Współpraca PZPR i SED w latach 1948-1979

HIERONIM SZCZEGOŁA WIESŁAW HŁADKIEWICZ

WSPOŁPRACA PZPR I SED W LATACH 1948-1979

l. PRAGENEZA WSPOŁPRACY

Tradycje współpracy komunistów polskich i niemieckich da-

tują się od lat trzydziestych XIX wieku'. Szczególnego znaczenia

nabrały po I wojnie światowej'. W ścisłym współdziałaniu utwo- rzono w 1918 r. KPRP i KPD. ^Róża Luksemburg i Leon Jogiches- -Tyszka- członkowie Centrali KPD byli jednocześnie czołowymi działaczami rewolucyjnej awangardy proletariatu polskiego. Ści­

słe kontakty z członkami KPD utrzymywał Jvlian Marchlewski.

Ożywioną działalność polityczną prow!ldzili członkowie obu partii na forum Międzynarodówki Komunistycznej. W latach II wojny

światowej komuniści polscy i niemieccy czynnie uczestniczyli w antyfaszystowskim ruchu oporu-'. Na terenie Związku Radziec- kiego ścisłe kontakty łączyły także Związek Patriotów Polskich i Komitet Narodowy "Wolne Niemcy".

Niemieccy antyfaszyści powrócili 'u boku Armii Czerwonej, ja- ko pelnornocnicy "Wolnych Niemiec" oraz na zlecenie kierownic- twa partyjnego KPD do wyzwolonej d;jczyzny. KC KPD w apelu z 11 VI 1945 r. zawarł trzy żądania w sprawach polityki zagranicz- nej. Brzmialy one następuiąco: "Nigdy więcej podżegania i nie-

nawiści wobec Związku Radzieckiego( ... ) Pokojowa i dobrosąsiedz­

ka· koegzystencja z innym[ narodami. Zdecydowane zerwanie z po-

' Źob. szerzej na ten temat: H. G e m k o w, Wierni przyjaciele- dob-rzy

sąsiedzi. Wspólne tradycje niemieckiego i polskiego rewolucyjneoo ruchu robotniczego. Warszawa 1977, s. 11-43.

Tamże, s. 44-78.

' Tamż~s. 79-105.

64 ^{Hieroniln Szczegóła ,} Wiesław Hładkiewicz ^f

·--~---~--- .~---~ --- ---·- ·-M--

lityką agresji i przemocy w stosunku do innych narodów, polityk<:{

podbojów i rabunków ( ... ) Uznanie obowiązku odszkodovvania za

'

szkody wyrządzone innym narodom ^w następstwie a~resji hitle- rowskiej"'4.

Podczas obrad pierwszej konferencji funkcjonariuszy KPD •

z rejonu Wielkiego Berlina, 25 czerwca 1945 . r. Walter 1 J lbricht

oznaimił upadek nazizmu w Niemczech i powstanie no\vei l?olski ,

pa~stwa ludowo-demokratycznego . "My antyfaszyści móvvił

W. Ulbricht jeste~my przekonani, ze tradycyjna n~ena\viść do Polski, jaką od stuleci rozwijała pruska reakcja ( ... ) okryła nasz

naród głęboką hańbą vv oczach całego światA . .Jest tedy naszvm pierwszym obowiązkiem, aby ^skończyć w naszych szeregach z wszelkimi tendencjami i nastrójami nienawiści względ em hq-

rodu polskiego;'' . ,

.

KPD przedstawiła jednocześnie swoje stanowisko wobec po-

.

stanovvień układu poczdamsk.iego, a w szczególności posta11owień . dotyczących niemiecko-polskiej gra· nicy na Odrze ^{i~ ys j e .} " Gdy

pytają nas · ^mówił Walter Ulbricht 5 VIII 1945 r. w \Vejrnarze - jak ustosunko-vvujecie się wy, komuniści, do odstąpienia daw~

nych terenó-vv nien~jeckich i przyłączenia ich do de1nokratycznej republiki polskiej odp. owiadamy: tereny te przegrał Hitler i im _ - perializm niemiecki" ^{6 •} Akceptacja przez KPD, a później SĘD po .. ~·

stanowień. układu poczdamskiego vv sprawie granicy zach. odnie~

Polski i Niemiec oraz uregulow · any transfer ludności n · ien 1ieckiej

z Polski ^należały do na,jvvażniejszych warunków ^{nawiązan ja} \Vza -

jemnych stosunków ^n1iędzy PZPR i SED.

Wiele uwagi poświęcała problemowi niemieckiemu PPR ^{7 •} 're- rnat ten był szczegóło-vvo dy?kutowany ha kolejnych posiedzeniach KC PPR oraz Biura Politycznego, a podjęte uch-vvały vv tei ^{spra --}

\vie znalazły wyraz ^\V przemówieniach · .prezydenta KRN B . Bie- ruta oraz sekretarza generalnego PPR W. G. omułk i. !'la ^czołov1e

••

4 Revolutionare deutsche Parteiprogramme. Berlin 1967 , s. 194 , 198. Cyt.

za: II. G e ~m k .o w, op. cit., s. 105 106. ·

5 Polen, Deutschland und die Oder-N. eisse-Gren z e. Dokunte ntazi on zur

Zeitgeschichte. Berlin 1959 , Bd l , s. 77--78.

6 Zob.: " Forum' · ' 2 VIII 1979.

7 \V. T. Kowa l ski, ^FoLityka zagraniczna RP ¹⁹⁴⁴ 1947 . W arszawa

19 71' s . 31 7 3 . 21. ·'

Współpraca PZPR i SED 65

' ^.

miejsce w tych wystąpieniach wysunięta została sprawa uznania zachodnich granic Folski oraz problem ocl1rony ^państwa polskiego prz e d ^{ponowną '} agresją niemiecką. K \ve s tie te o baj politycy ^wią- . zali ^ściśle z ^{polityką ·} europejską w okresie przechodzenia od stanu

wojny do okresu pokojowej stabilizacji stosunków między pań­

s twami. Polityc.zne ^zaś i gospodarcze ^przejęcie Ziem Zachodnich

PPl~ uznała za główny warunek istnienia narodu polskiego.

