Urszula Kłosiewicz-Górecka
Relacje między uczestnikami
łańcucha dostaw żywności – ocena
stanu i działań podejmowanych dla
ograniczania nieuczciwych praktyk
handlowych
Problemy Zarządzania, Finansów i Marketingu 39, 205-216
NR 866 PROBLEMY ZARZĄDZANIA, FINANSÓW I MARKETINGU NR 39 2015
DOI: 10.18276/pzfm.2015.39-17
U R S Z U L A K Ł O S I E W I C Z - G Ó R E C K A 1
I n s ty tu t B a d a ń R y n k u , K o n s u m p c ji i K o n iu n k tu r w W a r s z a w ie
RELACJE MIĘDZY UCZESTNIKAMI ŁAŃCUCHA
DOSTAW ŻYWNOŚCI - OCENA STANU I DZIAŁAŃ
PODEJMOWANYCH DLA OGRANICZANIA
NIEUCZCIWYCH PRAKTYK HANDLOWYCH
Streszczenie
Celem artykułu jest ocena relacji między partnerami biznesowymi w łańcuchach dostaw żyw ności oraz identyfikacja i ocena działań podejmowanych w kraju i Unii Europejskiej w celu ogra niczania nieuczciwych praktyk handlowych. Zakresem analizy objęto relacje zachodzące między przedsiębiorstwami przemysłu spożywczego a sieciowymi przedsiębiorstwami handlowymi wła sności krajowej i zagranicznej oraz przedsiębiorstwami hurtu żywnością. Zidentyfikowano korzy ści dostawców ze współpracy z sieciami handlowymi; nieuczciwe praktyki handlowe, jakich do puszczają się sieci oraz działania podejmowane dla ich ograniczenia. Analizą objęto okres od po łowy lat 90. XX wieku do początku 2015 roku. Artykuł przygotowano na podstawie literatury przedmiotu, w tym wyników badań empirycznych przeprowadzonych w Polsce wśród przedstawi cieli handlu i przemysłu spożywczego a także wyników badań zrealizowanych na potrzeby Parla mentu Europejskiego.
Słowa kluczowe: relacje biznesowe, partnerzy biznesowi, łańcuch dostaw, żywność, sieci han
dlowe, praktyki handlowe, nieuczciwość
W prowadzenie
W P o ls c e d y le m a ty w s p ó łp r a c y p r z e d s ię b io r s tw p r z e m y s łu s p o ż y w c z e g o z s ie c ia m i w ie lk o p o w ie r z c h n io w y c h o b ie k tó w h a n d lo w y c h ( W O H ) m a ją j u ż s w o ją h is to r ię , w k tó re j m o ż n a w y r ó ż n ić k ilk a e ta p ó w . I c h a n a liz a p o z w o li p o z n a ć e w o lu c ję k o n ta k tó w p a r tn e r ó w b iz n e s o w y c h w ła ń c u c h a c h d o s ta w o r a z
u w a r u n k o w a n ia , w j a k i c h o n e z a c h o d z iły , c o p o w in n o p o m ó c o c e n ić p o d e j m o w a n e d o tą d d z ia ła n ia d la p o p r a w y r e la c ji u c z e s tn ik ó w ł a ń c u c h a d o s ta w ż y w n o śc i.
