Organizacja Archidiakonalna w Małopolsce Południowej

(1)

Bolesław Kumor

Organizacja Archidiakonalna w

Małopolsce Południowej

Prawo Kanoniczne : kwartalnik prawno-historyczny 2/1-2, 391-423

(2)

Ks. BOLESŁAW K U M O R

ORGANIZACJA ARCHIDIAKONALNA W MAŁOPOLSCE POŁUDNIOWEJ *

N a te m a t organizacji archidiak o n aln ej pisano w iele, zw łasz cza na Zachodzie; n ajp ełn iejszą b ibliografię do tego zagadnie nia ze b ra ł o sta tn io T üehle2 i F ra n z e n 3. W Polsce obok zasad niczej p rac y Silnickiego4, k tó ra ,,ex p refesso ” om aw ia to za gadnienie na p rze strz e n i czasowej od X I do X V III w., w iele cenn ych p rzyczynków d orzuciły o statn ie b adan ia n a d o rgan i zacją p a ra fia ln ą w tzw . arch id iak o n atach kresow ych w diece zji k rakow skiej, prow adzone p rzy k ated rze h isto rii średnio w iecznej Polski na K U L -u 5.

L ite ra tu ra naukow a, zajm u jąca się ty m p roblem em , p rz y j m u je zasadniczo trz y fazy rozw ojow e tej średniow iecznej in sty tucji:

1 A rty k u ł je s t e k sk u rse m w y jęty m z p ra c y pt. Pow stanie i rozwój

organizacji parafialnej w M ałopolsce Południow ej do końca X V I w.

„M ałopolska P o łu d n io w a ” w naszym a rty k u le o b e jm u je te ry to riu m trz e c h je d n o ste k a d m in istra c y jn y c h diecezji k ra k o w sk ie j; a rc h id ia k o n a tu sądeckiego, w ojnickiego i p re p o z y tu ry ta rn o w sk ie j w g r a n i cach z połow y X V II w. A rty k u ł p rze słan o do R e d a k c ji w styczniu 1958 r.

2 B i h l m e y e r K., K irchengeschichte, N eubesorgt H. Tüchlel5. P a d e rb o rn I I (1948), 107 n.

3 F r a n z e n A., Die K öln er Archidiakonate in vor- und nachtri-

dentischer Z eit, M ü n ste r 1953, IV nn.

i Organizacja archidiakonatu w Polsce, Lw ów 1927.

5 S z a f r a n P., S ieć parafialna archidiakonatu lubelskiego do końca X V I w.; J o p S. Sieć parafialna archidiakonatu sandom ierskie

go do końca X V I w.; G r o c h o l s k i H., S ieć parafialna archidiako

natu zaw ichojskiego do końca X V I w.; L i t a к S., S ieć parafialna archi

(3)

3 9 2 K S . B O L E S Ł A W K U M O R

[

₂

]

1-o W okresie p ierw szym (od V do V II w.) archidiakoni w y s tę p u ją w źródłach jako m an d a tariu sz e biskupa, a ich głów ny m zadaniem jest p ełn ien ie dobroczynności z ram ien ia d u chowego zw ierznika i n adzór d y scy p lin arn y n ad duchow ień stw em 6.

2-0 W okresie d ru g im (VIII — IX) archidiakon obejm uje w ysokie stanow isko ju ry sd y k c y jn e w h iera rc h ii kościelnej; je s t zastępcą b iskupa i jego w ikariu szem g e n eraln y m 7. Ordo R om anus z V III w. nazyw a go „v icariu s episcopi in om ni b u s ”, a arcyb isk u p z Reims, H in k m ar (f 882) — „com m inister n o ste r”8; to pierw sze o kreślenie p rz y ję te zostało w n a stę p ny ch w iekach przez p raw o d e k retałó w 9. W ielu z now szych a u to ró w m ów i w p ro st o zw yczajnej w ładzy archidiakona (a n ie d eleg o w an ej)10. J e s t to tzrw. arch id iak o n at stareg o ty p u , jed en n a całą diecezję11.

3-0 O kres trzeci (X — X III) u k azu je archidiakonów w zu pełn ie no w y m św ietle jako sam odzielnych p rałató w , ry w a li zujących z biskupem . W m iejsce dotychczasow ego arch id ia kona k ated raln eg o diecezje m ają ich w ięcej (archid iako nat now ego ty p u )12. P ro ces te n zapoczątkow any na przełom ie

6 A m a n i e u A., s. v. Archidiacre w DDCan. I, 948 n.; H a u с к A.,

K irchengeschichte D eutschlands 8, B e rlin 1954, II, 746 n.

1 A m a n i e u A., dz. c., 954; H a u c k A., dz. с., И , 747; F r a n -

z e n A., dz. c., 2; H e f e 1 e -L e с 1 e с q, III, 216, 219, 305.

8 P L 78, 973 nn., 125, (C a p itu la ria a n n e X II episcopatus su p e ra d d ita, с. 1.).

9 с. 1, X , I, 23.

10 F o u r n i e r E., Les origines du vicaire général, P a ris 1922, 44 n.; Μ о 11 a t M. G., Recenzja, F o u r n i e r E., L es origines... w Rev, d, hist, éccles. 19 (1923), 224; A m a n i e u A., dz. c., 959; T h o m a s s i - n u s L., Vetus et nova eecclesiae disciplina circa beneficia, P a ris 1688, I, lib. 2, cap. 19, η. 12; A b ra h a m W., O rg a n iz acja K ościoła w Polsce do połow y w iek u X II, L w ów 1893, 162 n.

11 zob. przyp. 2; H e f e 1 e -L e с 1 e г с q, III, 305, S i 1 n i с к i T., d. с., 56; P a n z r a m В., D ie schlesischen Archidiakonate und A rchipresbi-

terate bis zur M itte des 14 Jhrdt, B reslau 1937, 34—39.

12 T h о m a s s i n u s L., dz. с., I, lib. 2, cap. n. 5; H i n s c h i u s P., Das K irchenrecht der K a th olik en und Protestanten in Deutschland, B e rlin 1870, II, 190 nn.

(4)

[ 3 ] O R G A N I Z A C J A A R C H I D I A K O N A L N A W M A Ł O P . 3 9 3

IX /X w. n a tere n ie dzisiejszej F ra n c ji13, o b jął w X w. diecezje nad reń sk ie, w X — X II niem ieckie14, i pod koniec tego okresu (połowa X II w.) diecezję p rask ą w Czechach15.

Z chw ilą kształto w an ia się organizacji kościelnej na zia- m iach polskich in sty tu c ja ta n a Zachodzie w chodziła już w trzecią fazę, zwłaszcza w ty ch ośrodkach, które, ja k p rz y j m u je now sza h isto rio g rafia16, w zięły zasadniczy udział w c h ry stianizacji Polski. Na ziem iach Polski B olesław ow skiej p ierw szą chronologicznie w zm iankę o arch id iak o n atach poidaje G al lu s pod ro k iem 110817; je s t to jed n ak że arch id iak o n at starego 13 A m a n i e u A., dz. c., 962; L e c l e r c q H., s. v. A rch id iacre w D A L I, 2735; B a s t g e n H., Die E n teh u n g sg esc h ich te d er T rie re r

A rc h id ia k o n a te , T rie r 1906, 5, 27 n n.; Tenże, Die G eschichte des T rie r e r D o m ka p ite ls im M itte la lte r, P a d e rb o rn 1910, 139 nn.; H e i n z

A., D ie A n fä n g e des L a n d esd e ka n a te s im R a h m e n d e r k irch lich e n

V erfa ssu n g sg e sch ic h te des E rzb is tu m s T rier, T ie r 1951, 20; H a u с к A.,

dz. с., II, 748.

w H a u c k A., dz. с., II, 749; IV, пп.; B a u m g a r- t n e r E., G eschichte u n d R e c h t des A rch id ia k o n a te s d er o b errh ein is

ch e n B is tü m e r m it E inschluss v o n M ainz u n d W ü rzb u rg , S tu ttg a rt

1907, 42; F r a n z e n A., dz. c. 6 n n.; G e s c h e r F., D er K ölnische

D ek a n a t u n d A rc h id ia k o n a t in ih re r E n tste h u n g u n d ersten E n tw ic  klu n g , S tu ttg a r t 1920, 48, 149 nn.; K r i e g J., K a m p f d er B isch ö fe ge gen die A rc h id ia ko n a te in B is tu m W ü rzb u rg , S tu ttg a rt 1914, 21.

15 H r u b y F., C irk e v n i zrize n i w C echach a n a M orave od X

do ko ń ce X I I I sto leti — j eho p o m er k u sta tu , P ra h a 1917, 262 n.;

S c h m i d H. F., Die re ch tlich e n G ru n d la g e n d er P farorganisation a u f w e stsla v isc h e m B oden u n d ihre E n tw ic k u n g w a h ren d des M itte  lalters, W eim ar 1938, 47 n.

16 L a b u d a G., S tu d ia na d p o c zą tk a m i p a ń stw a polskiego, P oz n a ń 1946, 48 n.; W i d a j e w i c z J., C h rzest P olski, Ż ycie i M yśl (1954) I, 50 n.; S i l n i c k i T., W p ły w y fra n c u sk ie na p o lsk i K ościół

w X I — X I I I w. P rzegl. Teol. 7 (1926), 49—69; Z a k r z e w s k i S., Bo lesła w C h ro b ry W ielki, L w ów 1925, 275 n.; K u l c z y c k i L., L ,or g anisation de l,eglise de Pologne a v a n t le X I I I siecle, G renoble 1928,

177 п.; F r i e d b e r g M., K u ltu ra p o lsk a a n ie m iec ka , P o zn ań 1946, II, 26.