14 X 1946 r. podczas II Zjazdu Przemysłowego Ziem Odzyska- nych, przedsta~iono ogólne vvytyczne polityki polskiej dotyczą­

cej sprawy rozwiązania problemu niemieckiego · po zakończeniu

.

wojny. Zabierając głos sekretarz generalny PPR oświadczył, że

Polsce obce je st uczucie zemsty , ^że Fols ka nie ^popierała nigdy

•

•

zr o dzonych na zachodzie Europy planów unicestwienia narodu niemieckiego. Zdaniem W. Gornułki cały problem niemiecki spro-

wadzał się do uczynienia z Niemiec państwa pokoju ^{8 • .} za pierwszy

· i najvvażniejszy wa runek uznała PPR "Zagadnienie zdemokraty -

..

zow a n i a N ie m iec ( .... ) zniszczenia do ostatka i deologii h i tlerowsk iej, zabicia w narodzi e niemieckim odwiecznego ducha wojny, agresj i

i podbojów' ' ^{9 •}

W . Gornułka podkreślał dobitnie , iż nie \vystarczy 1nówi ć

\V N i e mczech o pokoju, ^że trzeb a ^{do wieść} c zynam i ^{s zczerości} tych intencji, zaś · "pierwszym warunk~em do tego je ~ t wyrzeczenie się

przez nich ^(tj. przez Niemców W. H.) · . pretensji do ·· naszych · Zi e m Odzyskanych" ^{10 i} da le j: "Każdy myślący człowi e k rozutnie ' ,

że ani Niem :ec nje ^{można wykreślić} z m apy Europy, ani nie ^moż­

na przekreślić narodu . n ie mieckiego" ^{11 •}

Nawiązanie oficjalnych s tosunków SED z PPR • zapqczątkował

II Zjazd SED we wrześniu 1947 r ., ^w którym uczestniczyło dzie-

s ięć partii ko1nun ist ycznych i robotniczych, jnne natom iast zapew-

0}

nlły o sw ojej so lidarności z programem SED w listach z pezdro- wieni-ami. KC ^{PPR podkr eś lił w swoim} liście, że obrana przez SEp

'

--·-~·~·--~--

8 " Rzeczp ospolit a " 16 X 1946.

9 T amże .

10 Tam że .

11 Tamże.

5 - PRL- NRD

••

•

..

•

. ^{, . ... .... .. ... . . .}

^{. '} . . . . . .

66 ^{Hieronim Sz}czegóła, Wiesław Hładkiewicz

droga doprowadzi do odzyskania zaufania narodów Europy".

W przemówieniu końcowym Wilhelm Pieck, dziękując za dowody

solidarności ze str.ony bratnich partii stwierdził m. in., iż: "uś­

wiadomiły nam, że już nie jesteśmy osamotnieni, lecz należymy

znów do wielkiego braterskiego związku socjalistycznego ruchu robotniczego"".

2. PIERWSZY ETAP WSPOŁPRACY (1948- 1956)

Wzajemne kontakty między SED i PPR pozostawały w ścisłej zależności z rozwojem współżycia pomiędzy narodem polskim a ówczesną ludnością radzieckiej_ strefy okupacyjnej Niemiec. Na XII Sesji w lipcu 1948 r. KC SED wezwał swoich członków do

przeciwdziałania wszelkim przejawom nacjonalistycznym i anty- radzieckim oraz wyjaśniania słuszności granicy na Odrze i Nysie a także przyjażni i więzi ideowej z narodem polskim". Nie było

to łatwe zadanie do realizacji, musiano przezwyciężać wiele mitów i uprzedzeń zakodowanych głęboko w świadomości obywateli ot.u narodów".

Powyższe zadanie obrało za cel swojej działalności powstałe

19 VIII 1948 r., z inicjatywy SED, Towarzystwo im. Hellmutha von Gerlacha. Przewodniczącym wybrano prof. Johannesa Straus- sa, a sekretarzem generalnym został Karl Wlach". Należy pod-

kreślić w tym miejscu, że rozmowy na temat utworzenia Towa- rzystwa SED podjęła już 23 IX' 1947 r. w czasie spotkania szefa Polskiej Misji Wojskowej w Berlinie, Jakuba Prawina, oraz kie- rownika Wydziału Pracy i Informacji tejże Misji, Huberta Mellera, z Franzem Dachlemem, Otto Grotewohlem, Wilhelmem Pieckiem i Walterem Ulbrichtem"- Towarzystwo to krzewiło wśród obywa- teli NRD wiedzę o. historii państwa i narodu polskiego poprzez organizowanie imprez kulturalnych, odczytów, wystaw, filmów

" Protokoll der VeThandlungen des 2. Parte'itages deT ·Sozialistischen

EinheitspaTtei Deutschlands 20. bis. 24. Septernber 1947. Berlin 1947, s. 232-233.

11 Tamże, s. 518.

" H. G e m k o w, op. cit., s. 110-11'1.

" E. M ę c l e w ski, Niemcy w Europie. Warszawa 1974, s. 94- 95: '" H. G e m k o w, op. cit., s. 112.

17 Zob.: "Forum" 2 VUI 1979. Przedruk artykułu C. H i.i b ner, zamiesz- c";onego w "Zeitschrift fur Gęschichtswissenschaft" 1979, nr 5.

Współpraca PZPR i SED 67

oraz gościnnych występów polskich artystów. Służył tym inicja- tywom miesięcznik "Blick nach Polen" ("Spojrzenie na rzeczy-

wistość").

Jednym z prekursorów oraz gorących orędowników przyjaźni

narodów polskiego i niemieckiego był Wilhelm Pieck, czołowy

nrzywódca KPD oraz współtwórca Niemieckiej Socjalistycznej Partii Jedności. Pieck i ak o pierwszy działacz polityczny lewicy niemieckiej, odwiedził Polskę w dniach 13-20 IX 1948 r. Do Folski miał szczególny sentyment. Znał osobiście wielu działaczy

robotniczych. a spośród nich za naiwiernieiszych uważał Juliana Marchlewskiego i Leona Jogichesa-Tyszke. Powiedział o nich kie-

nvś: .. iacyż byli oni mężni! Nigdy na Polakach się nie zawio-

dłem"18.

W październiku l 948 r. przybyła do Warszawy delegacja SED.