C e le m a r ty k u łu j e s t o c e n a r e la c ji m ię d z y p a r tn e r a m i b iz n e s o w y m i w ła ń c u c h a c h d o s ta w ż y w n o ś c i i d z ia ła ń p o d e jm o w a n y c h w k r a ju i w U n ii E u ro p e js k ie j d la o g r a n ic z e n ia n ie u c z c iw y c h p r a k ty k h a n d lo w y c h (N P H ). P o s ta w io n o n a s tę p u j ą c e h ip o te z y b a d a w c z e : 1. S ie c i h a n d lo w e w y k o r z y s tu ją s w o ją s iln ą p o z y c ję w k o n ta k ta c h z d o s ta w c a m i i d o p u s z c z a ją się N P H , a n ie je d n o z n a c z n o ś ć p r z e p is ó w p r a w n y c h r e g u lu ją c y c h w s p ó łp r a c ę p a r tn e r ó w d o p r o w a d z iły w o s ta tn ic h 2 - 3 la ta c h d o p o g o r s z e n ia r e la c ji u c z e s tn ik ó w ł a ń c u c h a d o s ta w ż y w n o ś c i w P o ls c e . 2 . R e la c je m ię d z y d o s ta w c a m i i s ie c ia m i h a n d lo w y m i w y m a g a ją p r z e d e w s z y s tk im o d b u d o w a n ia w z a je m n e g o z a u f a n ia . 3. I n ic ja ty w a s a m o r e g u la c ji r e la c ji m ię d z y p a r tn e r a m i b iz n e s o w y m i, p r z y g o to w a n a p r z e z F o r u m W y s o k ie g o S z c z e b la d o s p r a w P o p r a w y F u n k c jo n o w a n ia Ł a ń c u c h a D o s ta w Ż y w n o ś c i U E j e s t le p s z y m r o z w ią z a n ie m o d r e g u la c ji p ra w n y c h . A r ty k u ł m a c h a r a k te r b a d a w c z y . D la w e r y f ik a c ji p o s ta w io n y c h h ip o te z a n a liz ą o b ję to r e la c je z a c h o d z ą c e m ię d z y p r z e d s ię b io r s tw a m i p r z e m y s łu s p o ż y w c z e g o i s ie c ia m i h a n d lo w y m i o r a z p r z e d s ię b io r s tw a m i h u r tu ż y w n o ś c ią w P o ls c e . P r z e d m io te m a n a liz y b y ły k o r z y ś c i o r a z n ie u c z c iw e p r a k ty k i h a n d lo w e , p o ja w i a j ą c e się w e w s p ó łp r a c y d o s ta w c ó w i sie c i h a n d lo w y c h . A n a li z ą o b ję to te ż d z i a ła n ia p o d e jm o w a n e w k r a ju i w P a r la m e n c ie U E d la p o p r a w y re la c ji u c z e s tn ik ó w ł a ń c u c h a d o s ta w ż y w n o ś c i. A r ty k u ł p r z y g o to w a n o n a p o d s ta w ie lite r a tu r y k r a j o w e j i z a g r a n ic z n e j, w ty m w y n ik ó w b a d a ń e m p ir y c z n y c h , p r z e p r o w a d z o n y c h w ś r ó d p r z e d s ię b io r s tw p r z e m y s łu s p o ż y w c z e g o i sie c i h a n d lo w y c h o r a z p r z e d s ię b io r s tw h u r to w y c h . A n a li z ą o b ję to s to s u n k o w o d łu g i o k r e s ( o d d ru g ie j p o ło w y la t 9 0 . d o 2 0 1 5 r o k u ), c o p o z w o liło p r z e ś le d z ić e w o lu c ję k o n ta k tó w u c z e s tn ik ó w ła ń c u c h ó w d o s ta w o r a z u w a r u n k o w a n ia , w j a k i c h o n e z a c h o d z iły .
Zmiany w relacjach uczestników łańcuchów dostaw żywności w Polsce
S ie c i W O H o d m o m e n tu p o ja w i e n ia się w P o ls c e ( p ie r w s z y e ta p w s p ó łp r a c y d o s ta w c ó w i s ie c i) w z b u d z a ły d u ż e z a in te r e s o w a n ie p r o d u c e n tó w ż y w n o ś c i s p r z e d a ż ą w r a m a c h te g o n o w e g o k a n a łu d y s tr y b u c ji, g d y ż w id z ia n o w n im m o ż liw o ś ć o s ią g a n i a r ó ż n o r o d n y c h k o r z y ś c i, ta k ic h ja k : s p r z e d a ż d u ż y c h p a r tii t o w a r u je d n e j firm ie h a n d lo w e j, o s ią g a n ie w y ż s z e j s k u te c z n o ś c i w e w p r o w a d z a n iu n a r y n e k n o w y c h to w a r ó w , m o ż liw o ś ć r o z w ija n ia o r y g in a ln y c h f o r m p r o m o c ji
