Grażyna Paluch
Szkolna wiedza pojęciowa uczniów
klas trzecich z muzyki i niektóre jej
uwarunkowania
Nauczyciel i Szkoła 1 (8), 46-53
2000
Szkolna wiedza pojęciowa uczniów klas trzecich
z muzyki i niektóre jej uwarunkowania
W prow adzenie
O m uzyce m yśli się często jak o o sztuce trudnej. W ykonyw anie je j naw et w najprostszych formach w ym aga posługiw ania się głosem lub instrum entam i m u zycznym i. Tworzenie i słuchanie muzyki — rów nież w najprostszych formach w y maga wyobraźni, pamięci muzycznej, uwagi i muzycznych zdolności. Dziecko „nosi w sobie” m uzykę spontaniczną m a potrzebę muzycznej zabawy, śpiewu, gry, tańca, tw orzenia własnych „śpiew anek” . Dzieci w wieku w czesnoszkolnym chętnie tw o rzą swój w łasny muzyczny świat zabaw i zadziwiająco szybko uczą się elem entów w iedzy m uzycznej. Pom iędzy 7 a 12 rokiem życia kształtują, się upodobania m u zyczne dziecka i podstaw y jego osobow ości.
W procesie kształtow ania się w iedzy pojęciow ej z m uzyki w św iadom ości uczniów punktem w yjścia są elem enty m yślenia ucznia, które m a on ju ż w jakim ś stopniu rozwinięte rozpoczynając naukę szkolną. Są one zależne od przyjmowanych podniet św iata zew nętrznego i w ew nętrznego w postaci różnorodnych w rażeń, k tó ry ch układ tw o rz ą sp o strzeżen ia. S tru k tu ra sp o strz e ż e ń p rz e k sz ta łc a się w w yobrażenia, które w pływ ają na w yrażenie o nich odpow iednich sądów. W y obrażenia i sądy prow adzą do kształtowania się pojęć kierunkowych, tj. przedm io tow ych, program ow ych i szkolnych1. Struktura pojęć szkolnych z m uzyki tw orzy pojęciową wiedzę szkolną uczniów z tego przedmiotu nauczania. W iedza pojęciowa uczniów z muzyki składa się z naukowej wiedzy pojęciowej oraz potocznej wiedzy pojęciow ej. W iedza pojęciow a z muzyki ukształtow ana w procesie nauczania — uczenia się jest składnikiem ogólnej wiedzy ucznia.
W opracow aniu tym przedstaw iam problem w iedzy pojęciow ej uczniów klas trzecich z muzyki i jej niektóre uw arunkow ania. Tego typu opracow anie w yłoniło się w wyniku postępującego rozw oju wiedzy naukowej, i w iedzy osobistej ucznia. Jest ona rezultatem i efektem nauczania w czesnoszkolnego i w yw iera w pływ na rozwój osobowości młodego człowieka. Opierając się na poglądach uczonych
G ra ż y n a P a lu ch — S z k o ln a w ie d z a p o ję c io w a u c z n ió w 4 7
żuję proces kształcenia się pojęć i struktury w iedzy uczniów. Prezentuję wyniki badań własnych dotyczących stanu i poziomu wiedzy pojęciowej uczniów klas trze cich z m uzyki i niektórych jej uwarunkowań.
Podstaw ow ym narzędziem badaw czym był test słownikowy. Jego zadaniem było określenie znajom ości pojęć uczniów klas trzecich z m uzyki, ja k ą zdobyli w ciągu trzyletniego okresu nauki szkolnej.
Problem i m etody badań
Głównym celem badań dotyczących wiedzy pojęciowej z muzyki uczniów klas trzecich było:
— określenie poziom u znajom ości pojęć szkolnych z muzyki przez uczniów klas trzecich,
— u stalenie istotnych zależności pom iędzy poziom em w iedzy pojęciow ej uczniów, a przyjętym i zmiennymi niezależnymi, takimi jak: płeć, poziom osiągnięć szkolnych, aspiracje zawodowe, poziom inteligencji.