U G alli A n o n y m i Chronicae, lib. II, cap. 43 (M PH ist. N ova Ser. Ser. II, 113). W praw dzie D ługosz w żyw ocie św. S ta n is ła w a Szczepa- now skiego pisze, że te n „sin g u la ru m ecclesiaru m sibi e t suae dioecesi su b ie c ta ru m p aro ch ias, nec p e r archid iaco n o s, sed p e rso n a lite r q u o ta n

(5)

-3 9 4 K S . B O L E S Ł A W K U M O R _{[ 4 ]}

typu . Pod koniec tego w ieku i n a początku X III w. źród ła in fo rm u ją o istn ien iu arch idiak o n ató w okręgow ych w diecezji kam ień sk iej18, k rak o w sk ie j19, w łocław skiej21 i gnieźnieńskiej22. Jeszcze w ty m sam ym w iek u n a stę p u je dalszy rozw ój te j in s ty tu c ji praw ie w e w szystkich starszych diecezjach polskich. W X V I w. archidiecezja gnieźnieńska liczyła 8 arch idiak on a tów, k rakow ska 5 i 3 p rep o zy tu ry , w łocław ska 3, poznańska 4, płocka 323, w rocław ska24 i kam ień sk a 7 (ok. 1500 r.)25. n is o b ib a t” (Op. om n. I, V ita S. S tan islai), ale in fo rm a c ja ta p ra w d o p odobnie p rzenosi X III-w ie c z n e sto su n k i kościelne n a w iek X I.

is A 11 e n d o r f J., Die Archidiakonate des Bistum s Cammin,

B e rlin 1927, 16 nn.; H ü b n e r W., B em erkungen zu den A rchidiako-

naten des Bistum s Kam m in, B lä tte r f ü r K irch e n g esc h ich te P o m m ern s 16 (1937), 45—47; S l a s k i . K., D zieje Z iem i K ołobrzeskiej do cza sów je j g erm an izacji, T o ru ń 1948, 47.

19 CDMał. II, 376 (1198); CDPol. I, 7 (1207); CDMał. 1,9 (1212); por. A b ra h a m W., dz. c., 163; S i l n i c k i T., dz. с., 43; К u 1 с z у с к i L., dz. с., 167 η.

20 P a n z r a m В., dz. с. 42 пп.; S i l n i c k i Т., D zieje i ustrój

K ościoła na Ślą sku do końca X IV w. W arszaw a 1953, 347; G eschichte

Schlesiens (Loesch H., D ie V erfa ssu n g in M ittelalte r), I, 314 п.; S i u c h c i ń s k i M., Rec. P a n z r a m B., D ie schlesische, K w . hist. 52 (1938), 517—519; P a n z r a m , D ie Archidiakonatsurkunde von 30.IX

1262 eine Fälschung aus dem Seelsorgsstreit auf der Breslauer Do m insel, A rc h iv f. Schles. 1 (1936), 1—14; H a y n e J., D okum entirte

G eschichte des Bistum s un H ochstiftes B reslau, B ra s la u 1860, I, 634. 21 P o m m e r U r., 9; por. F i j a ł e k J., O archidiakonatach po

m orskich i urzędnikach biskupich w archidiakonacie pom orskim die cezji w łocław skiej od X I I — X V w., Roczn. Tow. P rz y j. N au k 6 (1899); S i l n i c k i , D zieje i ustrój 347; A b r a h a m W., Organizacja, 164; K u l c z y c k i L., dz. c., 168.

22 CDW iel. I, 102 (1218), 160 (1254); por. S i l n i c k i T„ dz. c., 347; A b r a h a m W., dz. c., 164, przyp. 5; K u l c z y c k i L., dz. c.,

167.

23 L B Łask. I, 3—713; II, 3—552; LBPozn. 28—34; por. B o r a t y ń s k i L., N ajdaw niejsze relacje biskupów polskich o stanie d iecezji (re letio n es s ta tu s ecclesiarum ) z A rc h iw u m K o n g re g ac ji dei Concilio w R zym ie, K ra k ó w 1916, 8 пп.; K o r y t k o w s k i J., Mapa archidiec.

gnieźnieńskiej w X V I w. (LB Łask. II), G niezno 1880; N o w a c k i J.,

Diecezja poznańska w 1510 r. (m apa) w LBPozn., P o zn ań 1950. 21 P a n z r a m B., dz. c., 130 nn. (bez zm ian do X V I w.). . 25 A l l e n d o r f J., dz .с., 1 9n.

(6)

a) A rchid iak o n at sądecki

Pierw sze w iadom ości o n ajd aw n iejszej przynależności a d m in istra c y jn ej te ry to riu m późniejszego arch id iak o n atu są deckiego p o d ają A k ta K am ery A postolskiej z 1325 r., zalicza jące d e k a n at dębicki do p re p e z y tu ry w iślickiej, a d e k a n a ty sądecki, tarn o w sk i i zręciński (jasielski) do arch id iako natu krakow skiego1. P ierw o tn ie zapew ne cały obszar podlegał k a te d ra ln e m u archidiakonow i krakow skiem u, dopiero z chw ilą tw orzenia arch id iak o n ató w okręgow ych doszło do jego podzia łu na w spom niane w yżej o k ręg i ad m in istracy jn e.

K iedy to się stało? A b ra h a m p rzy jm u je , że n astąp iło to pod koniec X II w .2; S ilnicki p rzy p isu je tw orzenie arch idiak o

n ató w okręgow ych biskupow i G edce (1166— 1185), lub Pełce (1186— 1207)3, podczas gdy P o tk ań sk i w skazuje na pierw sze go4. N ie b ra k i hipotez, przy p isu jący ch podział diecezji k ra kow skiej na arch id iak o n aty okręgow e legatow i papieskiem u, k ard . Idziem u (1123—1124) w pierw szej połow ie X II w .5. Je st to bańdzo praw dopodobne, ty m b ard ziej że w ty m sam ym cza sie dokonano podziału n a arc h id ia k o n a ty okręgow e diecezji prask iej w Czechach6.

P raw dopodobnie rów nocześnie z oddaniem ju ry sd y k c ji nad arch idiako n atem rado m sk im dziekanow i k o leg iaty kieleckiej, co, ja k przypuszcza P o tkań sk i, m iał uczynić fu n d ato r tejże kolegiaty, w spom niany biskup G edko7, pow ierzono rów nież podobną ju ry sd y k c ję prepozytow i k o leg iaty N ajśw . M aryi P a n n y w W iślicy nad pew ną częścią kościołów arch id iak o n atu

1 M P V at. I, 135 (D ecanatus de Id zran cin o ), 135—137 (D ecanatus de T arnów ), 143—146 (D ecanatus S andecensis), 157— 158 (D ecanatus de S ilvis seu de D em bicia).

2 dz. c., 165.

3 cz. c., 47 n.; por. K u l c z y c k i L., dz. c., 168.

4 G ra n ic e b isk u p s tw a k rakow skiego, Roczn. K rakow , z 1900, 24; por. J o p S., Sieć p a ra fia ln a (rozdz. I).

5 S z a f r a n P., S ieć p arafialna, (rozdz. I), cyt. za pop. S.

6 S e d l a c e k A., O ste re m ro zd elen i Cech n a kra je, P ra h a 1921, 5—14; S chm id H. F., dz. c. 47.

7 L B en. I, 436; por. P o t k a ń s k i K., dz. c., 24; J o p S., dz. c. (rozdz. I).

(7)

krakow skiego. K o leg iata w iślicka, w spom niana po raz p ierw szy w 1214 r .8, m iała d ru g ie m iejsce w rzędzie kościołów kolegiackich w d iecezji krak o w sk iej i sięga sw ym i początkam i zapew ne pierw szej połow y X II w .9. Z chw ilą utw orzenia arch id iak o natów okręgow ych w L ublinie, S andom ierzu i Za wichoście, w y m ienien i arch id iak o n i otrzy m y w ali m iejsce w k a p itu le k a te d ra ln e j w K rakow ie, poniew aż w w ym ienionych obydw u ośrodkach n ie było jeszcze k o leg iaty 10, n ato m iast w K ielcach i W iślicy o trzy m ali ju ry sd y k c ję p ierw si p rałaci z m iejscow ych k-apituł kolegiackich (dziekan, prepozyt), po niew aż istn iały t u już k o leg iaty 11. T ak i kościelny podział adm i n istra c y jn y M ałopolski Południow ej u trz y m a ł się do XV w. P ierw szy w yłom w ty m w zględzie zrobił bisku p krakow ski, W ojciech Jastrzęb iec w 1416 r., n ad ając ju ry sd y k c ję arch idiako naln ą prepozytow i k o leg iaty N arodzenia N ajśw . M aryi P a n n y w T arnow ie, oczym poniżej, a n astęp n ie w 1448 r. kard. Zbigniew O leśnicki przez utw o rzen ie now ego okręgu arch i- diakonalnego z siedzibą w N ow ym Sączu.

Podział arch idiak o n ató w na m niejsze okręgi ju ry sd y k c y jn e pody ktow an y b y ł różno ro d n ym i przyczynam i. N a pierw szym m iejscu w y m ien iają zw ykle au to rzy: w zrost liczby parafii, n astęp n ie dużą rozległość diecezji, cele m isy jn e poszczegól n ych biskupstw , działalność w y b itn y ch jedn ostek , upodobnia nie się organizacji kościelnej w Polsce do organizacji na Z a chodzie i zajęcia polityczne biskupa, m im o iż z biegiem czasu pom nożył się znacznie zak res sp ra w kościelnych12.

8 CDMał. I, 383 (1214).

9 L B en. I, 403 in fo rm u je : „quo te m p o re a u t p e r quem C racovien- sem E piscopum , a u t su b P o lo n iae reg e et p rin cip e p ra e fa ta V islicen- sis ecclesia in collegiatam ex p a ro c h ia li re d a c ta sit, non sa tis s c ru ti n iu m m ih i su p e r hoc fre q u e n tiu s h ab e n ti, a n n a lib u s p erd itis, succu- r e b a t” ; por. Z ach o w o rsk i S., Rozwój i u stró j k a p ita łu polskich w w ie k a c h śred n ich , K ra k c w 1912, 200 n.

i° J o p S., dz. с., (rozdz. I).

u L B en. I, 436 p rz y p isu je f u n d a c ję koleg iaty kieleck iej b iskupow i G edko (1171 r.).

i 2 S i l n i c k i T., O rganizacja, 72 nn.; Tenże, D zieje i ustrój, 346; K u l c z y c k i L., dz. с., 167; P a n z r a m В,, dz. с., 40 п.; H a u c k

(8)

[

7 ]

O R G A N I Z A C J A A R C H I D I A K O N A L N A W M A Ł O P . _{3 9 7}

N a p ow stanie arch id iak o n atu sądeckiego działały n ie w ą t pliw ie cztery pierw sze przyczyny:

1° W zrost liczby parafii.