to w a r ó w i o s ią g a n ia d u ż e j s k u te c z n o ś c i d z ia ła ń p r o m o c y jn y c h , m o ż liw o ś ć w y m ie r n e j o c e n y w s p ó łp r a c y z p r z e d s ię b io r s tw e m h a n d lo w y m , p o z y s k a n ie w ie d z y z z a k r e s u m e r c h a n d i s i n g s p e w n o ś ć z a p ła ty z a to w a r 2. S z y b k o o k a z a ło się , że u z y s k iw a n ie ty c h k o r z y ś c i n ie j e s t ła tw e , g d y ż : a) r e la c je m ię d z y p a r tn e r a m i b iz n e s o w y m i s ą n ie s y m e tr y c z n e i s ie c i w y k o r z y s tu j ą s w o ją p r z e w a g ę w k o n ta k ta c h z d o s ta w c a m i to w a r ó w ( o c z e k i w a n ie o d d o s ta w c ó w n is k ie g o p o z io m u c e n p r o d u k tó w , p r z y jm o w a n ie ty lk o p r o d u k tó w o n a jw ię k s z e j ro ta c ji, p r z e n o s z e n ie k o s z tó w m a g a z y n o w a n ia i tr a n s p o r tu n a d o s ta w c ę , itp .); b ) p r o d u c e n c i ż y w n o ś c i n ie m ie li w y s ta r c z a ją c y c h u m ie ję tn o ś c i n e g o c ja c ji w a r u n k ó w d o s ta w to w a r ó w z p a r tn e r e m o d u ż y m d o ś w ia d c z e n iu d z i a ła n i a w w a r u n k a c h ry n k o w y c h . P e r s p e k ty w a u z y s k a n ia k o r z y ś c i, k tó r y c h n ie m o ż n a b y ło o s ią g n ą ć w s p ó łp r a c u ją c z m a ły m i, r o z d r o b n io n y m i k r a jo w y m i f irm a m i h a n d lo w y m i, s iln ie z a c h ę c a ła p r o d u c e n tó w ż y w n o ś c i d o p o d e jm o w a n ia tr u d n y c h w y z w a ń .
W la ta c h 2 0 0 0 - 2 0 0 5 ( d ru g i e ta p w s p ó łp r a c y d o s ta w c ó w i s ie c i) n ie s y m e - tr y c z n o ś ć p r a w i o b o w ią z k ó w u c z e s tn ik ó w k a n a łu d y s tr y b u c ji n a s ilił a się . P o tw ie r d z a ły to w y n ik i b a d a ń w ś r ó d p r o d u c e n tó w , k tó r z y e k s p o n o w a li s w o je n i e z a d o w o le n ie z : d y k to w a n ia p r z e z s ie c i w a r u n k ó w w e jś c ia d o s ie c i i w a r u n k ó w d o s ta w to w a r ó w , p r e s ji n a o b n iż a n ie c e n to w a r ó w o r a z p r z e r z u c a n i a n a d o s ta w c ó w k o s z tó w p r o m o c ji to w a r ó w w s a la c h s p r z e d a ż o w y c h . W s k a z y w a li te ż n i e p r a w id ło w o ś c i, p o ja w ia ją c e się w u m o w a c h d o ty c z ą c y c h w a r u n k ó w w s p ó łp r a c y p r o d u c e n tó w z z a g r a n ic z n y m i s ie c ia m i h a n d lo w y m i, k tó r e s ta w ia ły d o s ta w c ó w w n ie k o rz y s tn e j s y tu a c ji (ta b . 1). Tabela 1 Nieprawidłowości pojawiające się w umowach dotyczących warunków współpracy dostawców
żywności i zagranicznych sieci handlowych Rodzaj nieprawidłowości Charakterystyka Umowy formułowane przez sieci,
które trudno nazwać partnerskimi
um ow y liczące wiele stron, będące w istocie w yli czaniem tego, co dostawca musi
Sposób form ułowania w um o w ach kar um ownych
są formułowane w um owach z sieciami jednostron nie i są niekorzystne dla dostawcy, podczas gdy za pisy takie pow inny zakładać obustronne, syme tryczne obciążanie karam i partnerów biznesowych, w przypadkach naruszenia kontraktu
2 Polska 2001. Raport o stanie handlu wewnętrznego, red. U. Kłosiewicz-Górecka, Ministerstwo Gospodarki, Warszawa 2001, s. 107-125.
Zapisy w um owach dotyczące kosztów badań laboratoryjnych i audytów jakości towarów
są tak formułowane w umowach, że wiąże się to z ryzykiem dla dostawcy, gdyż nieznany je st ich łączny koszt
Nieprawidłowości dotyczące trybu reklamacji zgłaszanych przez sieci handlowe
reklamacje pojawiają się ju ż po przyjęciu dostawy towarów, a jakościow e obejmują towary ju ż po ter minie przydatności do spożycia
Zmiany w arunków kontraktu w trakcie jego realizacji
pojaw iają się żądania, które nie są ujęte w umowie i nakładają na dostawcę określone zobowiązania; podnosi to koszty i powoduje utratę zaufania do stawcy do partnera biznesowego
Źródło: Handel wewnętrzny w Polsce 1989-2009, red. U. Kłosiewicz-Górecka, Instytut Badań Rynku, Konsumpcji i Koniunktur, Warszawa 2009, s. 110-115.