W jej skład wchodzili: Walter Ulbricht (przewodniczący delegacji), Rruno Leuschner . .Josef Orloop i Willi Stoph". Delegacja nawią­

zała pierwsze oficjalne stosunki z PPR i. przeprowadziła rozmowy na temat wymiany gospodarczej. Walter Ulbricht powiedział wów-

czas: "Jeśli naród niemiecki chce nawiązać dobrosąsiedzkie sto-

sunki z ludowo-demokratyczną Polską, musi zdecydowanie zerwać 7 f::1talnymi, nacjonalistycznymi, antypolskimi i antyradzieckimi tradyciami ( ... ) przede wszystkim uznać granicę na Odrze i Nysie za granicę pokoju ( ... ) pragniemy szczerze wytworzyć nowy, przy- jazny stosunek do narodu polskiego"".

I Konferencja Partyina SED, odbyta w końcu stycznia 1949 r,

wyraźnie potwierdziła znaczenie kontaktów międzynarodowych

z siłami pokoju i postępu. Uczestniczący w obradach nrzedstawi- ciel PZPR swoie przemówienie rozpoczął od podkreślenia faktu istnienia dwóch nurtów klasowych w Niemczech. Wspomniał tak-

że o rewolucyinych tradycjach świadomych klasowo robotników no obu stronach granicy na Odrze i. Nysie: ,.Tradycje internacjo- nalistyczne ułatwiają polskiej klasie robotniczej zaiecie właści­

wego, ~arksistowskiego stanowiska odnośnie stosunków polsko-

18 _{M. P o d k o wińsk i, Moje spotkania z NRD.} Warszawa 1977, s. 31.

19 H. G e m k o w, op. ci·t., s. 111.

" Polska - NRD. Materiały i dokumęnty. Opracowali J. Sulek i M, TQ-

mala. Warszawa 1970, s. 18.

5*

68 ^{Hieronim Szc}zegóła, Wiesław Hładkiewicz

- - - - -- - - -- - - - -- - ^{- - -- - -}

-niemieckich"'~. Wyraził pogląd, że polityka internacjonalizmu pro- letariackiego SED stwarza: "konieczne ·warunki do rozwinięcia

nowych, dobrosąsiedzkich stosunków i szerokiej wymiany gospo- darczej"".

Utworzenie 7 października 1949 r. Niemieckiej Republiki De- mokratycznej stanowiło punkt zwrotny w historii narodu niemiec- kiego i wywarło szczególny wpływ na rozwój stosunków polsko- -niemieckich, było także wydarzeniem na skalę międzynarodową".

Powstało sócjalistyczne państwo robotników i chłopów, państwo, które obrało za cel swojej strategii politycznej kultywowanie tra- dycji walki o pokój, demokrację oraz przyjaźń między naroda- mi". Prezydentem NRD został wybrany Wilhelm Pieck, towarzysz

walki Karola Liebknechta, Róży Luksemburg, Leona Jogichesa- -Tyszki oraz Ernsta Thalmanna. W_ Pieck był gorliwym orędow­

nikiem przyjaźni niemiecko-polskiej. "Z bardzo ciężkim sercem - oświadczył l IX 1949 r. w Warszawie na kongresie zjednocze- niowym polskich związków bojowników o wolność i demokrację

- przychodzi mi jako Niemcowi przema\viać do Was, zwłaszcza

w dniu dzisiejszym. Lecz teraz powstają nowe Niemcy, które chcą żyć w pokoju i przyjążni z narodem polskim"". -

W dniu powołania do życia NRD, przewodniczący Rady Lu- dowej, Wilhelm Pieck, wygłosił przemówienie programowe, w któ- rym stwierdził: "Oświadczamy z całą jasnością, że uważamy gra-

nicę na Odrże i Nysie ( ... ) nie za granicę, która daje powód do

wrogości (_ .. ) lecz za granicę pokoju między narodami polskim i niemieckim ( ... )'"". 11 października 1949 r. Wilhelm Pieck, już

jako prezydent NRD, sformułował powyższą myśl powtórnie:

"Nigdy nie zezwolimy na to, aby granica na Odrze i Nysie wyko- rzystywana była przez imperialistów ( ... ) przeciwko naszemu są­

siadowi - państwu polskiemu. Granica na Odrze i Nysie musi

" Protolwll der Verhandlungen ... , s. ·13.

" Tamże, s. 44.

" Niemiecka Republika Demokmtyczna. Rozwój społeczny i gospodar- czy. Praca zbiorowa pod red. W. Markiewicza. Poznar1 1971, s. 34.

" Zob. szerzej na ten temat: A. Kos i n g, Volk in der Geschich te und Gegenwart. Berlin 1976.

" Cyt. za: M. P o d k o w i ń s k i, o p. cit., s. 30.

" Polska- NRD ... , s. 18.

Współpraca PZPR i SIW 69

pozostać granicą pokoju i nigdy nie powinna zakłócać przyjaznego

·stosunku do narodu polskiego"". '

Z ^chwilą powstania NRD ^władze partyjne i rządowe podjęły

zabiegi o uzyskanie uznania międzynarodowego i nawiązanie sto- sunków dyplomatycznych z innymi państwami. W deklaracji rzą-

, dowej, jaką 12 X 1949 r. złożył przed Tymczasową Izbą Ludową

NRD Otto Grotewohl czytamy m. in.: "N a ród niemiecki potrze- buje pokoju i przyjaźni, jeśli to możliwe - ze wszystkimi pań­

stwami, a przede wszystkim ze Związkiem Radzieckim i państwa­

mi demokracji ludowej"" i dalej: "Rząd niemiecki gotów jest usta-

nowić przyjazne stosunki ze wszystkimi państwami, które ze swej strony gotowe są żyć w pokoju i przyjaźni z Niemcami i uznawać

nasze interesy narodowe"".

Poparcie, którego Folska udzieliła NRD od momentu powstania tego państwa, wynikało z przeświadczenia, że stanowi ono nowe

ważne ogniwo w systemie bezpieczeństwa europejskiego. Dał temu wyraz przewodniczący KC PZPR Bolesław Bierut w przemówie- niu na III Plenum KC PZ.I?R w listopadzie 1949 r., mówiąc: "Fol- ska bardziej niż jakikolwiek inny kraj w pełni docenia znaczenie powstania NRD. Dzięki konsekwentnej polityce Związku Radziec- kiego ( ... ) po raz pierwszy. od wielu stuleci powstają przesłanki

do trwałego zagwarantowania bezpieczeństwa Folski od zachodu i zabezpieczenia trwałego pokoju w całej Europie"".