N a jsta rsz y przekró j p a ra fia ln ej w diecezji krakow skiej z 1325 r. w ym ienia w g ran icach arch id iak o n atu krakow skiego 285 kościołów p a ra fia ln y ch , w p rep o z y tu rz e w iślickiej 64, w arch idiakonacie zaw ichojskim 24, w archidiakonacie rad o m

skim 18, w archidiakonacie san d o m iersk im 36, w a rch id iak o n a cie lu belsk im 23, w p rep o zy tu rze kieleckiej 18; n a teren ie p rzeto całej diecezji u p rogu pan o w an ia K azim ierza W ielkiego istniało ok. 467 św ią ty ń p a ra fia ln y c h 13.

P rz e k ró j z 1350 r. podaje w archidiak on acie krakow skim 337 kościołów p a ra fia ln y c h , w p rep o z y tu rz e w iślickiej 75, w archidiako nacie zawichojiskim 22, w archidiakonacie sando m iersk im 36, w p rep o z y tu rz e kieleckiej 18, w archidiakonacie rad om skim 5, w archidiak o n acie lub elsk im 19 — łącznie 502 kościoły p a ra fia ln e 14, podczas g d y L ad en b erg er w połowie X IV w. liczy 580 kościołów p a ra fia ln y c h 15.

X V -w ieczny p rzek ró j sieci p a ra fia ln ej, zaczerpnięty z d r u giego to m u Długosza (Księga uposażeń) w ym ienia w arc h id ia konacie k rakow skim (łącznie z arch id iak o n atem sądeckim ) 398 kościołów p a ra fia ln y ch , w sandom ierskim 37, zaw ichoj sk im 39, w lubelskim 62, w p rep o zy tu rze tarno w skiej 13, w w iślickiej 70, kieleckiej 20 i w d e k an acie radom skim (daw n y arch id iak o n at radom ski) 19; razem 666 p a ra fii16. N ależy A., dz. e., IV, 14 n.; A b r a h a m W., P raw ne p o d sta w y k r ó le w sk ie 

go m ia n o w a n ia b isk u p ó w w d a w n e j Polsce, S tu d ia ku czci St. K u tr z e 

by, K ra k ó w 1938, I, 11 n. 13 M P V at. I, 108— 171. i i Tam że, II, 229—375.

15 L a d e n b e r g e r T., Z a lu d n ien ie P o lsk i na p o c zą tk u p a n o w a 

nia K a zim ierza W ielkiego, L w ów 1930, 61—73 p o d aje za ro k 1354: w

a rc h id ia k o n a c ie k ra k o w sk im 383 kościoły p a ra fia ln e , lu b elsk im 28, r a dom skim 24, sa n d o m ie rsk im 32, zaw ich o jsk im 24, p rep o z y tu rz e k ie leckiej 21, p re p o z y tu rz e w iślick iej 68; razem 580 kościołów p a ra f. O czy w iście, że ta k p ierw szy p rzekaz, ja k i L a d e n b e rg e r p o sia d ają „ lu k i” .

(9)

3 9 8 K S . B O L E S Ł A W K U M O R [8]

tu ta j dodać, że każdy z w ym ienionych w ykazów jest niep eł n y i w y m ag a dość licznych k o rek tu r.

W zrastająca z każdym dniem ilość p a ra fii w arch id iako na cie krakow skim , zwłaszcza n a p rze strz e n i X IV w. (1325— 285;

1350 — 337; ok. 1440 — 398), b y ła n iew ątp liw ie jed n ą z za sadniczych p rzy czy n utw o rzen ia now ego arch id iak o n atu są deckiego, ty m b ard ziej że s ta n posiadania pozostałych jed n o s te k ad m in istracy jn y ch w diecezji k rakow skiej w stosu nk u do arch id iak o n atu krakow skiego nie zaw sze w y ra ż ał się sto sunkiem 1:10. Dw a też n ajw iększe okręgi a d m in istracy jn e (archidiakonat k rak o w ski i p rep o z y tu ra w iślicka) diecezji zo sta ły okrojone n a korzyść now outw orzonego arch idiak on atu sądeckiego. M om ent ten zresztą podkreśla zarów no dokum ent e re k c y jn y kolegiaty i arch id iak o n atu w N ow ym Sączu, ja k i w spółczesny św iad ek i praw dopodobnie w ykonaw ca d e k re tu k a rd y n a ła, D ługosz17.

2° Duża rozległość diecezji.

O bszar arch id iak o n atu krakow skiego p rze d podziałem b y ł jed n y m z n ajw iększych w Polsce XV w. D aw ne jego te r y to riu m o b ejm uje dzisiejszą archidiecezję k rakow ską, k a to w icką (bez okręgu lublinieckiego), tarn o w ską (bez d ekan atów szczucińskiego i dąbrow skiego), a n a d to część diecezji: p rze m yskiej, częstochow skiej i kieleckiej. W praw dzie dok um ent

z 1448 r. n ie w ym ienia te j przyczyny, lecz uzu pełn ia tę lukę d o k u m en tu Długosz; oto oo pisze na te n tem a t: „(K ard. O le śnicki) u tw o rzy ł w erygow anej przez siebie kolegiacie sądec kiej now y a rc h id iak o n at sądecki... i n iek tó re kościoły p a ra fialne z arch id iak o n atu krakow skiego, in n e zaś z prepozy- tu r y w iślickiej, rozrzucone n a P o d k arp aciu i pograniczu w ęgierskim z pow odu d alekiej i dużej odległości od K rakow a i W iślicy, p rzy łączy ł do tego a rc h id ia k o n a tu ”18.

17 L B en. I, 567 „ a tte n ta eiusdem C racoviensis a rc h id ia c o n a tu s et p ra e p o situ ra e V islicionsis m u ltip lic i, o n ero sa et n u m e ro sa c u ra ” ;

L B en. II, 235 „C on tin et au tem a rc h id ia c o n a tu s S andecensis non p a u 

cas ecclesias p aro c h iale s sibi a n n e x a s ,' q u a e specialem arc h id ia c o n a - tu m r e q u ir e b a t” .

(10)

W in n y m zaś m iejscu powie, że p rzy tw orzeniu archidiako n a tu sądeckiego kierow ała k a rd y n a łem m yśl, aby „ułatw ić w ie rn y m ty c h tere n ó w w y m iar spraw iedliw ości i ulżyć cięża ró w a d m in istracy jn y ch , poniew aż n a w e t w spraw ach pod rzędniejszych wzyw ano ich i zobowiązyw ano do staw ienia się w K rak o w ie”19. Oczywiście, że przy czy n y te odnosiły się przede w szystkim do d e k a n ató w o d erw anych od arch idiak on atu krakow skiego i południow ej części d e k a n a tu pilzeńskiego (p repozy tu rą w iślicka); p a ra fie bow iem położone w północnej części tego d e k a n atu (późniejszy d e k a n at m ielecki) m iały lepszy i łatw iejszy p rzy stęp do W iślicy, niż do Nowego Sącza. O przynależności całego d e k a n atu do nowego okręgu archidiakonalnego w N ow ym Sączu przesądził zapew ne m om ent niedzielenia d e k a n atu pilzneńskiego, ja k rów nież i ten fakt, że zasadniczy rozw ój organizacji p a ra fia ln ej w późniejszym dekanacie m ieleckim n a s tą p ił dopiero w d ru g iej połowie XV I w. i n a początku następnego20.

3° Cele m isy jn e poszczególnych biskupstw .

U tw orzone w X II w. a rc h id ia k o n a ty kresow e: w Lublinie, Zawichoście i Sandom ierzu m .in. m iały za cel m isyjn e od działyw anie na sąsiednią schizm atycką R uś i pogranicze po gańskich Jadźw ingó w i L itw inów 21. W y d aje się na pierw szy rz u t oka, że podobnego celu nie m ógł w yznaczyć fu n d ato r now outw orzonem u arch idiak o n ato w i sądeckiem u, ty m bardziej że i Ruś, pozostająca w obrębie m on arch ii Jagiello ńskiej, p rz y ję ła u n ię flo ren ck ą w 1439 r., ogłoszoną na ziem iach pań stw a polskiego przez m etro p o litę kijow skiego, kard. Izydora

(1440)22.

19 L B en. I, 544.

20 в. K u m o r , P o w sta n ie i rozw ój o rganizacji p a ra fia ln ej w M a-

łopolsce P o łu d n io w ej do końca X V I w. rozdz. III, p. 4, m aszynopis).

21 j o p S. dz. с .rozdz. I.

22 H e f e 1 e -L e с 1 e г с q., V III, 1228; P a s t o r L., G eschichte der

P äpste, I, 307; L i k o w s k i E., U nia b rze ska (1596), W arszaw a 1907,

18; P o l e s c h J., G eschichte d e r U nion d er ru th e n isc h e n K irch e m it

(11)

[

10

]

Tym czasem znów D ługosz m .in. podnosi te n w łaśnie cel, przyśw iecający k ardyn ało w i p rzy e re k c ji k olegiaty i a rc h i d ia k o n a tu sądeckiego23. P o w ra c a ją c y w 1440 r. z Rzym u k ard . Izydor za trzy m a ł się w drodze do M oskw y w N ow ym Sączu, gdzie b y ł o w acy jn ie p rzy jm o w an y przez m iejscow ą ludność i uroczyście podejm ow any przez k ard . O leśnickiego; na zn ak w sp ó ln o ty relig ijn ej o d p raw ił on w W ielki P ią te k uroczyste nabożeństw o w kościele św. M ałgorzaty w o brządk u g reckim 24. R ozlew ne i p e łn e orien taln eg o w dzięku obrzędy greckie, celebrow ane przez najw yższego dosto jnik a kościelnego R usi, ozdobionego świeżo p u rp u rą k ard y n alsk ą, zrobiły duże w rażenie n a m iejscow ej ludności. By przeciw działać urokow i Kościoła w schodniego k a rd y n a ł krakow ski postanow ił uśw iet nić Służbę Bożą łacińską w N ow ym Sączu przez erek cję kole giaty. U tw orzenie arch id iak o n atu m iało w zam iarach O leśnic kiego położyć k res procesow i p rzejm ow ania kościołów łacińs kich przez K ościół w schodni n a te re n ie południow o-w schodniej kraw ędzi diecezji k rak o w sk iej, rozpoczętem u w XV w . pod w pływ em fali o sadnictw a pastersko-w ołoskiego25.