Głównymi zadaniami badawczymi były:
— określenie poziom u znajomości pojęć (legato, staccato, morm orando, kuja wiak, rondo, oberek, kanon, walc, orkiestra, krzyżyk, bemol, piano, forte, transpozy cja, łuk, lutnik, altówka, chór, aria, chromatyczne, klawiatura, akcent, fermata, pół ton, interwały, dzieło muzyczne, wiolonczela, melodyka, kontrabas, puzon),
— ustalenie hierarchiczności pojęć z muzyki,
— określenie w pływu zmiennych na poziom znajom ości pojęć. Postaw iłam następujące pytania badawcze:
1. Jaki je st stan w iedzy pojęciowej z muzyki uczniów klas trzecich? 2. Jakie są uw arunkow ania w iedzy pojęciowej dziew cząt i chłopców ?
a) Czy istnieje istotna różnica w znajomości pojęć pomiędzy dziewczętami i chłopcami?
b) Czy istnieje istotna różnica w znajom ości pojęć u uczniów o zróżnico w anych osiągnięciach szkolnych?
c) C zy istn ieje istotna różnica w znajom ości pojęć m iędzy uczniam i o zróżnicowanym poziomie inteligencji?
d) Czy istnieje istotna różnica w znajom ości pojęć m iędzy uczniam i 0 zróżnicow anych aspiracjach zawodowych?
W badaniach zastosow ałam test słow nikow y, który je st je d n ą z form testu osiągnięć szkolnych. Przy stosowaniu testów słownikowych bada się „poziom w ia domości nabytych przez dzieci w szkole, wyrażony znajom ością nowych terminów 1 pojęć. Pow inny badać w zrastający zasób słow nictw a dziecka w porów naniu do zam ierzeń określonych program em i podręcznikam i. M ają one przyczynić się do
ustalenia w jakim stopniu opanow ane zostały przez dziecko pojęcia w ystępujące jak o nowe w danej klasie [...]” 2.
Testy słownikowe są szczególną odmianą, testów do pom iaru osiągnięć szkol nych, pozw alającą poznać pojęciow ą w iedzę uczniów, a pośrednio rów nież ich in teligencję, skuteczność pracy dydaktycznej nauczycieli oraz strukturę pojęciow ą program ów nauczania szkolnego. W badaniach zastosow ałam test słow nikow y z muzyki dla uczniów klasy trzeciej w opracow aniu K. C zarneckiego i P. K ow oli ka3. Test słow nikow y zaw ierał instrukcję dla ucznia, zestaw trzydziestu pytań, ar kusz odpow iedzi, „klucz” odpow iedzi popraw nych oraz „klucz” do ustalenia geny w ykonania testu. Do zbadania poziom u inteligencji zastosow ałam test L. Goode- nongh. Jest to narzędzie badające inteligencję dzieci na podstaw ie w ykonanego rysunku postaci człowieka. Test polega na narysowaniu postaci ludzkiej przy użyciu jednego koloru w określonym czasie. Analiza rysunku polega na ocenie poszczegól nych elem entów postaci, której dokonuje się przy pom ocy skali określonej w „klu czu” do testu.
Do zebrania danych pomocniczych zastosow ałam m etodę analizy dokum enta cji szkolnej uczniów“1, przy pomocy której:
— ustaliłam grupy uczniów według płci,
— obliczyłam średnie ocen szkolnych z m uzyki, w celu podziału uczniów na odpowiednie grupy.
Z astosow ałam m etodę rozm ow y i w y w iad u 5 S. G erstm ann z d yrektoram i szkół, nauczycielami, rodzicami uczniów i uczniami. Dyrektorów pytałam o zezwo lenie na przeprow adzenie badań i prosiłam o pom oc organizacyjną N auczyciele- w ychowaw cy pomogli mi w przeprowadzeniu badań w w ybranych klasach. Rodzi ce podali dane, których nie było w dokum entacji szkolnej, bądź były m ało jasne. Od uczniów uzyskałam dane określające ich aspiracje zaw odow e.
