l c e . „Kwartalnik Historii Kultury Materialnej” 1961 nr 1
Recenzje i omówienia 4 3 7
W edług ustaleń Autorów na terenie woje wództwa sandomierskiego istniało 3059 miejs cowości, w tym 108 miast (s. 77). W edług nowszych badań R. Szczygła istniało 114 miast9. Jedynie 30 miast liczyło zapewne ponad tysiąc mieszkańców (s. 82). Określenie przyna leżności własnościowej osad jest utrudnione ze względu na to, że nierzadko rejestry poborowe podają nie właścicieli, ale czasowych użytkow ników czy dzierżawców. Stąd też wykaz posiad łości Mikołaja Radziwiłła Sierotki (s. 107) nie obejmuje wszystkich osad, wchodzących w skład hrabstwa szydłowieckiego10.
Kolejna część komentarza poświęcona jest ustaleniu szesnastowiecznego brzmienia nazw miejscowych (s. 114— 120). Wątpliwości bu dzić może nazwa Rudy Siekliny (późniejszy Rej ów). Wydaje się, że właściwą dla X V I wieku jest nazwa Żyrcin". W oparciu o lustrację dróg z lat 1564— 1565 oraz przekazy kartograficzne z przełomu X V III i X IX w. przedstawione zostały ważniejsze drogi (s. 121— 127). Ostat nio siecią drożną w 2. połowie X V III w. zajął się L. Stępkowski12. Wreszcie omówione zo stały: plan Sandomierza oraz herby woje wództwa sandomierskiego i Sandomierza (s. 128— 132).
Podsumowując powyższe, stwierdzić m oż na, że omawiane wydawnictwo, stanowiąc efekt wieloletniej, benedyktyńskiej pracy Autorów, jest podstawową pomocą warsztatową histo ryka regionu świętokrzyskiego w dobie wczes- nonowożytnej. D odać można, że w 1993 r. ukazały się także spisy urzędników województ wa sandomierskiego z X V I— X V III w .13 Szko
9 R. Szczygieł L o k a c j e m ia s t w P o ls c e X V I w ie k u . Lublin 1989, s. 99 10 Z. Guldon O s a d n i c t w o h r a b s t w a s z y d ło w ie c k ie g o o d X V I d o p o c z ą t k ó w X I X w ie k u . W: H r a b s t w o s z y d l o w i e c k ie R a d z i w i ł ł ó w . Szydłowiec 1994, s. 9— 10 11 K. Zemeła R e j ó w w X V I — X V I I w ie k u . D z i e j e c y s te r s k i e j o s a d y k u ź n i c z e j . W: S z k i c e d o h i s t o r i i . Skarżysko-Kamien na 1993, s. 29— 46 12 L. Stępkowski S ie ć d r o ż n a w o j e w ó d z t w a s a n d o m ie r s k ie g o w d r u g i e j p o ł o w i e X V I I I w ie k u . W: S t u d i a i m a t e r i a ł y z d z i e jó w o s a d n i c t w a i g o s p o d a r k i g ó r n e j W i s ł y w o k r e s ie p r z e d r o z b io r o w y m . Red. F. Kiryk. Warszawa 1990, s. 115— 140
13 U r z ę d n i c y w o j e w ó d z t w a s a n d o m ie r s k ie g o X V I — X V I I I w ie k u . S p i s y . Oprać. K. Chłapowski i A. Falniowska-Gradows- ka. Red. A. Gąsiorowski. Kórnik 1993
da tylko, że podstawowe dla dziejów regionu prace są dziełem historyków warszawskich i krakowskich.
Zenon Guldon
F E L IK S KIRYK: U R B AN IZAC JA M A Ł O PO L SK I. W OJEW ÓDZTW O S A N D O M IE R SKIE. X III— X V I W IEK , Kielce 1994, R e gionalny Ośrodek Studiów i Ochrony Środowi
ska Kulturowego, ss. 180
Recenzowana praca stanowi część obszer nej rozprawy habilitacyjnej Autora, pośw ięco nej urbanizacji Małopolski w X III— X V I w. Wcześniej już ukazały się opracowania dotyczą ce województwa lubelskiego i południowych powiatów województwa krakowskiego1. Oma wiana rozprawa powstała w 1974 r. i Autor zdecydował się na jej druk w nie zmienionej praktycznie postaci, przeredagowując jedynie dwa hasła dotyczące Mielca i Radomyśla W iel kiego. Tak więc otrzymaliśmy pracę nie uwzględniającą dorobku historiografii z ostat nich dwudziestu lat. Autor sądzi, że nowsze prace poszerzyłyby „stan dotychczasowej w ie dzy o wymienionych ośrodkach miejskich, ale nie do tego stopnia, aby podważyć wyniki badań zawarte w niniejszym ujęciu” (s. 9). Stwierdzenie takie, jak postaramy się niżej na przykładach udowodnić, jest wynikiem nad miernego optymizmu Autora.
W omawianej pracy nie uwzględniono nie których ośrodków, które z całą pewnością miały prawa miejskie w X VI w. Chodzi tu w pierw szym rzędzie o Ostrowiec. W starszej literatu rze przedmiotu znajdujemy stwierdzenie, że lokacja Ostrowca, zwanego wówczas Ostro wem, miała miejsce w 1524 r.2 R. Szczygieł
1 F. Kiryk Z b a d a ń n a d u r b a n i z a c j ą L u b e l s z c z y z n y w d o b ie j a g i e l lo ń s k i e j . „Rocznik Naukowo-Dydaktyczny” z. 43, Prace Historyczne t. 6: 1972, s. 93— 167; Tenże R o z w ó j u r b a n i z a c j i M a ł o p o l s k i X I I I — X V I w . W o je w ó d z t w o k r a k o w s k i e ( p o w i a t y p o ł u d n i o w e ) . Kraków 1985
2 M. Baliński, T . Lipiński S t a r o ż y t n a P o l s k a p o d w z g l ę d e m h is t o r y c z n y m , je o g r a f i c z n y m i s t a t y s t y c z n y m . T . 2. W ar szawa 1844, s. 473. Tak też I. Lazarczykówna Z k r o n i k i O s t r o w c a d o 1 8 6 3 r . W: P r o d o m o n o s t r a . Warszawa 1929, s. 22. Zupełnie bezpodstawne jest stwierdzenie, że lokacja miasta miała miejsce w 1624 r.; M i a s t a p o ls k i e w t y s ią c le c iu . T . 1. Warszawa 1965, s. 525.