O prócz celów d efenzyw nych w yznaczył kań dy nał zapew ne i p ro g ra m pozy ty w n y zbliżania W ołochów do Kościoła rzy m skiego, ty m b ard ziej że ogłoszona w 1439 r. u nia florencka została odrzucona przez W ielkie K sięstw o M oskiewskie, a w śród R usinów w obrębie R zeczypospolitej n ie spo tkała się z entuzjazm em . B ogate zaś uposażenie k a p itu ły kolegiackiej w N ow ym Sączu i utw o rzen ie odrębnego okręgu archidiako- n alneg o w pobliżu zagrożonego te ry to riu m przez n a p ły w ludności w yzn an ia greckiego m iało sprostać ro dzącym się trudnościom .

23 LBen. I, 544 „... u t populos o ra e illiu s rudes, ag re stes e t silv e stres, et V alachis, sc ism a tic isq u e in te rm ix to s ad c u ltio rem r itu m or- to d o x u m p e r tr a h e r e t”.

84 D ł u g o s z J., Hist. Pol., lib. X II (pod ro k iem 1440 — Op. omn. X II, 624); P e l e s c h J., dz. c., I, 372; L i k o w s k i E,, dz. c., 19.

25 к u m о r B., P rzejęcie rzym sko-katolickich parafii w archi

diakonacie sądeckim przez K ościół prawosławny, Rocz. T eol-K anon., t. IV, z. 3 (1957), 136— 147.

(12)

[

11

]

O R G A N I Z A C J A Ä R C H I D I A K O N A L N A W M A Ł O P . _{4 0 1}

4° D ziałalność w y b itn y ch jednostek.

H istoria zaliczyła O leśnickiego do nich; fu n d ac ja now ej kolegiaty i okręgu archidiakonalnego26, odpraw ienie podw ój nego synodu diecezjalnego w lata ch 1436 i 144627, zakrojoną na szeroką skalę kolonizacja i rozbudow a organizacji p a ra fialn ej w archidiakonacie lu b elsk im 28, oraz zakup ienie K sięstw a Siew ierskiego dla b isk u p stw a krakow skiego20, czynią z O leśnic kiego niep rzeciętn ego b isk up a-du szp asterza.

O prócz om ów ionych p rzy czyn g enetycznych pow stania arch id iak o n atu należy jeszcze wziąć pod uw agę pew ne m ożli wości rew ind yk o w an ia diecezji k rakow skiej kościołów p a ra fialn y ch n a Spiszu, któ re, m im o w y ro k u apostolskiego z 1332 r. przysądzającego p arafie ok ręgu lubow elskiego b isk u p stw u k ra kow skiem u, pozostaw ały n ad al pod ju ry sd y k c ją arcybiskupa ostrzyhom skiego30. Z chw ilą bow iem pow rotu Spiszą do mo n arch ii jagiellońskiej (1412) i u trw a le n ia się tu państw ow ości polskiej cel ta k i m ógł p rzyśw iecać O leśnickiem u, kiedy p ogra nicze „w ęgierskie swej diecezji ozdobił now ą kolegiatą i a rc h i d iak o n atem ”31. Now y o k ręg ju ry sd y k c y jn y , zorganizow any w pobliżu te re n u spornego, m iał zapew ne n a celu m .in. od zyskanie p a ra fii spiskich, b ezp raw n ie zagrabionych przez p ry m a sa w ęgierskiego. Dow odem n a żyw otność tej idei w XV w. jest fak t, że Długosz p rzy opisie granic b isk up stw a

ae L Ben. I, 565.

27 H e y z m a n U., Statuta synodalia Episcoporum Cracoviensium

X IV et X V saeculi (St. p r. pol. pom., IV), K ra k ó w 1875, 87 n n.; Z a - c h o r o w s k i S., Statuty synodalne krakow skie Zbigniew a O leńnic-

ckiego, K ra k ó w 1915.

28 I n g 1 o t S., S ta n irozm ieszczenie uposażenia biskupstwa kra kow skiego w połow ie X V w., L w ów 1925, 14; S z a f r a n P., dz. c., rozdz. IV, cyt. za S. Jop.

29 L eh n s u n d B e sitz u rk u n d e n S chlesiens u n d seine ein zeln en F ü r- s te n th ü m e r im M itte la lte r, H rsg. C. G rü n h a g e n u n d H. M a r g r a f , L eipzig 1883, II, 626—632; por. D z i e d u s z y c k i M., Zbigniew O leś

n icki, K ra k ó w 1854, II, 167.

so C D K K rak. I, 141; por. M o d e l s k i T. E., Spory o południow e

granice d iecezji krakow skiej od strony Spiszą, Z ak o p an e 1928, 11 nn. ■n L B en. I, 514.

(13)

[

12

]

krakow skiego zalicza sp o rn y te re n do diecezji krakow skiej, m im o iż te n fak ty czn ie n ależy do archidiecezji ostrzyhom - skiej32.

P rz y om aw ianiu erek cji k olegiaty i arch id iak o n atu sądec kiego ten że Długosz dodaje, że „oprócz w ym ienionych p rzy czyn k a rd y n a ł kierow ał się i in n y m i ro zu m n y m i i słusznym i m otyw am i i p rzy czy n am i”33. O dpow iednikiem przeto p rep o zyta św. M arcina Spiskiego, strzegącego p ra w do Spiszą z r a m ienia m etro p o lity ostrzyhom skiego, m iał być archid iako nat sądecki, któreg o trosce m .in. pow ierzono rew in d y k ację u tr a conego czasowo tere n u .

T ak rozszerzona p latfo rm a g en etyczna arch id iak o n atu są deckiego lepiej tłu m aczy jego pow stanie, niż sprow adzona do pierw szej p rzy czy n y teza Silnieckiego34.

E rekcja archidiakonatu.

D okum ent e re k c y jn y k o leg iaty św. M ałgorzaty i arch id ia k o n a tu sądeckiego nosi d atę 4. paźd ziern ik a 1448 r. i tę datę w ym ienia Długosz d w u k ro tn ie 35 i X V II-w ieczne kopie doku m en tu erekcyjnego, p rzechow yw ane w K rakow ie, w N ow ym Sączu i T arnow ie36. W obec tego p o d an y na in n y m miejiscu

32 L B en . I, 1 n. „... te n d a n tu r en im lim ite s eius ... ab oppido Ja sz- lyska, D u k ly a et C am yenyecza om nes A lpes p o lonicas h ab e n s in sua dioecesi, ad oppidum P odolynyecz e t q u iq u id flu v ii P o prod e t D unayecz te r r a r u m a m b iu n t” .

33 L B en. I, 545 „his ita q u e e t n o n n u llis aliis ra tio n a b ilib u s et iu stis causis ac re sp e ctib u s m otus...”.

34 S i 1 n i с к i T., Organizacja, 15, 124.

35 L B en. I, 544 „scitus est (Oleśnicki) ... confecisse A .D. 1448 fe ria se x ta p o st fe stu m T ra n sla tio n is S. S tan islai, q u a e fu it dies q u a rta m ensis O cto b ris” ; por. L B en. I, 574; V ita S bignei de O leśnica C a rd i n alis (Op. om n. I, 425—29).

36 A K M K ra k . A cta V isit. Eccles. Colleg. C iv ita tis Nove S an d ecen - sis... 1608, 65—86; A K a p M K ra k . l u r a e t p riv ile g ia ecclesiarum Colle- g ia ta ru m dioec. C racoviensis et ben eficio ru m in illis fu n d a to ru m , k. 10—17; A K D T a rn . fasc. N ow y S ącz — „F u n d atio , d o tatio et erectio, ecclesiae S. M a rg a rith a e ex p a ro c h ia li in collegiatam , k. 65—86; A rchiw . p a ra f. św. M ałg o rzaty w N ow ym Sączu: 1. C opiae p riv ile g io ru m sive in stitu tio n u m v ic a rio ru m eccles. Colleg. Neo S andecensis collatae, k. 1—10; 2. E cclesiae C ollegiatae Neo S an d ecen sis p riv ileg ia, vol. I, k.

(14)

[ 1 3 ] O R G A N I Z A C J A A R C H I D I A K O N A L N A W M A Ł O P . 4 0 3

(tylk o raz) przez Długosza ro k 194437, k tó ry p rz y ją ł rów nież S ilnicki38, n ależy uw ażać za błędny.

P rz y k ła d y rów noczesnego fu n d o w an ia k o leg iaty i a rc h id ia k o n atu znan e są ta k z te re n u diecezji k rakow skiej, ja k i in n ych diecezji polskich. Ju ż uprzed n io w spom nieno o podob n y m fak cie p rzy erek cji p ro p o zy tu ry w iślickiej i arch idiak o n a tu radom skiego. W O polu fu n d a c ja kolegiaty św. K rzyża zbiega się w źró d łach z utw orzen iem arch id iak o n atu okręgo wego dla południow ej części diecezji w rocław skiej39. W spół cześnie z fu n d a c ją O leśnickiego b isk u p płocki P a w e ł G iżycki u tw o rzy ł arc h id ia k o n a t p u łtu sk i (1443) i erygow ał w P u ł tu sk u kolegiatę (1447)40. P odobnie ja k w e w spom nianych w y p adkach rów nież arch id iak on (sądecki o trz y m a ł m iejsce i stallę w kolegiacie sądeckiej jak o trzeci z rzęd u p r a ła t po prepozycie i dziekanie41. P ra w o p a tro n a tu i p re z e n ty na tę godność za strz e g a ł O leśnicki dla siebie i swoich następ ców 42. Z p rz y k ła dem zastrzeg an ia tego p raw a dla b isk u p a sp otkam y się zarów no

1— 10; por. S y g a ń s k i J., H istoria Nowego Sącza, III, 86 D z i e d u - s z у с к i M., dz. с., II, 299.