W odpowiedzi na ofertę rządu NRD, dotyczącą nawiązania sto- sunków-dyplomatycznych skierowaną do wszystkich państw świa­

ta, rząd polski 18 X 1949 r. postanowił uznać tymczasowy rząd

NRD i zapowiedział utworzenie przedstawicielstwa dyplomatycz- nego Folski w NRD, mianując jednocześnie swego przedstawiciela przy

rządzie

zaś nawi<łzanie

" Tamże.

" Tamże, s. 19.

" Tamże. Zob. także: J. M uszy .ń ski, J. Ski b i ń ski, Uznanie NRD.

Warszawa 1973, s. 148-149.

" Po!ska - NRD ... , s. 34--35.

" Tamże, s. 30.

7o

tał mianowany Jan Izydorczyk, a oficjalnym przedstawicielem NRD w_ Warszawie- Friedrich Wolf'J

W maju 1950 r. rząd polski w porozumieniu z rządem ZSRR

wyraził zgodę na obniżenie sum wypłacanych przez Niemcy na poczet reparacji oraz rozłożenie dostaw reparacyjnych na okres 15 lat". W oświadczeniu rządu PRL stwierdzono: "Podejmując tę' decyzję Rząd Folski wziął pod uwagę dotychczasowe sumienne wykonywanie zobowiązań reparacyjnych przez NRD i dobrosą­

siedzkie stosunki między Polską i NRD"".

w_

czeń reparacyjnych. Decyzja ta była jednym z czynników likwi- dacji skutków II wojny światowej we wzajemnych stosunkach

między obu par1stwami oraz wzmocniła międzynarodową pozycję

NRD. W tym samym okresie ob~~ństwa i ich rządy postanowiły rozszerzyć wymianę handlową. ·~ czerwcu 1950 r. przebywała

delegacja rządowa NRD, pod kierownictwem wicepremiera Wal- tera Ulbrichta, która osiągnęła porozumienie z rządem PRL od-

nośnie obrotów towarowych i~łatniczych oraz współpracy na- ukowo-technicznej i kulturalnejj

Wymienione powyżej polityczne i ekonomiczne inicjatywy PC2lski i NRD doprowadziły w konsekwencji do podpisania 6 VII 1950 r. w Zgorzelcu układu między PRL i NRD o ustanowieniu granicy obu państw na Odrze i Nysie i uznaniu jej za granicę po- koju. Na moście granicznym spotkali się premier.zy obu państw,

Józef Cyrankiewicz i Otto Grotewohl, którzy na ratuszu w Zgo-

rzelcu podpisali ukiad. W manifestacji wzięło udział około 50 000

obywateli Folski z terenów nadgranicznych oraz kilka tysięcy oby- wateli NRD z Gorlitz, zwłaszcza młodzież. "Neues Deutschland"

informowała wówczas: "przy końcu manifestacji Grotewohl i Cy- rankiewicz podali sobie ręce i w ten sposób pozdrawiali wiwatu-

jące tłumy"".

W preambule układu zgorzeleckiego obie strony uznały granicę

na Odrze i Nysie za: "nienaruszalną granicę pokoju i przyjaźni,

" H. G e m k o w, op. cit., s. 116.

" Po!ska-NRD ... , s. 37.

" Tamże.

" "Neues Deutshland" 8 VII 195-0.

Współpraca PZPR i SED 71

która nie dzieli, lecz łączy oba narody"". W art. l stwierdzono, że

granica ta jest granicą państwową między Polską a Niemcami.

W celu ostatecznego wytyczenia tej granicy oba państwa zawarły

porozumienie w sprawie przejść granicznych, małego ruchu gra- nicznego i żeglugi na wodach pasa granicznego. Józef Cyrankie- wicz w przemówieniu końcowym wyraził dobitnie przekonanie,

że NRD walczy o "nowe, odrodzone, demokratyczne Niemcy. Nie-

wątpliwie tylko takie Niemcy cieszyć się będą zaufaniem, sym-

Jatią i współpracą naro.dów ( ... )walczących o pokój"".

' '

W grudniu 1950 r. przybył do Warszawy prezydent NRD Wil- helm Pieck. W nawiązaniu do zawartego układu o granicy pokoju na Odrze .i Nysie, powiedział: "Obaliliśmy mur nieufności i nie-

nawiści, wznieśiony fniędzy naszymi narodami przez żądny ra- bunku i· agresywny imperializm niemiecki"". W kwietniu 1951 r. przebywał ^.w NRD z rewizytą prezydent PRL Bolesław Bierut.

W wygłoszonym 22 IV przemówieniu oświadczył: "Przekonanie o konieczności przyjaznych stosunków między Polską a NRD stało się dziś własnością najszerszych mas ludowych Polski. Jest rzeczą zrozumiałą, że przemiany te w nastrojach i poglądach ludu pol- skiego na sprawę stosunków polsko-niemieckich nie przyszły łatwo

ani z dnia na dzień"".

Obie partie przystąpiły do wzmożenia działalności ideologicz- nej i politycznej, która miała na celu przekonanie obywateli obu

'aństw o potrzebie braterskiej przyjażni i współpracy. Ważną rolę

w tym zakresie spełniało propagowanie naukowego i obiektywne- go obrazu dziejów obu narodów oraz historii stosunków polsko- -niemieckich: W wydawnictwie SED "Dietz Verlag", w partyjnym

czasopiśmie "Einheit" ("Jedność") oraz organie centralnym "Neues Deutschland" ukazywały się broszury i artykuły dotyczące histo- rycznych i bieżących problemów rozwoju polskiego ruchu robot- niczego. Podobne inicjatywy podjęła także PZPR m. in. na łamach

"Trybuny Ludu" i "Nowych Dróg".

" Folska - NRD ... , s. 14.

" Tamże, s. 49.

" Cyt. za: H. G e m k o w, op. cit., s. 124.

" Folska - NRD ... , s. 56.