Zastosow ałam rów nież m etodę statystyczną która pozw ala mi „na ilościow e ujm owanie badanych zjawisk, wnioskow anie o całej populacji na podstaw ie w yni ków badań w próbie, uściślenie badań i wniosków z nich w ynikających”6. O peracje staty sty czn e sto so w ałam w o k resie p rzy g o to w an ia badań: (w d o b o rze szkół, uczniów i klas do badań zasadniczych), określenia zmiennych zależnych i niezależ nych, w trakcie prow adzenia badań: (obliczenia średnich ocen szkolnych, w skaźni ków procentowych, obliczeń współczynników istotności różnic), interpretacji wyni
! J. K onopnicki, M. Ziemba: Zadania (testy) słow nikow e i ich zastosow anie. W arszaw a 1968. 1 K. C zarnecki, P. Kowolik: Spraw dzanie w iedzy p o jęciow ej uczniów klas początkow ych. Testy
słow nikow e i ich zastosow anie. K atow ice 1993.
‘ Z. Skomy: Współczesne m etody badań psychologicznych. W arszaw a-K raków G dańsk 1966.
s S. G erstm ann: Psychologia. W arszawa 1969.
G ra ż y n a P a lu ch — S z k o ln a w ie d z a p o ję c io w a u c z n ió w 49 ków badań: (weryfikacji hipotez empirycznych). W celu statystycznej unifikacji za łożeń badaw czych obliczyłam współczynnik istotności różnic w edług wzoru:
Średniej arytmetycznej:
2. Wariancji:
3. Istotności statystycznej różnic między badanymi wielkościam i:
gdzie w artość krytyczna statystyki wynosi Ζ α = 1,96
Badania em piryczne 100 uczniów w czterech klasach trzecich przeprow adzi łam w roku szkolnym 1996/97.
W yniki badań
1. U czniow ie udzielili 1750 odpow iedzi (na 3000 m ożliw ych), co stanow i 58,3% odpow iedzi popraw nych, odpowiedzi błędnych — 10,4% oraz odpow iedzi brakujących — 31,3%.
2. N ajlepiej poznanym i pojęciam i są: „melodyka” , „ferm ata”, „transpozycja” . 3. Stw ierdzono m ałą różnicę m iędzy średnią ocen szkolnych a średnią ocen z testu słow nikow ego, w y n o szącą— 0,08. Średnia ocen szkolnych w ynosi 4,24, natom iast średnia ocen z testu — 4,32.
4. U czniow ie uzyskali zbliżoną liczbę ocen bardzo dobrych, dobrych i dosta tecznych zarówno w teście słownikowym, jak i w ocenach szkolnych. Różnica śred nich ocen zachodzi tylko w śród ocen celujących i niedostatecznych, otrzym anych w szkole. O ceny osiągnięć szkolnych uczniów w większości pokryły się z ocenami uzyskanym i z testu.
5. Chłopcy (47 osób) uzyskali średnią ocen w y n o szącą— 4,38, a dziew częta (53 osoby) uzyskały średnią ocen w ynoszącą — 4,26.
Różnica między poziom em wiedzy pojęciowej chłopców, a poziom em wiedzy pojęciowej dziew cząt wynosi — 0,12. Poziom wiedzy pojęciowej dla obu płci jest wyrównany, bow iem ta różnica nic je st istotna statystycznie.
6. U czniow ie o wysokim poziom ic osiągnięć szkolnych uzyskali średnią occn — 4,80; uczniow ie o średnim poziom ie osiągnięć szkolnych uzyskali średnią óccn — 4,52, a uczniowie o niskim poziom ic osiągnięć szkolnych uzyskali średnią occn — 3,78. Różnicą pomiędzy poszczególnymi poziomami wiedzy pojęciowej uczniów są następujące: 0,28 między poziomem w ysokim a średnim; 1,02 między poziomem wysokim a niskim; 0,74 między poziom em średnim a niskim.