37 LBen. II, 234.

38 S i l n i c k i T., Organizacja, 124.

39 P a n z r a m В., Die schlesische Archidiakonate, 148; S i l n i c k i T., dz. c. 57; Teunże, D zieje i u stró j, 349 przy p . 2; W e i t z e l A.,

Das Archidiakonat O ppeln von 1230— 1810 w Z ft. des V erein s f. Gesch. Schles. 12 (1875), 379—394.

40 CDMaz. 189; U l a n o w s k i B., i Z a c h o r o w s k i S., M ate

riały do dziejów kolegiaty p u łtu skiej, K ra k ó w 1916, 312 nn .; por. Ż y w c z y ń s k i M., Pow stanie i cel kapituły p ułtuskiej, Roezn. Teol. K anon. t. I I (1955), 177—192; R y b u s H., Kolegiata pułtuska i je j

kapituła, Łódź 1933, 17 nn.; S i l n i c k i T., Organizacja, 57. 41 LBen. I, 566;

42 LBen. I, 571; por. Z a c h o r o w s k i S., dz. c., 97 n.

43 К r e m e r J., Studien zur G eschichte der T rier W ahl- K a p i

tulationen, T rie r 1911, 55; F r a n z e n A., dz. c., 8; w diec. h ild e sh e - im skiej i b rem e ń sk ie j b isk u p b y ł ograniczony p rzez w sp ó łk o llatu rę k a p itu ły — zob. M a c h e n s J., Die Archidiakonate des B istum s H il-

descheim im M ittelalter, H ild esh eim 1920, 125; C u r s c h m a n n C.,

(15)

4 0 4 K S . B O L E S Ł A W K U M O R [ 1 4 ]

n a Zachodzie43, ja k i na Ś ląsk u 44, w in n y ch diecezjach pols kich45, i w sam ej d iecezji k rak o w sk iej46.

Uposażenie.

C elem uposażenia arch id iak o n atu O leśnicki przeniósł praw a p a ra fia ln e z kościoła św. Ja k u b a w Podegrodziu do kolegiaty sądeckiej i złączył je nierozdzielnie z godnością archidiakona, k tó re m u przezn aczy ł ‘daw ne, b o g ate uposażenie p a ra fii pode- grodzkiej. U posażenie to obejm ow ało: 3-łanow y folw ark w P odegrodziu47, dziesięciny snopowe ze w szystkich łanów km iecych w B rzeznej, R ogach i N aszacow icach, n ad to z 2-ch łanó w km iecych i jednego sołeckiego w Św idniku, jednego łan u km iecego w Łukow icy, z dw óch łan ów sołeckich i je d nego km iecego w Podegrodziu, dziesięciny konopne po cztery snopy z trzech łanów w Olszance, w Św idniku, Podegrodziu i z jednego w Łukow icy, a n a d to „m eschne” z 36 w si daw nego okręgu p arafialn eg o w Podegrodziu48, k tó re w ed łu g K sięgi reta k sae ji b iskupa P io tra Tom ickiego z 1529 r. przynosiło rocznie 100 m iar owsa m ia ry sądeckiej49. Podobne w ypadki przenoszenia p ra w p a ra fia ln y ch do inn ych m iejscowości w zw iązku z tw orzeniem now ych godności kap itu ln y ch , czy p rep o z y tu ra ln y ch zn ane są w g ranicach diecezji krakow skiej w XV i X V I w.

Obszar i granice.

Po uzy sk an iu zgody od archidiakona krakow skiego, D ersła- w a z B ożynow a i prep o zy ta wiślickiego, D ersław a z K rzy ża

44 P a n z r a m B., dz. c., 179.

45 U l a n o w s k i B. i Z a c h o r o w s k i S., M ateriały, 313 (a r ch id ia k o n a t p u łtu s k i); L B Łask. I, 339 (archid. u niejow ski).

46 S i l n i c k i T., Organizacja, 82; K u l c z y c k i L., dz. c., 166.

47 LB en. I, 554 n. „item in eadem v illa est c u ria bona, p e rtin e n s ad arc h id ia c o n a tu m S andecensem , h ab en s p ra e d iu m bonum in tre s cam pos d iv isu m ” .

48 LBen. I, 572 n.; por. L Ben. I, 549 — 551; A K a p M K rak. LB R etax., 389 n.; A K M K ra k . A c ta V isit. Colleg. Sandec. 1608, 38 nn.

49 A K apM K rak. LBR etax., 389 n. „in villis p aro c h ialib u s P o d eg ro dzie m issalia cen tu m m e tre ta e a v e n ae ta n tu m , q u a e re d u c u n t ad v a lorem p ec u n ia e ex m e n su ra S andecensi f e r u n t 10 m arcae, 20 flo r.” .

(16)

nowie, k a rd y n a ł w y łączy ł spod ju ry sd y k c ji pierw szego d e k a n a ty : sądecki, biecki, bobow ski, n o w o tarsk i i jasielski, o raz z p rep o z y tu ry w iślickiej d e k a n a t pilzn eń sk i i poddał je now o utw orzonem u archidiakonow i sądeckiem u50. B ył to zatem obszar bardzo znaczny, obejm ujący: P ddhale, Sądeczyznę, P o górze Bieckie, K o tlinę Jasielsk ą, Pilzneńskie, Dębickie i M ie leckie, sięgający n a w ysokości G aw łuszow ic do W isły. Na obszarze ty m znajdow ało się w ed łu g Długosza około 150 p a rafii, a w y k az ten , ja k u p rzed n io zaznaczono, je st niekom p letny . Ju ż z chw ilą utw o rzen ia arc h id ia k o n a t zajął drugie m iejsce w diecezji krakow skiej pod wzglęldem ilości kościołów p a ra fialn y ch po archidiakonacie k rak o w sk im (w edług D ługosza ok. 255 kościołów p arafialn y ch ), a przed p rep o z y tu rą w iślicką (około 70 p arafii) i arch id iak o n atem lu b elsk im (62 p arafie)51. D w ieście la t później (ok. 1640 r.) diecezja przem yska liczyła w 8 d ek an atach 153 p arafie, diecezja w a rm iń sk a 93 p arafie i archidiecezja lw ow ska (pod koniec X V I w.) 102 p arafie, zaś diecezja chełm ska (1597) przeszło 70; diecezje położone na ziem iach u k raiń sk ich : k am ieniecka (1620) 45, a kijow ska za ledw ie 12 p a ra fii (1607)52.

Długosz, in fo rm u jąc o u tw orzeniu now ego arch idiak on atu, p odaje jego g ranice i dodaje: „by snać później nie doszło do p rz y k ry c h n iesnasek i jakich k o lw iek w ątpliw ości odnośnie p a ra fii przydzielonych przez k a rd y n a ła Oleśnickiego, biskupa krakow skiego, do arch id iak o n atu sądeckiego, postanow iliśm y opisać je po kolei z nazw y w raz z ich dochodam i i uposaże n ie m ”53. M imo takiego zapew nienie przez H istoryka, trz e b a stw ierdzić, że w łaśn ie Długosz popełnił bardzo w iele pom yłek, zaliczając z jed n ej stro n y do arch id iak o n atu sądeckiego te parafie, k tó re n ig d y do niego n ie n a le ż a ły i n ie m ogły należeć, a z drug iej pozostaw iając poza g ran icam i jego w iele kościołów, k tó re znów po przez cały om aw iany o k res znajdow ały się i w in n y się znaleźć w g ran icach a rc h id ia k o n a tu sądeckiego.

so L B en. I, 597; L B en. II, 235.

51 L B en. II, 1—234; 234—370; 370—455; 536—576. 52 B o r a t y ń s k i L., dz. с., 9 η.

(17)

Do pierw szych, zaliczonych przez Długosza do archid iako n a tu sądeckiego, a przy n ależn y ch w rzeczyw istości do a rc h i d iak o n a tu krakow skiego, należą parafie: Iw kow a, Czchów, O lchaw a k/Bochni, R ajb ro t, W itanow ice k/W adow ic, W ado w ice (m iasto— !), D obra, Złota, P o rąb k a, Jadow niki, G nojnik, Szczepanów , Tym ow a, G osprzydow a, Dębno, P leśna, Tuchów , O patkow ice (Z akliczyn n ad D unajcem ), Siem iechów , Brzozo w a, Jesień, Uszew, Biesiadki, Żyw iec (!), Łodygow ice, W itko- w ice k/Żyw ca, Czaniec, Kozy, L ipnik, W ilam ow ice, Piisarzo- wice, B estw ina, Ł ękaw ica k/Żyw ca, R ychw ałd, Zakrzów (ostat n ie 12 zaliczone do d e k a n a tu bieckiego), K om orow ice i J u r ków k /T arnow a (zaliczone do d e k a n a tu isądeckiego) — razem

37 p a ra fii54.

N atom iast p arafie: Ł u żn a k/Biecza, Lipnica W ielka, G ry bów k/N ow ego Sącza, Podole, Przydonica, W arzyce, Pilzno (zaliczone do d e k a n a tu dobczyckiego), L ubzina (dekanat Le lów) i Dębowiec (dek. oświęcim ski) — zaliczone przez D łu gosza do arch id iak o n atu krakow skiego n ale ż a ły w rzeczyw is tości po p rzez cały ok res do arc h id ia k o n a tu sądeckiego55. G dy by p rz y ję to in fo rm acje D ługosza bez jakichkolw iek po praw ek , n ależało by u tw o rzy ć k ilk an aście drobn ych te r y to ria ln ie w ysp w obydw u archidiakonatach, co znów z reg u ły n ie je s t p rak ty k o w a n e w organ izacji kościelnej. Poczynione uw agi m ają ró w n ie p ełną d o k u m en tację w K siędze retak saeji bisk u p a P io tra Tom ickiego z r. 152956.