72 ^Hieronim Szczegóła, Wiesław Hładkiewicz

Wielkie zasługi w propagowaniu przyjaźni niemiecko-polskiej

położyło Niemiecko-Polskie Towarzystwo ds. Pokoju i Stosunków

Dobrosąsiedzkich, działające od 1951 r. w ramach Towarzystwa

Współpracy Kulturalnej z Zagranicą". W nakładzie 50 000 egzem- plarzy rozpowszechniono studium Paula Wandela, ówczesnego mJ- nistra oświaty NRD, pt. Junkiersko-imperiaListyczna polityka

"Drang nach Osten" - nieszczęściem dla narodu niemieckiego i polskiego". Wydawnictwo "Dietz Verlag" wydało pisma Bolesła­

wa Bieruta oraz biografię Juliana Ma:rchlewskiego. Natomiast

"Książka i Wiedza" opublikowała w 1956 r. pracę; Paula Wandela Imperializm niemiecki a wojny światowe". W przedmowie do wy- dania polskiego autor ~yraził przekonanie, że: "Zwycięstwo de- mokracji niemieckiej pod przewodnictwe112- niemieckiej klasy ro- botniczej ( ... ) przyniesie w rezultacie trwałą przyjaźń między ca-

łymi Niemcami i Polską'"'.

Temat ten stał się głównym przedmiotem rozmów obradują­

cego w końcu 1953 r. w Warszawie kongresu poświęconego poko- jowemu rozwiązaniu problemu Niemiec. Ponownie dyskutowano nad tym zagadnieniem w lutym 1955 r. także w Warszawie. Przed- stawiciele szesnastu socjalistycznych i kapitalistycznych państw

Europy wypowiedzieli się wówczas przeciwko remilitaryzacji RFN oraz za ścisłym przestrzeganiem postanowień konferencji poczdamskiej. W maju 1955 r. oba państwa przystąpiły do Układu

Warszawskiego - paktu militarno-politycznego ^państw socjalis- tycznych". Układ ten oznaczał, dla Polski i NRD oraz pozostałych państw członkowskich, symbol jedności krajów wspólnoty socja- listycznej oraz przeciwwagę dla militarystycznych planów NATO.

(§.zczególne znaczenie

miała

stanu 'wojny między Polską a Niemcami ogłoszona 18 II 1955 rok~

Fostanowiono w niej:

•• H. G e m k o w, op. cit., s. 125.

" Tamże.

" P. W a 111 d e l, Imperializm niemiecki a wojny światowe. Warszawa 1956.

" Tamże, s. 7.

" L. G e l b er g, Układ Wm·szawski. Warszawa 1957.

Współpraca PZPR i SED 73

"1. Stan wojny między Polską Rzecząpospolitą Ludową a Niemca-

mi uznaje się za zakończony.

2. Ustanawia się stosunki pokojowe między Polską Recząpospo­

litą Ludową a Niemcami.

3. Folska Rzeczpospolita Ludowa, działając na gruncie praw i obowiązków wypływających z porozumień międzynarodo­

wych dotyczących likwidacji skutków wojny z Niemc;:ami, kon-

tynuować będzie wysiłki w kierunku pokojowego uregulowa- nia problemu niemieckiego w interesie pokoju oraz bezpieczeń­

stwa Folski i innych narodów europejskich"".

Decyzje te ^miały doniosłe znaczenie ^międzynarodowe.

3. DRUGI ETAP WSPOŁPRACY (1956- 1970)

Nowy etap współpracy partyjnej i państwowej między PZPR i SED zapoczątkował rok 195ti. W Polsce przezwyciężono kult jednostki, a nowym sekretarzem KC PZPR został wybrany Wła-·

dysław Gomułka. Z okresem stalinowskim i jego wypaczeniami rozliczono się na XX Zjeździe KPZR. W przemówieniu W. Go-

mułki, który przewodniczył delegacji partyjno-rządowej przeby-

wającej w czerwcu 1957 r. w NRD czytamy: "Chciałbym zapew- nić, :ie naród polski w pełni docenia doniosłe znaczenie zmian his- torycznych, jakie nastąpiły w życiu narodu niemieckiego, i wyso- ko ceni NRD jako pierwsze w historii państwo niemieckie, z któ- rym możemy utrzymywać nie tylko stosunki dobrego sąsiedztwa,

stosunki wolne od nieufności, lecz oparte na prawdziwej i trwałej przyjaźni''".

W grudniu 1958 r. przebywała z rewizytą w Polsce delegacja

partyjno-rządowa NRD na czele z W. Ulbrichtem. Podkreślając

fakt, iż: "przyjaźń z narodem polskim, z polskimi masami pracu-

jącymi ( ... ) wypływa z głębi serca", przywódca NRD tak określił istotę wzajemnych stosunków: "Hitler chciał zawojować Górny

Sląsk, Gdańsk 'i inne tereny polskie, podobnie jak Adenauer i Strauss chce zniweczyć granicę pokoju na Odrze i Nysie. Na dro- dze do realizacji ich zamierzeń stoi obóz socjalistyczny, a bezpo-

średnio Niemiecka Republika Demokratyczna"". Władysław Go-

" Folska -NRD ... , s. 76.

" "Trybuna Ludu" 19 VI 1957.

" "Trybuna Ludu" 10 XII 1958.

Hieronim Szczegóia, Wiesław Hładkiewicz

mułka zaś wyraził przekonanie, że Polacy mają szczególne po- wody do dumy z faktu sąsiedztwa z NRD - państwa przyjaznego wobec Polski'!.

Doniosłe znaczenie polityczne w obustronnych kontaktach Polski i NRD miała wizyta polskiej delegacji partyjno-rządowej, przebywającej w NRD w dniach 15-19 października 1962 r. z Władyslawem Gomułką i Józefem Cyrankiewiczem na czele'".

Delegacja przebywała w .Berlinie, Karl-Marx-:Stadt, Jenie-Halle,

kombinac~e chemicznym w Leuna, spółdzielni produkcyjnej w Obenviera oraz wśród żołnierzy Wojsk Ochrony Granicy Pań­

stwowej' NRD. Witając polską delegację Walter Ulbricht powie-

dział: "To, co osiągnęliśmy już wspólnym wysiłkiem na tej dro- dze, ma wielkie znaczenie historyczne. Mimo poważnych obciążeń wynikających z historii naszych narodów i państw ( ... ) powstała

od dawna dzjęki dobrym stosunkom sąsiedzkim trwała przyjaźń

i przyjacielska współpraca w wielu dziedzinach, którą c;hcemy wspólnie pogłębiać i poszerzać"".