7. U czniow ie o wysokim poziom ie inteligencji uzyskali średnią ocen — 4,82; uczniowie o średnim poziomie inteligencji uzyskali średnią ocen — 4,44; uczniowie o niskim poziomie inteligencji uzyskali średnią ocen ró w n ą— 3,92. Różnice między poszczególnymi poziomami wiedzy pojęciowej uczniów a poziomem ich inteligencji są następujące: między poziom em w ysokim a średnim — 0,38; między poziom em wysokim a niskim — 0,9; między poziom em średnim a niskim — 0,52. U czniowie o wysokim poziomic inteligencji częściej osiągają bardzo dobre wyniki z muzyki niż uczniowie o średnim i niskim poziomic inteligencji.
8. U czniow ie o w ysokim poziom ic aspiracji zaw odow ych uzyskali średnią ocen — 4,78; uczniow ie o średnim poziom ic aspiracji zaw odow ych uzyskali śred nią ocen — 4,37; a uczniow ie o niskim poziom ic aspiracji zaw odow ych uzyskali średnią — 4,0. Różnice pomiędzy poszczególnym i poziom am i w iedzy pojęciowej uczniów a aspiracjam i zaw odowym i są następujące: m iędzy poziom em w ysokim a średnim — 0,41 ; między poziomem wysokim a niskim — 0,78; między poziomem średnim a niskim — 0,37. Uczniowie wykazujący wysoki poziom aspiracji zaw odo wych osiągają w yższe w yniki z muzyki niż uczniow ie o średnich i niskich pozio mach aspiracji zaw o d o w y ch ..
9. Chłopcy uzyskali w teście 60,07% odpowiedzi poprawnych, 8,58% odpowie dzi błędnych i 33,75% brakujących.
10. D ziew częta uzyskały w teście 56,79% odpow iedzi popraw nych, 11,94% odpowiedzi błędnych i 29,11% brakujących.
11. Stwierdzono, że płeć nie jest czynnikiem istotnie różnicującym poziom w ie dzy pojęciow ej uczniów. | Z | = 1,51 < Z a = 1,96.
12.Uczniowie osiągający wysokie wyniki w nauce szkolnej rozwiązali test naj lepiej, uzyskując 23,61% odpow iedzi popraw nych, tj. o 6,94% więcej od uczniów ze średnimi osiągnięciami szkolnymi.
13.Średnia odpowiedzi błędnych uczniów z wysokimi osiągnięciami szkolnymi je st najniższa w śród badanych uczniów i w ynosi 1,57%. Od średniej odpow iedzi
błędnych uczniów z średnim i osiągnięciam i szkolnym i różni się o 1,26%, zaś o 5,14% różni się od średniej odpowiedzi uczniów z niskimi osiągnięciami szkolnymi.
G ra ż y n o P a lu ch — S z k o ln a w ie d z a p o ję c io w a u c z n ió w 5 1
14. Średnia brakujących odpowiedzi uczniów z wysokimi osiągnięciami szkol nymi je s t rów nież najniższa i w ynosi — 3,33%. Różni się ona o 8,3% od średniej odpow iedzi uczniów ze średnim i osiągnięciam i szkolnym i i o 4,74% od średniej odpowiedzi brakujących uczniów z niskimi osiągnięciami szkolnymi.
15. Poziom osiągnięć szkolnych je st czynnikiem istotnie różnicującym poziom wiedzy pojęciowej uczniów: a) osiągnięcia wysokie i średnie | Z | = 10 > Zcx= 1,96; b) osiągnięcia wysokie i niskie | Z | = 7,4 > Z a = 1,96; c) osiągnięcia średnie i niskie I Z I = 3,6 > Z a = 1,96.
16.N ajw yższą średnią odpow iedzi popraw nych w ynoszącą 28,21% uzyskali uczniowie o w ysokim poziom ie inteligencji.
17.Średnia odpow iedzi popraw nych uczniów o średniej inteligencji wynosi 22,85% , natom iast uczniow ie w ykazujący n isk ą in telig en cję uzyskali śred n ią
11,42% odpowiedzi poprawnych.