G ran ice a rc h id ia k o n a tu nie u leg a ły zasadniczych zm ianom , m im o iż pod koniec X V I w. przeprow adzono now y podział na d e k a n a ty wiejiskie. N iektóre p arafie, ja k Cmolas, G aw łuszo w ice (1529— 1577), K olbuszow a, R aniżów (1565— 1577), p rz y należn e do arch id iak o n atu sądeckiego przejściow o, zostały na sta łe w łączone do arch id iak o n atu sandom ierskiego57, inne n a

64 L B en. II, 237—39, 241, 249, 257, 260, 265, 266, 267, 268, 270 76, 277, 289—292.

«5 L B en. II, 140— 142, 234.

56 A K a p M K ra k . L B R e ta x ., 117 nn.

57 A K M K ra k . L ib e r V isit. 1565, 176; R e g estru m 1577, 105, 108; por. T. G lem m a, W izytacje diecezji k ra k o w sk ie j la t 1510— 1570, N asza P rzeszłość, t. I (1946), 70—80.

(18)

tom iast, jak : C zerm in (przed 1565), C horzelów (przed 1565), C zarna i G łogów M ałopolski (przeld końcem X V I w.), L im a now a (przed 1577) i R adom yśl (pod koniec X V I w.) włączono n a stałe do sądeckiego58. Je d y n ie p a ra fia G rom nik, przy należna od połow y XV w. do połow y X V I w. do arch id iak o n atu sądec kiego, została zeń w yłączona i w cielona do d ek an atu w ojnickie go w archidiakonacie krak o w sk im 59.

W iększe zm ian y w stan ie posiadania arch id iak o n atu sądec kiego zaszły d o p iero w d ru g ie j połow ie X V III w . (1764), ale o ty m pow iem y p rz y om aw ianiu arch id iak o n atu wojnickiego.

b) P rep o zytu ra tarnow ska

C h a ra k te ry sty c zn y m i w y łączn y m zjaw isk iem dla diecezji k rakow skiej spośród w szystkich diecezji przedrozbiorow ej Rzeczypospolitej b y ły w yższe jed n o stk i ad m in istra c y jn e „ad in sta r archidiaconatuis” zw ane p rep o zy tu ram i. N ie było to jednakże, ja k ch ce K aczm arczyk, coś p o średniego m iędzy p a ra fią a archidiakonatem , czy „też podporządkow ane archid iako n a to w i”1, lecz b y ły to ró w n o rzęd n e pod wzglęldem ju ry s d y k cy jn y m jed no stk i ad m in istra c ji kościelnej. Różnica zasadnicza m iędzy obydw om a in sty tu c ja m i polegała n a tym , że w a rc h i diakonacie ju ry sd y k c ja spoczyw ała w rę k u p ra ła ta k a p itu ln e go (najczęściej trzeciego z rzędu) zw anego archid iako nem 2, podczas gdy w p rep o zy tu rze tak ą sam ą w ładzę ju ry sd y k c y jn ą posiadał pierw szy z p ra ła tó w (lub d ru g i) k ap itu ln y ch , zw any prepozytem 3; od jego też im ienia całą jed n o stk ę a d m in istra cy jn ą nazw ano p rep o zy tu rą.

G enezy u rzęd u ju ry sd y k c y jn e g o prep o zy tó w należy szukać jeszcze w połow ie X II w., kiedy to, ja k stw ierdza A braham ,

58 A K M K ra k . L ib e r V isit. 1565, 176; A cta V isit. 1595/6, 45, 49 п., 60.

59 A K a p M K rak. R e g estru m 1577, 193 п.; A K M K rak . A cta V isit. 1595, 96, 102.

1 K a c z m a r c z y k Z., M onarchia Kaziem ierza W ielkiego, Or ganizacja Kościoła, S ztuka i Nauka, P o zn ań 1947, II, 73.

2 Z a c h o r o w s k i S., Rozw ój i ustrój kapituł, 83; K u l c z y c k i L., dz. c., 155; A b r a h a m W., Organizacja, 156.

(19)

„ u rz ą d proboszcza arch idiak o n a b y ł złączony z dostojeństw em proboszcza (prepozyta)”4. Z tego też czasu d a tu ją się n ajsta rsz e okręgi p re p o z y tu ra ln e na te re n ie diecezji krakow skiej z siedzi b ą w K ielcach i W iślicy, gdzie jurysidykcja archid iako naln a n ad okręgiem spoczyw ała w rę k a c h pierwiszego p ra ła ta (prepo zyta) m iejscow ych kolegiat. Rzecz godna uw agi, że do czasów D ługosza w obydwu, k ap itu łach kolegiackich nie stw orzono n a w e t honorow ej godności p ra ła ta -a rc h id ia k o n a 5. Isto tn y cel tw orzenia p re p o z y tu r b y ł id en ty czn y z celem organizow ania arch id iak o n ató w okręgow ych.

Nieco o dm ienną podstaw ę gen ety czną m iała p rep o zy tu ra tarno w sk a, zorganizow ana dopiero w pierw szy m 20-leciu XV w. Na jej p ow stanie nie m iały p raw ie żadnego w pły w u w zględy ad m in istracji kościelnej; sam bow iem T arnów , jak i d ek an at tarnow sk i, będący te re n e m w zrostu ju ry sd y k c ji prepozytów tarnow skich, je s t z b y t blisko położony K rakow a, istolicy bis k u p stw a i siedziby arch id iak o n atu katedralnego. Z resztą, g dy b y te n czy nn ik b y ł b ra n y pod uw agę p rzy tw orzen iu prepozy- tu ry tarn o w sk iej, to niew ątpliw ie zakres ju ry sd y k c ji te ry to ria ln e j p repozytów tarn o w sk ich b y łb y znacznie w iększy. Mo m en t ten m ocno zaznaczył się nieco później przy tw orzeniu

arch id iak o n atu sądeckiego.

Zasadniczą p rzyczyną u tw orzen ia p rep o z y tu ry tarn ow sk iej b y ła polity ka c e n tralisty c z n a w ielkiej w łasności ziem skiej L eliw itów -T arnow skich, skupiający ch w sw ych ręk a c h o lb rzy mi kom pleks gospodarczy dóbr ziem skich w okół T arn ow a6.

Jeszcze w d n iu 17 kw ietn ia 1400 r. biskup krakow ski, P io tr W ysz na prośbę Ja n a Tarnow skiego, w ojew . sandom ierskiego, w yniósł do godności kolegiaty dotychczasow y kościół p a ra fia ln y N arodzenia N ajśw . M aryi P a n n y i u tw o rzy ł w n iej trz y god ności p rałack ie; p rep o zy tu rę, kustodię i k an torię, oraz dwie

4 dz. c., 156;

5 L B en . I, 404 nn.; I, 436 nn.

6 L B en. I, 404 n n.; P a w i ń s k i A., M ałopolska, III, 258; IV, 545 n.; por. K r z e p e l a J., M ałopolskie rody zie m ia ń skie, K ra k ó w

(20)

[19] O R G A N I Z A C J A A R C H I D I A K O N A L N A W M A Ł O P . _{4 0 9}

kanonie p reb e n d a rsk ie 7. D otychczasow y proboszcz tarn ow ski o trz y m a ł godność prepozyta, a nad to n a jego korzyść uszczuplo n o w ładzę generaln eg o oficjała krakow skiego. Oprócz bow iem zarządu kościoła i kierow ania d u szp asterstw em , doku m ent e re k c y jn y kolegiaty poleca m u in stalo w an ie p rałató w , k ano ników i ich w ikariuszy, in sty tu o w an ie i usuw anie w ikariuszy i a lta rz y stó w kolegiackich, sądow nictw o duchow ne n a d nim i, kierow nictw o Służbą Bożą w kolegiacie i dochodam i tej o statn iej, a w reszcie sądow nictw o n ad cały m duchow ieństw em tarn o w sk im w sp raw ach cy w iln y ch nie p rzekraczający ch 6 flor. g rzy w n y 8. O m aw iany d e k re t w y jm o w ał n a d to prepozyta spod w ładzy archidiak on a krakow skiego i czynił go zależnym jedynie od każdorazow ego o rd y n ariu sza w K rakow ie; p a tro n a t nad kolegiatą pozostaw ał całkow icie w rę k a c h T arnow skich.

P ra w a i p rzy w ile je p rep o zytó w tarn o w sk ich, uzyskane od P io tra W ysza, sta ły się n iebaw em bazą dla dalszych zdo byczy ju ry sd y k c y jn y c h , o k tó re u b iegał się n ie sam p rep o zy t tarn o w sk i, ale L eliw ici-Tarnow scy. Jeszcze te n sam Ja n Tarnow ski, wispomnian-y w yżej, u zy sk ał od następ cy Wysza, b iskupa W ojciecha Ja strzę b c a now e p rzy w ile je i koncesje d la prepo zytów kolegiaty tarn o w sk iej. W d n iu 9 m aja 1416 r.

i ASang. II, 80, 81; D ł u g o s z J., Hist. Pol. III, 542; LBen. I, 604 n n.; S t a r o w o l s k i S., V itae Episcoporum Cracoviensium , C ra-coviae 1665, 121; N i e s i e c k i Κ., Herbarz, V III, 15; P a p r o c k i В.,

Herby, 287; por. K i j a k S., P iotr W ysz biskup krakow ski, K ra k ó w 1933, 76; H e r z i g F., Katedra niegdyś kolegiata w Tarnowie, T a r n ów 1900, 10 n.; S i 1 n i с к i T., Organizacja, 124; K a r b o w i a k A.,

Szkoły parafialne, 52.