P o 2 0 0 5 r o k u (trz e c i e ta p w s p ó łp r a c y d o s ta w c ó w i s ie c i) p o ja w iły się w P o l s c e u w a r u n k o w a n ia , k tó r e w y d a w a ło się , ż e m o g ą s p r z y ja ć p o p r a w ie r e la c ji m i ę d z y p r o d u c e n ta m i i s ie c ia m i h a n d lo w y m i. B y ły to : r o s n ą c e d o ś w ia d c z e n ie p r o d u c e n tó w ż y w n o ś c i w n e g o c ja c ja c h z s ie c ia m i, n a r a s ta ją c e p r o c e s y in te g r a c ji k r a jo w y c h p r z e d s ię b io r s tw h a n d lo w y c h , d z ię k i c z e m u s ta w a li się d la d o s ta w c ó w a lte r n a ty w n y m , a tr a k c y jn y m p a r tn e r e m b iz n e s o w y m , a ta k ż e p o g a r s z a ją c y się w iz e r u n e k s ie c i W O H w s p o łe c z e ń s tw ie p o ls k im ( p r z y c z y n ą b y ły m .in . w c z e śn ie j sz e n ie e ty c z n e z a c h o w a n ia w o b e c p a r tn e r ó w b iz n e s o w y c h a n a w e t w ła s n y c h p r a c o w n ik ó w , b a r d z o n is k a j a k o ś ć p r o d u k tó w m a r e k w ła s n y c h ) . P o ja w ia ły się s y m p to m y o c i e p le n ia re la c ji m ię d z y s ie c ia m i h a n d lo w y m i i p r o d u c e n ta m i ż y w n o ś c i, c o s tw a rz a ło s z a n s ę n a w y m ia n ę w ie d z y , s k u tk u ją c ą w s p ó ln y m u c z e n ie m się o r a z s k u te c z n ie js z y m z a s p o k a ja n ie m p o tr z e b k lie n tó w i k r e o w a n ie m r y n k u 3. P o n o s z o n e p r z e z d o s ta w c ó w n ie w s p ó łm ie r n ie w y s o k ie k o s z ty w s to s u n k u d o k o rz y ś c i w s p ó łp r a c y z s ie c ia m i h a n d lo w y m i o r a z lic z n e p r z y p a d k i N P H w ła ń c u c h a c h d o s ta w , k tó r y c h d o p u s z c z a ły się r ó w n ie ż p r z e d s ię b io r s tw a p r z e m y s łu s p o ż y w c z e g o , s p r a w iły j e d n a k , ż e z a c z ę to p o s z u k iw a ć m o ż liw o ś c i p r a w n e g o u r e g u lo w a n i a s z c z e g ó ln ie tr u d n y c h a s p e k tó w w s p ó łp r a c y u c z e s tn ik ó w ł a ń c u c h a d o s ta w ż y w n o ś c i4. P o d ję to m .in . d z ia ła n ia n a r z e c z u p o r z ą d k o w a n ia k w e s tii o p ła t, w y n ik a ją c y c h z e w s p a r c i a s p r z e d a ż y w W O H (tz w . o p ła ty p ó łk o w e ) . N ie s te ty w a rt. 15 u s t. 1 p k t 4 u s ta w y o z w a lc z a n iu n ie u c z c iw e j k o n k u r e n c ji5 u ż y to p o ję ć
3 G. Śmigielska, Kreowanie przewagi konkurencyjnej w handlu detalicznym, Wyd. Akademii Ekonomicznej, Kraków 2007, s. 53.
4 Współpraca różnych grup przedsiębiorstw w łańcuchach dostaw, ze szczególnym uwzględnie niem małych i dużych przedsiębiorstw, red. U. Kłosiewicz-Górecka, opracowanie wykonane na zle cenie Polskiej Organizacji Handlu i Dystrybucji, Instytut Badań Rynku, Konsumpcji i Koniunktur, Warszawa 2011.