W czasie rozmów w 1962 r. w Berlinie partyjne i rządowe de- legacje PRL i NRD potwierdziły zgodno~ć poglądów w kwestii pokojowego status quo w Europie.W okresie gwałtownego napię­

cia na arenie międzynarodowej przywódcy PZPR oświadczyli ka- tegorycznie: ,, Wszelkie plany likwidacji czy J::Ochłonięcia NRD są

marzeniem ściętej głowy. Plany takie mogą bjć tylko planami na-

paści wojennej na państwa socjalistyczne. Nasz naród, nasz rząd,

nasza partia uważają za swój elementarny obowiązek okazywanie najbardziej stanowczego poparcia waszej walce o zgruntowanie

suwerenności i bezpieczeństwa ( ... ) Bezpieczeństwo NRD - to

bezpieczeństwo Polski"". Takie jednoznaczne oświaciezen i e było

wymierzone w odwetową i agresywną politykę rządu RFN wobec

państw socjalistycznych.

Obrady obu delegacji dotyczyły także współpracy gospodar- czej między PRL i NRD. Punkt wyjścia stanowiło tu Oświadcze-

" W. G o m u łka, O problemie niemieckim (Zbiór przemówień). War- szawa 1968, s. 185-188.

" E. B a s i ń ski, Bastion pokoju między Odrą a Łabq. Powstanie i roz- wój NRD. Warszawa 1963, s. 14.

" "Neues Deutschland" 16 X 1962.

" "Trybuna Ludu" 20 X 1962.

Współpraca PZPR i SED 75

nie narady przedstawicieli partii komunistycznych i robotniczych w Moskwie z listopada 1960 r. Postulowano w nim rp.. in.: "stałe

doskonalenie międzynarodowego podziału pracy w drGdze koordy- nacji planów gospodarki narodowej,, specjalizacji i kooperacji pro- dukcji"". Obie de~egacje uzgodniły w oparciu o powyższą zasadę

o_bszerny program dalszego pogłębiania dwustronnej współpracy

gospodarczej i naukowo-technicznej w dziedzinie przemysłu che- micznego, metalurgii, budowy maszyn i elektroniki. _'N'ażną rolę spełniał w tym względzie utworzony w 1960 r. niemiecko-polski komitet współpracy gospodarczej i naukowo-technicznej".

Wielkie znaczenie, które wykraczało poza ramy stosunków dwustronnych miał podpisany w Warszawie w marcu 1967 r. układ

o przyjażni, współpracy i wzajemnej pomocy między Polską

' a NRD. tiył to pierwszy tego rodzaju układ Folski z państwem nie- mieckim", który symbolizował polityczny protest Folski przeciwko polityce izolacji NRD w Europie i na arenie międzynarodowef ze

strony RFN oraz stanowił ważny element w procesie stabilizacji

bezpieczeństwa zbiorowego w Europie. W układzie tym obie stro- ny stwierdziły, że: "nienaruszalność granicy PRL na Odrze i Ny- sie Łużyckiej i. granicy między NRD a RFN posiadają podstawo-

we znaczenie dla bezpieczeństwa• europejskiego" (art. 3)".

W art. l układu obie strony postanowiły: "rozwijać i umacniać przyjażń i współpracę we wszystkich dziedzinach zgodnie z zasa- dami socjalistycznego internacjonalizmu, w.zajemnej pomocy i wzajemnej korzyści oraz na podstawie równouprawnienia, posza- nowania, suwerenności i nieingerowania w wewnętrzne sprawy drugiej strony"". W myśl założeń RWPG oba państwa postanowiły rozwmąc 1 umocnić wzajemne kontakty w sferze gospodarczej, naukowo-technicznej (art. 8), kultury" i nauki (w szczególności

' .

" ·"Trybuna Ludu 6 X 1960.

" H. G e m k o w, op. cit., s. 136. Zob. także: T. D er l a tka, Folska - NRD. Gospodarka, wspó!pwca. Warszawa 1973.

" Zob. pełny tekst układu Folska ;__NRD, s. 139-143.

" Ta·mże, s. 141.

" Tamże.

" Zob. szerzej na ten temat: H. Szczegół a, Problemy ·współpracy kulturalno-oświatowej między Polską a NRD. Zeszyty WUML. Wyd. KW PZPR. Zielona Góra 1974, nr 14, s. 78-89.

•

•

'

-

76 ^{Hieronim Szc z e gó ła, Wie s} ław Hładkiewicz

---· ---- ---- -- --- --- ---- ---- --- -- -- ^• - -

\V zakresie szkolnictwa, sztuki, prasy, radia, telewizji, filmu) oraz wychowania fizycznego i turystyki (art. 9). ^Układ o ^przyjaźni po-

• '

siadał głęboki sens historyczny. Wyciągając wnioski z przeszłości

oba państwa i ich narody uzmysłowiły - sobie sens wspólnego dzia- '

łania w kategoriach długofalowych.

'

W listopadzie 1968 r. na V Zjeździe PZPR przemawiał ^\V imie· - niu delegacji partyjno-państwowej NRD Walter Ulbricht .

W swoim _ przemó\vieniu powiedział m. in.: "NRD na zachodniej . granicy wspólnoty krajów socjalistycznych wystawiona jest co-

dziennie na bezpośrednią konfrontację z imperializmem. Dlateg o

też dobrze je s t mieć poczucie pewności, że za naszymi plecami s to i nie tylko nasz wsvólny wielki przyjaciel ( ... ) Związek Radziecki , lecz także ( .. ~) Po1ska Ludowa, która pomyślnie buduje socjalizm

( ... ) ^Jeśli ma ^się pod nogami twardy grunt towarzysze, wt e dy wal- czy się dobrze" ^{58 •}

Rok 1969 był rok~em szczególnym w obustronnych kontakta . ch . Oba ^{w s} półpracujące ze sobą państv v a obchodziły jubileus z 25-lecia Polski Ludowej oraz 20-lecia NRD . Na zaproszenie KC SED prze-

bywała 10 11 IV z przyjacielską wizytą w NRD delegacja KC PZPR pod przewodnictwem I sekretarza KC, Władysława Gomuł-

.

ki. W czasie wspólnych obrad wymieniono doświadczenia wypły- wające z dotychczasowej współpracy oraz postanowiono rozsze-

rzyć formy współpracy w dziedzinie ideowo-politycznej, ekono- micznej i kulturalnef ^{9 •} Na obchody 25-lecia PRL przyoył premier

rządu NRD Willi Stoph, a w grudniu • ^gościła w Polsce · delegacja SEDna czele z Walterem Ulbrichtem.