8 ASang. II, 80 ita , quod p le b a n u s T arn o v ie n sis san cte M arie alias p aro e h ia lis an ted ic te , p re p o situ s d e b e a t ap p e la ri. C uius quidem p re p o siti officium et m in iste riu m eidem ecclesie collegiate T a rn o v ie n sis im p e n d en d a e r it p ric ip a lis c u ra an im aru m , eidem d u d u m a n n e x a in s ta u ra tio ree d ifica tio , f a b ric a eiusdem T arn o v ie n sis colegiate, p re - la to ru m e t can o n ico ru m recepcio, v ic a rio ru m q u e suorum m a n u aliu m ac a ltà r is ta r u m canonica et b en e p la cita institucio, destitucio, p red ic - to ru m om nium co rrep cio et in eis om nibus p o st p o n tific ale m ju risd ic - cio p ricip alis, o ffe rto rii p ercepcio e t g e n e ra lite r om nium et sin g u lo ru m quom odolibet d icen d o ru m com m odorum e t incom m odorum , p r o fec tu u m u n iv e rsa lis disposicio e t reg im en ” .

(21)

[

₂₀

]

p rep o zy t tarn o w sk i o trz y m ał zw iększenie fu n k c ji sądow ni czych w sp raw ach cyw ilnych do 10 flor. grzyw nych, a nadto p raw o w izytacji, podówczas n a jisto tn ie jsze z p ra w arch idia- konalnych, sześciu pobliskich p arafii: Skrzyszow a, Szynd-w ałdu, ZalaiszoSzynd-wej, P o ręb y R ad ln ej, Lisiej G óry i ŁękaSzynd-w icy, k tó re ty m sam ym pozostały w y ję te spod ju ry sd y k c ji a rc h i diakona krakow skiego9. W ładzę w izytacji o trzy m ał prepozyt, a n ie archidiakon, bo tego ostatniego jeszcze w k a p itu le kolegiackiej n ie było. Godność tę, czysto honorow ą, utw orzono w kolegiacie tarn o w sk iej dopiero w 1694 r .10 .

W akcie erek cji o k ręg u p rep o zy tu ralneg o w T arnow ie p rze jaw ia ły się dość jask ra w o dążności c en tralisty czn e w ielkiej w łasności ziem skiej; w szy stk ie bow iem p arafie, poddane ju ry sd y k c ji prep o zy ta tarnow skiego, w chodziły w skład kom plek su gospodarczego Tarnow skich, do k tó ry c h n ależał też p a tro n a t n ad w ym ienionym i kościołami.

Rzecz godna uw agi, że ju ry sd y k c ja p rep o zyta tarnow skiego obejm ow ała ty lk o 6 p a ra fii z całego idekantu tarnow skiego, k tó ry w edłu g Długosza, m y ln ie w ty m w y p a d k u in fo rm u ją ce go, m iał obejm ow ać podówczas 13 p a ra fii11. F ak ty cz n ie d ek an at tarn o w sk i posiadał podów czas około 24 p a ra fie 12; było to bo w iem jeszcze przed podziałem n a now e okręgi d ek an aln e za O leśnickiego. Z chw ilą reo rg an izacji sieci idekanalnej granice d e k a n a tu tarn o w sk iego p o k ry w a ły się w n iew ielkich w y ją tk a c h z g ranicam i w ielk iej w łasności T arn o w sk ich 13. O dtąd ten d e n c je te j w łasności będą zm ierzały do scen tralizo w an ia rów nież i w ład zy kościelnej w gran icach posiadłości ziem skich w r ę kach p repozyta tarnow skiego. D alszy w zro st kom p eten cji ju ry sd y k c y jn y c h prep o zy ta tarn o w sk ieg o p rzy p a d a dopiero

» ASang. II, 106; L Ben. I, 605; D ł u g o s z J., H ist. Pol. I II, 542; p or. H e r z i g F., dz. с., 14; K ł a p k o w s k i W., Działalność dusz

pasterska W ojciecha Jastrząbca, 16; S i l n i e к i T., dz .с., 124. io H e r z i g F., dz. c., 69 n.

η LB en. II, 305 w y m ie n ia: W o j n i c z , S tach ó w (?), C iek lin (?),

P ale śn ic ę (?), L an c k o ro n ę (!), C hronów , L isią Górę, P o ręb ę, W ierz chosław ice, Z em b o rzy n (?), S krzyszów i Iw kow e.

12 L B R etax . I, 404 nn.; 436.

(22)

[

21

]

O R G A N I Z A C J A A R C H I D I A K O N A L N A W M A Ł O P .

4 1 1

n a w iek X V I. I ty m raz e m zasadniczą ro lę odgryw ała w ielka w łasność ziem ska L eliw itów . Na prośbę J a n a h r. T arnow a, k asztelan a krakow skiego pow iększył (12.V.1542) P io tr G am rat, b isk u p k rakow ski w ładzę sądow niczą p rep o zy ta tarnow skiego w sp ra w ac h kościelnych do 80 g rzyw ien i testam en tow ych d o 30 g rzyw ien w obrębie p arafii: T arnów , Skrzyszów , Ł ę k a w ica, W ierzchosław ice, Zassów, Szynw ald, Zalasow a, Poręba R adlna, Lisia G óra i Zdzarzec; trz y dalsze p a ra fie poddano ju ry s d y k c ji prep o zy ta tarn o w skieg o (W ierzchosławice, Zassów, Zdzarzec)14. Z arządzenie G a m ra ta p otw ierd ził jego następca S am uel M aciejow ski (19.V.1546)15.

N ow oprzy łączone p arafie do p rep o z y tu r y s ta n owiły pod w zględem w łasnościow ym posiadłości tarn o w sk ic h 16, w tych sam ych też ręk a c h spoczyw ało p raw o p a tro n a tu i p rezen ty n a d w y m ienionym i kościołam i17. W 1577 r. dek an at tarn o w sk i obejm ow ał 18 p arafii: G óra Z bylitow ska, J u rk ó w ,Lisia Góra, Skrzyszów , Szynw ałd Zalaszow a, Ł ękaw ica, Piotrow ice, R ygli ce, Tuchów , P o ręb a R adlna, P oręba „Palczonis” (?), P oręba S pytkow ska, Tym ow a, G osprzydow a, Żabno i D ąbrow a18; ca łość stanow iła w łaściw ie dw a o d ręb n e okręgi te ry to ria ln e ; pierw szy obejm ow ał 15 p arafii, d ru g i zaś ty lk o 3 (Poręba S pytkow ska, Tym ow a i Gosprzydow a), położone na pograniczu d e k a n ató w w ojnickiego i lipnickiego. N ierów nie w iększą m o zaikę a d m in istra c y jn ą p rzed staw iała w ty m czasie p rep o zy tu ra tarn o w sk a; zaledw ie 6 p a ra fii p oddanych ju ry sd y k c ji p repozyta tarnow sk ieg o znajdow ało się w g ran icach d e k a n atu tarn o w sk ie go (Lisia G óra, Skrzyszów , Szynw ałd, Ł ękaw ica, P oręba R ad l na), trz y pozostałe w chodziły w sk ład dw u różnych dekanatów : W ierzchosław ice — do d e k a n a tu w ojnickiego19, zaś Zassów i Zdzarzec — do d e k a n a tu pilzneńskiego20.

14 ASang. V, 314; por. H e r z i g F., dz. с., 14 η. is ASang. V, 341; por. H e r z i g F., dz. с., 15. ιβ P a w i ή s к i A., dz. с., IV, 552 nn.

i i К u m о r B., Pow stanie i rozwój,cz. II, w ym ien io n e p ara fie . 18 A K a p K rak, R e g estru m 1577, 83, 85, 99, 104.

19 A K M K ra k . A cta V isit. 1596, 1 nn.; A K ap M K rak. L B R eta x., 1. 20 A K M K ra k . A cta V isit. 1596, 162 nn.

(23)

412 K S . B O L E S Ł A W K U M O R ' _{[ 2 2 ]}

W szystkie te niedogodności s ta ra ła się usunąć now a reo rg a nizacja d ek an ató w pod koniec X V I w.; p a ra fie zależne pod w zględem ju ry sd y k c y jn y m od p repo zy ta tarnow skiego w łą czono do d e k a n atu tarnow skiego21, n ato m iast w spom nianą enklaw ę n a pograniczu lipnicko-w ojnickim w cielono do dek a n a tu lipnickiego22. T y m razem ju ry sd y k c ja p rep ozy ta t a r now skiego obejm ow ała ty lk o parafie, leżące w granicach w ielkiej w łasności T arnow skich-O strogskich; p a ra fii ty ch było 10, odkąd przyłączono do p rep o z y tu ry now opow stałą p a ra fię w Jastrząb ce, w yk ro jo n ą z ogręgu parafialn ego w Zassowie. G ranice jed n ak że d ek a n atu b y ły obszerniejsze od p rep ozy tu- raln y c h , obejm ow ały one 7 dalszych p a ra fii (Ju rk ów , G óra Zbylitow ska, Jodłów ka, P leśna, Piotrow ice, T uchów i R ygli ce)23, k tó re pod w zględem w łasnościow ym n ależały do d ro b n y c h rodów ry ce rsk ic h 24, a pod w zględem a d m in istra c ji koś cielnej podlegały archidiakonow i krak o w sk iem u25.

D opiero n a początku n astęp n eg o okresu (1616) biskup k ra kowiaki, P io tr T ylicki rozciąg n ął ju ry sd y k c ję prep o zy ta t a r now skiego n a pozostałe 7 p a ra fii d e k a n a tu 26; otd tego czasu granice d e k a n atu p o k ry w ały się z g ran icam i p rep o zy tu ry . Dopiero ty m raz e m po ra z pierw szy zw iększał ord yn ariu sz krakow ski zakres te ry to ria ln y w ładzy p rep o zy ta tarn o w sk ie go ze w zględu n a potrzeb y ad m in istracji kościelnej, a n ie ja k dotąd było, na prośbę w łaścicieli T arn o w a27.

si A cta V isit. Tarnov. 1596 1 nn. 22 zob. przy p . 21.

22 A cta V isit. 1596, 17 — „ S e q u u n tu r p a ro c h ia le s ecclesiae in eodem d ec an a tu , q u a e no n su b ia c e n t ju risd ic tio n i seu officio p ra e p o s iti T arn o v ie n sis”.

24 P a w i ń s k i A., dz ,c., III, 113 n., 497 n n.; IV, 545 n.; P a p r o c k i B., Herby, 304, 392, 403; por. K r z e p e l a J. Księga rozsie

dlenia rodów ziem iańskich w dobie jagiellońskiej, cz. I, M ałopolska, K ra k ó w 1915, 329, 434, 438; Tenże, M ałopolskie, 91.