18.Różnica średnich odpowiedzi poprawnych między uczniami o w ysokim po ziomie inteligencji, a uczniami o średnim poziomie inteligencji wynosi 5,36%, różnica pomiędzy średnimi odpowiedzi błędnych między badanymi grupami wynosi 0,45%. Różnica pomiędzy średnich odpowiedzi poprawnych uczniów o wysokim poziomic inteligencji, a średnimi uczniów o niskim poziomie inteligencji wynosi 16,79%, róż nica średnich odpowiedzi błędnych na tym poziomie grup badanych wynosi 0,47%. 19.Poziom inteligencji uczniów jest czynnikiem istotnie różnicującym poziom ich wiedzy pojęciowej: a) w ysoka i średnia inteligencja uczniów | Z | = 10 > Z a =
1,96; b) wysoka i niska inteligencja uczniów | Z | = 7,69 > Z a = 1,96; c) średnia i ni ska inteligencja uczniów | Z | = 3,33 > Z a = 1,96.
20.N ajw yższą średnią odpowiedzi poprawnych — 27,46% uzyskali uczniowie o wysokich aspiracjach zaw odowych, średnią odpowiedzi popraw nych w ynoszącą 8,29% uzyskali uczniow ie o średnim poziomie aspiracji i niską średnią odpowiedzi poprawnych uzyskali uczniowie odznaczający się niskimi aspiracjami zawodowymi, wynoszącą 6,92%. Różnice średnich odpowiedzi poprawnych pomiędzy uczniami o w ysokim poziom ie aspiracji zaw odow ych i średnim w ynoszą 19,17%, natom iast pom iędzy uczniami o wysokim poziomic zainteresowań zawodowych a niskim po ziom em ta różnica wynosi 20,54% (w odpow iedziach popraw nych). Różnice śred nich odpowiedzi poprawnych pomiędzy uczniami odznaczającymi się średnim pozio mem aspiracji zawodowych i uczniami wykazującymi niski poziom aspiracji zaw o dow ych, średnia wynosi 1,37%.
21. Aspiracje zawodowe są czynnikiem różnicującym poziom wiedzy pojęcio wej uczniów : a) w ysokie i średnie | Z | = 6,6 > Z a = 1,96; b) w ysokie i niskie | Z | = 8,6 > Z a = 1,96; c) średnie i niskie | Z | = 3,7 > Z a = 1,96.
Stw ierdzenia b adaw cze i w nioski
1. Płeć uczniów nie m a isto tn eg o w pływ u na po zio m w ied zy po jęcio w ej uczniów. D ziew częta i chłopcy prezentują taki sam poziom w iedzy pojęciow ej.
2. Poziom osiągnięć szkolnych uczniów ma wpływ na ich poziom wiedzy poję ciowej z muzyki. Uczniowie o wysokich osiągnięciach szkolnych prezentują wyższy poziom wiedzy pojęciowej niż uczniow ie o średnich i niskich osiągnięciach.
3. P oziom in telig en cji uczniów ma w pływ na pozio m w ied zy po jęcio w ej uczniów. U czniow ie o w ysokim poziom ie inteligencji prezentują w yższy poziom wiedzy pojęciowej niż uczniowie o średnim i niskim poziomic inteligencji.
4. A spiracje zaw odow e uczniów m ają wpływ na ich poziom w iedzy pojęcio wej. U czniow ie o wysokich aspiracjach prezentują wyższy poziom w iedzy pojęcio wej niż uczniow ie o średnim i niskim poziom ic zainteresowań zawodowych.
5. Skoro płeć ucznia nie ma istotnego w pływ u na poziom w iedzy pojęciow ej, nie m a potrzeby różnicow ania treści kształcenia szkolnego. N auczanie dziew cząt i chłopców pow inno być nadal jednolite.
6. Skoro ogólny poziom osiągnięć szkolnych uczniów w pływ a istotnie na ich poziom wiedzy pojęciowej, to należy zadbać o podwyższenie poziomu wiedzy poję ciowej uczniów o niskich osiągnięciach szkolnych. Konieczna jest indywidualizacja kształcenia szkolnego, szerokie zastosowanie w szkolnictwie elem entów kształcenia wielostronnego, rozpowszechnienie i stosowanie nauczania dwu- i wielo- poziom o wego.