J

4. WSPOŁPRACA W LATACH SIEDEMDZIESIĄTYCI-I ,

Dwustronne kontakty ^między PRL i NRD oraz współpraca par-

t yjno-rządowa nasiliły się w latach ^{siedemdzie s iątych.} Obie partie

·podjęły wy s iłki zmierzając e do wypracowania nowej koncepcj i

... współpracy państwowej.

Szczególnie ^ważne w tym ^{względzie były} obustronne uzgodnien i a, jakie zawarto v..r latach 1971 1972 . W sty-

czniu 1971 r. ^{złożył w i zytę} w NRD I s ekretarz KC PZPR Edward Gierek, a w lipcu prezes Rady Ministrów Piotr Jaroszewicz .

~·----

58 F o l ska NRD ... , s . ^{22· .} _•

5 ~ T a m ż e , s . 1 84 .

•

Współpraca PZPR i SED 77

We wrześniu tego roku przebywał w Polsce I sekretarz KC SED Erich Honecker. W 1972 r. oficjalną wizytę w NRD złożył minis- ter spraw zagranrcznych Stefan Olszowski, a w czerwcu tegoż ro- ku w Zielonej Górze spotkali się przywódcy obu państw.

Spotkania przywódców partyjnych obu państw, z września

1971 r. i czerwca 1972 r., zapoczątkowały nowy okres we wzajem- nych kontaktach między PZPR i SED. Podczas tych sp9tkań pod-

kreślono znaczenie i skuteczność regularnych spotkań przywód- ców obu krajów. Podkreślili oni potrzebę dalszego rozwijania kon- taktów między S~j_mem PRL a Izbą Ludową NRD, FJN i Narodo- wym Frontem Niemieckim, między poszczególnymi ministerstwa- mi, instytucjami kulturalno-oświatowymi, naukowymi i gospodar- czymi, związkami zawodowymi, młodzieżą i jej organizacjami.

Szczególne znaczenie przypisano współpracy partyjnej. W latach 1971-1976 miało miejsce blisko 100 spotkań delegacji Komite- tów Centralnych obu partii".

Historyczne znaczenie w stosunkach między PRL i NRD miała podjęta z inicjatywy przywódców partyjnych

opu

o otwarciu l stycznia 1972 r. granicy na Odrze i Nysie dla bezpa- szportowego i bezdewizowego ruchu obywateli obu państw"'.

W ciągu czterech lat od wejścia w życie porozumienia o otwarciu granicy państw9wej Odrę i Nysę przekroczyło 45 mln obywateli obu kra ióv/". Z socjologicznego punktu widzenia szczególne zna- czenie miały przemiany zachodzące na obszarze pogranicza". Ode- graly one szczególną rolę w. ogólnym ożywieniu tych terenów, w intensyfikacji obustronnych iniciatyw, we wzmożonej aktyw-

ności zarówno władz lokalnych jak i różnorodnych organizacji

spo'eczno-politycznych.

W trakcie spotkania E. Gierka i E. Honeckera w Zielonej Górze uczestnicy rozmów zwiedzili również przygraniczne rejony woje- wództwa zielonogórskiego i okręgu frankfurckiego, zapoznali się

" Współpraca PZPR i NSPJ w latach 1971- 1976. Dokumenty i mate-

1·ialy. Warszawa 1977, s. 6.

"' Tamże" s. 76.

" Tamże, s. 7.

" Zob. s_zerzej na ten temat: A. Kw i l e ck i, Z bada i! nad przemianami społeczno-politycznymi na pograniczu Polski i NRD. "Przegląd Zachodni"

1972, s. 4.

78 ^Hieronim Szczegóła, Wiesław Hładkiewicz

w rozmowach z obywatelami PRL i NRD, a także z przedstawi- cielami władz partyjnych i państwowych oraz ·organizacji spO··

łecznych ze skutkami porozumienia dotyczącego ruchu bezdewizo- wego". Spotkania z ludźmi pracy obu krajów w Słubicach i Frank- furcie nad Odrą stały się manifestacją przyjaźni i współpracy między obu państwami.

Współpraca między obu partiami i państwami zacieśniła sie szczególnie po VIII Zjeździe SED i VI Zjeździe PZPR. Edward Gierek przemawiając na wiecu przy,iaźni w stolicy NRD w czerw- cu 1973 r. powiedział, że obywatele PRL i NRD są ,.,dobrvmi c:ą­

siadami, bliskimi partnerar_ni, niezawodnymi sojusznikami, wier- nymi przyjaciółmi"". Trwałym fundamentem _tei przyjaźni stała się władza robotników i chłopów w obu kraiarh, wspólne inte-·

resy i cele klasowe, sojusz z KPZR i Krajem Rad.

Internacjonalistyczne trodycje przyjaźni i solidarności polsko- -niemieckiej określałyideologiczny wymiar obustronnych kontak- tów, Erich Honecker oświadczył: "Krocząc dobrą drogą przyiaźni, nawiązujemy do tradycji niemieckich i polskich ptriotów i demo- kratów ( ... ) Jesteśmy spadkobiercami i kontynuatorami dzielne;

i ofiarnej walki niemieckich i polskich komunistów, takich wy- bitnych i niezapomnianych przywódców robotniczych jak Karol Liebknecht, Róża Luksemburg i Julian Marchlewski, Ernst Thal-

m~n i Wilhlem Pieck".

l4lerlińska Deklaracia o umocnieniu przyjaźni i poaleqieniu

współpracy między PRL i NRD z 20'VI 1973 r. stwierdzała: "Pol- ska Zjednoczona Partia Robotnicza i Niemiecka Socjalistyczna Partia Jedności, wierne zasadom socjalistycznego internacjona- lizmu i tradycjom wspólnych walk rewolucyjnych polskiei i nie- mieckiej klasy robotn~zej przywiązuje wielką wagę do dalszego rozwoju współpracy""J

Integralną częścią współpracy ideologicznej i nolit.ycznei obu partii stały się wzajemne wizyty delegacji obu Kom;tetów Cen- tralnych, wielostronne konsultacje, systematyczna wymiana doś-

" Współpraca PZPR ... , s. 66.