25 A cta V isit. Tarnov. 1956, 17 nn.

26 A K apD Tarn. A cta V ener, C apit. M inor. T arnov., k. 27—37; por. H erzig F., dz. с., 15.

27 H e r z i g F., dz. c., 15 in fo rm u je jeszcze o dalszym w zroście te ry to ria ln y m p re p o z y tu ry ta rn o w sk ie j w X V II w X V III w.

(24)

[ 2 3 ] O R G A N I Z A C J A A R C H I D I A K O N A L N A W M A Ł O P > 4 1 3

Uposażenie prepo zy ta stanow iło w większej· części daw ne uposażenie kościoła p arafialn eg o N arodzenia N ajśw . M aryi P an n y , w yniesionego w 1400 r. do godności kolegiaty; n a le żały doń: cała w ieś D ąbrów ka (Infułacka) w p arafii Zbylitow - ska G óra, fo lw ark (U/a łan a frankońskiego) n a P rzedm ieściu T arnow a, dziesięciny snopowe z 5-ciu łan ó w km iecych w D ą brow ie i z 6-ciu łanów w G rabów ce, z 2-ch łanów w Rzędzi- n ie i G um niskach, p astw isk a w w id łach rzeczny ch D unajca i B iałej, a n a d to bogate „m eschne” z G um nisk, K rzyża, K li kow ej i in n e pom niejsze dochody28.

W r. 1620 p rep o z y tu ra obejm ow ała jed en d e k a n a t z 18 r a fiam i; w ty m sam ym czasie w g ran icach p rep o z y tu ry kielec kiej b y ły dw a d e k a n a ty (bodzentyński i kunow ski) i łącznie 30 p arafii, w d a w n y m archidiakonacie rad om skim (dekan at radom ski, kielecki) trz y d e k a n a ty (radom ski, zw oleński i stę- życki) i łącznie 48 p a ra fii, zaś w p rep o zy tu rze w iślickiej 4 de k a n a ty (opatowski, pacanow ski, kijsk i i soko.liński) i łącznie 75 p a ra fii29. N iew ielki obszar p re p o z y tu ry tarno w sk iej w sto su n k u do pozostałych rów n o rzęd n y ch okręgów a d m in istra c y jn y c h w diecezji krako w sk iej, n a le ż y tłu m aczy ć przede w szystkim ty m , że podczas gdy n a pow stanie in n y ch p rep o z y tu r w p ły n ę ły p rze d e w szy stk im p o trzeb y ad m in istracy jn o - duszpasterskie, to na genezie i rozw oju p rep o z y tu ry ta rn o w skiej zaciążyła od początku w ielka w łasność ziem ska.

c) A rchidiakonat w o jn icki

Trzeci z kolei o kręg ad m in istra c y jn y w przedrozbiorow ej diecezji krak o w sk iej w przed w iślań sk iej jej części pow stał dopiero w połowie X V III w. W naszy m okresie (koniec X V I w.) te re n ten o b ję ty granicam i dek anató w : lipnickiego i w ojnic kiego, podlegał ju d y sd y k c ji archidiakona krakow skiego1. Rzecz godna jed n ak że uwagi, iż m im o k ilk ak ro tn y ch zm ian granic

28 L B en. I, 606—609; por. H e r z i g F., dz. с., 16 η.

29 R ejo rm a tio n es generales ... M a rtin o S zyszkow ski ... Ep. Cracov. in synodo d ioecesana sincitae... D. 1621, C racoviae 1621, 28 nn .; por. S t a r o w o l s k i S., V itae, W stęp.

(25)

dek an aln y ch w diecezji krak ow sk iej n a p rze strz e n i od X V I do X V III w., sta n posiadania obydw u d ek an ató w nie uleg ł zasad niczym zm ianom . Te sam e p arafie, k tó re w ym ienia w izy tacja R adziw iłłow ska pod koniec X V I w. (1596) i synod krako w sk i (z 1711 r.) zostały w 1751 r . podd an e ju ry sd y k c ji archidiako n a w ojnickiego2.

Czas erek cji arch id iak o n atu p rzy p a d a nie ty lk o n a czasy schyłkow e te j in sty tu c ji n a Zachodzie, lecz rów nież i w P o l sce. ja k i n a Zachodzie pierw sza połowa X V I w. kończy d a w n y o k res b u jneg o rozw oju in sty tu c ji arch id iak o n aln ej3. Jesz cze w pierw szej połow ie X V I w. w archidiecezji gnieźnień skiej p ry m a s J a n Ł aski u tw o rzy ł now e arch id iak o n aty w K a m ieniu (1512), Łowiczu (1512) i w znaw ia daw n y o d ręb n y o kręg ad m in istra c y jn y w W ieluniu (T errito riu m W ielunense), zw a ny też czasem arch id iak o n atem w ielu ń sk im 4. Od tego czasu zam iera p raw ie całkow icie rozw ój te j in sty tu c ji; w n iek tó ry ch diecezjach n a Zachodzie znika ona jeszcze przed XV I w .5. F o rm aln ą tam ę dalszem u rozw ojow i te j in sty tu c ji położył sobór try d en ck i, ograniczając z jed n ej stro n y ju ry sd y k c ję archidiakonów , a z d ru g iej zalecając b iskupom podział die cezji na d e k a n aty 6. N a sesji 24, od b y tej za p o n ty fik a tu pap. P iu sa IV (11.XI.1563) sobór w y ją ł całkow icie spod ju ry s d y k c ji archidiakonów „causae m atrim o n iales et c rim in a le s”, a za-2 A K M K rak. A cta V isit 1596, 73— 110, 16za-2 nn.; S ynodus Dioec. ab... Casim iro... Ł u b ie ń sk i Ep. Cracov... c e le b ra ta C racoviae A. D. 1711, C racoviae 1711, 7 n n.; A K D T arn. fasc. W ojnicz (oryginalny do k u m en t ere k c y jn y a rc h id ia k o n a tu w ojnickiego). W X V III w . doszła jeszcze je d n a now otw orzona p a r a fia w W iśniczu N owym .

3 F r a n z e n A., dz. c., 8 n n .; S i l n i c k i T., Organizacja, 44 nn. 118 nn.

4 L B Łask. I, 4; II, 89, 162 nn.; C o n stitu tio n es S yn o d i A rchid. G nesn. sub S tan islao Szem bek... A rchiep. G nesn. L ovicii 1720, (20.V III.) cele b ra ta , V arsav iae 1720, nlb. (Ordo et n u m e ru s ecclesiaru m A rchidioec. G nesn.); K o r y t k o w s k i J., A rcyb iskupi gnieźnieńscy, II, 614, 664; S i l n i c k i T., dz. c., 44 nn., 66.

5 H e f e l e J., s. v. A rchidia kon und A rchidiakonat w W etzer und

W elte, K irch e n lex ic o n , I, (1882), 1255.

6 Sess. XXV, cap. 3 (Canones e t decreta... C oncilii T rid e n tin i, R a tis- bonae 1888, 145).

(26)

strz e g ł je sam em u biskupow i7, zezw olił w praw dzie n a w izy tac ję diecezji, ale ty lk o „de consensu episcopi” i nałożył na n ich obow iązek sk ła d a n ia spraw ozdania o niej przed b isk u pem 8. N astęp na sesja soboru (25) z dnia 4.XII.1563 r. w y ję ła z zak resu ich k om p etencji sa n k cje d y scy p lin arn e w zględem duchow nych — k o n k u b in ariu szy 9 i o d eb rała im przyw ilej w ydaw an ia ekskom uniki, zastrzeg ając je w yłącznie dla bis

k u p a 10.

Nic dziw nego, że now e pdd'staw y p raw n e pod in sty tu c ję arch id iak o n atu sta ły się zasadniczą przy czy n ą jej upadku. W jej m iejsce zjaw ia się w ikariu sz g e n e ra ln y z w ładzą dele g ow aną11.

W Polsce po soborze try d e n c k im w z ra sta rozw ój in sty tu c ji d e k a n a ln e j12, n ato m iast nie tw o rzy się now ych okręgów arch i- diakon aln y ch p raw ie do końca X V II w. Dopiero na przełom ie X V II/X V III w . tw orzą b isk u p i krak ow scy p rep o z y tu rą pilecką z d e k a n a tu lelow skiego (41 p arafii), andrzejow skiego 3 p a ra fie) i kijskiego (1 parafia), oraz arch id iak o n at pilecki z 20 p a ra fii d e k a n a tu w olbrom skiego13. N iew ielka ilość p arafii, ja k rów nież i nieznaczny obszar now ych o kręgów a d m in istra c y j n ych św iadczy n ajlep iej, że p rzyczyną tw orzenia obydw u in sty tu c ji b y ły w zględy n a tu ry raczej honorow ej, aniżeli adm i n istra c y jn e j.

7 Sess. X X IV , cap. 3 de refo rm . — „ad h aec causae m a trim o n ia le s et crim in ale s non decani, arc h id ia c o n i a u t alio ru m in fe rio ru m iudicio, e tia m v isitan d o , sed episcopi ta n tu m e x a m in i e t ju risd ic tio n i re lin q u a n tu r ”.

8 Sess. X X IV , cap. 3 de refo rm . — „A rch id iac o n i a u tem d ec an i et allii, u b i h a c te n u s v isitatio n em ex e rc e re legitim e con su ev eran t, d eb e an t quidem , assu m p to n o tario , de consensu episcopi deinceps p e r se ipsos ta n tu m ibidem in fra m ensem ratio n e m (episcopo) re d d e re ”.

9 Sess. X X V, cap. 14 de refo rm . 18 Sess. X X IV , cap. 3 de reform .

11 A m a n i e u A., s. v. A rch id ia cre w DDCan. I, 964 n n.; H erm a n E., s. v. A rc h id ia k o n w L T h K I (1932), 616.

12 zob. K u m o r B., P ow stanie i 'rozw ój, cz. I, rozdz. I, p. 2. 13 S y n o d u s dioec. a C asim iro L u b ie ń sk i Ep. Cracov. ...celebrata