7. Skoro ogólny poziom inteligencji w ywiera istotny wpływ na poziom wiedzy pojęciowej, to może oznaczać, że uczniowie o wysokim stopniu inteligencji posiada ją, lepszą pamięć, sprawniej przebiegają u nich operacje umysłowe, procesy analizy, syntezy, uogólnienia, wnioskowania niż u dzieci o średnim i niskim poziom ie inteli gencji. W gorszej sytuacji sąjed n ak dzieci o niskiej inteligencji. M ają one najw ięk sze trudności w przysw ajaniu wiedzy. N ależy zatem zw rócić uw agę na uczniów o średnim i niskim poziomie inteligencji. Należy poświęcić im wiele uwagi, aby mogli sprostać obow iązkom szkolnym w ja k najlepszym stopniu.
8. Skoro ogólny poziom aspiracji zawodowych w yw iera istotny w pływ na po ziom w iedzy pojęciow ej, to m oże oznaczać, że uczniow ie o w ysokich aspiracjach zawodowych w yw odzą się z reguły z rodzin, których wykształcenie je st na poziomie średnim lub wyższym, zaś uczniowie, których aspiracje są niskie, w ym agają zachęty do pogłębiania wiedzy ogólnej, ukazywania najlepszych stron zdobywania w ykształ cenia w yższego, a w raz z nimi w yboru zawodu.
G ra ż y n a P a lu ch — S z k o ln a w ie d z a p o ję c io w a u c z n ió w 5 3
Interpretacja w yn ik ów badań
U czniow ie prezentują niski poziom w iedzy pojęciowej z m uzyki. O ceny osią gnięć szkolnych badanych uczniów w w ielu przypadkach nic pokryw ały się z uzy skanymi przez tych uczniów ocenami z testu słownikowego z muzyki. Oceny szkol ne były zaw yżone. N ależy jed n ak dodać, że obejm ow ały one oceny stanu w iedzy pojęciowej oraz oceny w szystkich form działalności muzycznej przejaw ianej na lekcjach m uzyki. U czniow ie opanow ali pojęcia z m uzyki w klasie trzeciej (użyte w teście) w większości (dokładnie 58,3%), jednak część stanowiły odpowiedzi błęd ne i brakujące (dokładnie 41,7% ). O wiele częściej uczniow ie decydow ali się nie udzielać odpowiedzi w ogóle, niż udzielić błędnej odpowiedzi. Stwarza to przypusz czenie, iż w wielu przypadkach braki w odpow iedziach m ogą św iadczyć o niezna jom ości danych pojęć (użytych w teście) wśród uczniów, którzy nie potrafili dokład nie odpow iedzieć na pytanie dotyczące znajom ości określonych pojęć. U czniom trudno je s t definiow ać pojęcia, dobierać w łaściw e pojęcia do podanych definicji, gdyż są one odległe od konkretów, z którymi uczeń ma kontakt. Błędy w ystępujące w wiedzy pojęciowej uczniów są niepokojącym zjawiskiem, zwłaszcza gdy zostaną utrwalone — wtedy trudnym zadaniem jest nauczenie poprawnej nazwy przedm io tów, zjawisk. Lecz w przypadku braku inwencji twórczej ze strony nauczyciela błęd na w iedza będzie stopniow o narastać w strukturze w iedzy ucznia.
O siągnięcia uczniów klas trzecich z muzyki w badaniach M. Cackowskiej w y nosiły 59% , K. Czarneckiego — 56% , w badaniach w łasnych — 58,3%.
P orów nanie tych trzech w yników badań (59% ; 55% ; 58,3% ) prow adzi do wniosku, że poziom wiedzy pojęciowej uczniów klas trzecich z muzyki jest niski i nie ma między wynikam i znaczących różnic. Przyczynam i takiego stanu rzeczy moim zdaniem są:
— przeładow any program nauczania szkolnego,
— złe warunki nauki uczniów w szkole (zbyt liczne klasy), — słaba m otyw acja uczniów do nauki szkolnej,