" ,.Trybuna Ludu" 21 VI ·1973.

"' Tamże.

" Tamże.

Współpraca PZPR i SED 79

wiaciezeń i wspólne uroczystości państwowe. W 1973 r. dziesięć

organizacji ·okręgowych SED utrzymywało bezpośrednie kontakty z komitetami wojewódzkimi PZPR". Nawiązane zostały także

obustronne kontakty między organizacjami partyjnymi na szcze- . blu powiatów, gmin i zakładów pracy w obszarze przygranicznym,

a później poszczególnych miast i województw w głębi obu państw. Ożywione kontakty istniały pomiędzy kierownictwem KW PZPR w Warszawie i okręgu SED w Berlinie". Niejednokrotnie

gościli w obu stolicach pierwsi sekretarze oraz aktyw ideologiczny tych instancji. 'W czasie tych spotkań organizacje partyjne wy-

mieniały doświadczenia w zakresie planów rozbudowy obu miast, gospodarki żywnościowej, handlu i zaopatrzenia, pracy ideowo-

-politycznej, oświatowej, kulturalnej i młodzieżowej. KW PZPR we Wrocławiu utrzymywał kontakty z Komitetem Obwodowym SED w Dreźnie, a władze Opola realizowały współpracę z Pocz- damem"; Zielonej Góry z Frankfurtem (do 1976 r , a od 1976 r. z Cottbus), Szczecina z Rostockiem.

W styczniu 1973 r. SED i PZPR zawarły umowę o współpracy

ideologicznej w zakresie rozwijania teorii marksizmu-leninizmu, nauk społecznych i działalności propagandowe(. Co roku reali- zowana była wymiana lektorów i grup lektorskich. Organizowano wspólne konferencje naukowe, sympozja i kolokwia dotyczące

teorii i praktyki socjalizmu w obu państwach oraz na arenie mię­

dzynarodowej. Głównym celem tych inic}atyw było kształtowa­

nie świadomości internacjonalistycznej oraz formowanie klaso- wych celów klasy robotniczej.

Werner Lamberz tak określił współpracę ideologiczną obu partii: "Ściślejsze powiązania osobiste i ściślejsza współpraca nie

:tw:1rzają automatycznie świadomej postawy internacjonalistycz- nej w obliczu wszystkich nowo powstających problemów. Zada- niem ^każdej organizacji partyjnej jest ^{kształtowanie} takiej posta- wy komunistycznej, która obejmowałaby i szacunek dla pracy i osiągnięć innych pm1.stw socjalistycznych, zrozumienie dla kon-

" H. G e m k o w, op. cit., s. 144.

" "Zycie Warszawy" 5 VI 1974.

70 PRL-NRD. Sojusz i współpraca. Warszawa 1974, s. 193.

71 H. G e m k o w, op. cit., s. 145.

80 ^{Hieronim Szczegóła,} Wiesław Hładkiewicz

kretnych warunków rozwoju krajów bratnich, dla ich trudnej walki o usuwanie reliktów przeszłości, dostrzeganie ich rozwią-

' , ,72

zan .

Rok 1974 był rokiem 30-lecia PRL i 25-lecia NRD. Obie partie

obchodziły uroczyście te doniosłe rocznice, zbilansowały histo- ryczne dokonania we wzajemnych kontaktach oraz nakreśliły

kierunki ich dalszego rozwoju. We wspólnym oświadczeniu dele- gacji partyjho-rządowych z okazji jubileuszu państwowego stwier- dzono m. in.: "Treścią naszych wzajemnych stosunków było i po- zostaje stałe rozszerzanie i pogłębianie więzi politycznych, ideo~o­

gicznych i gospodarczych, udzielanie sobie wzajemnie pomocy w rozwiązywaniu zadań budownictwa socjalistycznego w obu krajach oraz we wspólnej walce państw wspólnoty socjalistycznei o bezpieczeństwo i normalizację sytuacji w Europie""- ^Poważny

wkład w tym zakresie wnieśli przywódcy PZPR i SED w trakcie Konferencji Bezpieczeństw,a i Współpracy w Helsinkach

Na ·zaproszenie I sekretarza KC SED Ericha Honeckera w dniach 21-22 V 1975 r. przebywali w NRD I sekretarz KC PZPR Edward Gierek i członek Biura Folitycznego KC PZPR, pre- mier Piotr Jaroszewicz". W toku spotkania przedstawiciele obu

państw zapoznali się z realizacją uchwał VI Zjrazdu PZPR i VIII

·Zjazdu NS.JP oraz omówili stan i perspektywy stosunków dvvu- stronnych a także wymienili poglądy dotyczące aktualnej sytu- acji międzynarodowej. W związku z 30 rocznicą wyzwolenia na- rodów spod okupacji hitlerowskiej przywódcy obu partii i państw

"podkreślili historyczne znaczenie decydującej roli Związku Ra- dzieckiego w doprowadzeniu do tego zwycięstwa, które zmieniło

w zasadniczy sposób międzynarodowy układ sił na korzyść pokoju i socjalizmu"".

W grudniu 1975 r. Erich Honecker uczestniczył w obradach VII Zjazdu PZPR. W swoim wystąpieniu omówił m. in. efekty

współpracy gospodarczej między obu państwami. Obroty h:mdlo-

" W. L a m b er z, Aufstieg uncl GLu.ck verclankt unser Volk clem Sozia-

lismus. Aufgaben der Agitatian uncl Propaoanda im JaiH des 25. Jubiliiums der DDR. Berlin 1974, s. 57.

"' "Trybuna Ludu" 9 VI 1974.

" ."Trybuna Ludu" 23 V 1975.

" Tamże.