5 Ustawa z 16 kwietnia 1993 r. o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji, DzU z 1993, nr 47, poz. 211.
n ie d o o k r e ś lo n y c h . K o n tr o w e r s je w y w o łu je z a p is „ o p ła ta in n a n iż m a r ż a ” , g d y ż m a r ż a n ie j e s t o p ła tą , a w m y ś l u s ta w y p o b ie r a n ie in n y c h n iż m a r ż a h a n d lo w a o p ła t z a p r z y ję c ie t o w a r u d o s p r z e d a ż y (n p . tz w . o p ła ty p ó łk o w e ) j e s t c z y n e m n ie u c z c iw e j k o n k u r e n c ji. O d p o w ie d ź T r y b u n a łu K o n s ty tu c y jn e g o n a s k a rg ę k o n s ty tu c y jn ą w s p r a w ie u s ta w y o z w a lc z a n iu n ie u c z c iw e j k o n k u r e n c ji, k tó r y s tw ie r d z ił, ż e w s p o m n ia n y p r z e p is n ie j e s t n ie z g o d n y z K o n s ty tu c ją R P i n ie o g r a n ic z a n a d m ie r n ie w o ln o ś c i g o s p o d a r c z e j, z a m y k a w s z e lk ie w te j m a te r ii d y w a g a c je 6. N a p o z y ty w n e s k u tk i tr z e b a b ę d z ie j e d n a k je s z c z e p o c z e k a ć , b o w ie m w o s ta tn ic h 2 - 3 la ta c h ( c z w a r ty w P o ls c e e ta p w s p ó łp r a c y d o s ta w c ó w i s ie c i) w z w ią z k u z p r o c e s a m i, k tó r e s ie c io m h a n d lo w y m w y to c z y li d o s ta w c y , d o m a g a j ą c się z w r o tu o p ła t p ó łk o w y c h , r e la c je m ię d z y d o s ta w c a m i i s ie c ia m i p o g o r s z y ły
się . W 2 0 1 3 r o k u o d b y ło się o k o ło 8 0 0 p r o c e s ó w o o d z y s k a n ie o p ła t p ó łk o w y c h o d s ie c i7. D o p r o c e s ó w d o c h o d z iło c z ę s to w s y tu a c ji z a k o ń c z e n ia p r z e z d o s ta w c ę w s p ó łp r a c y z s ie c ią h a n d lo w ą , a w s p o m n ia n y p r z e p is w y k o r z y s ty w a n y b y ł d o w y c o f a n i a p r z e z d o s ta w c ę z a in w e s to w a n y c h w e w s p ó łp r a c ę p ie n ię d z y . O b e c n ie z a u f a n ie z o s ta ło z n is z c z o n e p r z e z w ie le n ie e ty c z n y c h z a c h o w a ń o b u u c z e s tn ik ó w ł a ń c u c h a d o s ta w ż y w n o ś c i i d la o b u s tr o n o b e c n a s y tu a c ja j e s t tr u d n a , g d y ż : a ) d o s ta w c y m a ją s iln e p o c z u c ie k r z y w d y z p o w o d u p o n o s z o n y c h p r z e z w ie le l a t w y s o k ic h k o s z tó w , w y n ik a ją c y c h z n a r z u c o n y c h p r z e z s ie c i n i e k o r z y s tn y c h w a r u n k ó w u m ó w o r a z w y s tę p o w a n ia lic z n y c h N P H ; b ) s ie c i h a n d lo w e p o n o s z ą o b e c n ie k o s z ty , w z w ią z k u z p r o c e s a m i, k tó r e w y ta c z a ją im d o s ta w c y , d o m a g a ją c się z w r o tu o p ła t p ó łk o w y c h , co d o ty k a n ie ty lk o z a g r a n ic z n e sie c i, a le ta k ż e p o ls k ie z i n te g r o w a n e f irm y h a n d lo w e . A n a li z a k o n ta k tó w b iz n e s o w y c h d o s ta w c ó w i s ie c i h a n d lo w y c h w P o ls c e p o k a z u je , ż e p r z y w y s tę p o w a n iu s p r z e c z n o ś c i in te r e s ó w o b u g r u p p o d m io tó w ( d ro g o s p r z e d a ć - ta n io k u p ić ), p o ja w i a ją c a się p r z e w a g a j e d n e g o z p a r tn e r ó w j e s t w y k o r z y s ty w a n a d o r e a liz a c ji w ła s n y c h c e ló w k o s z te m p a r tn e r a b iz n e s o w e g o . W r e la c ja c h h u r t - d e t a l n ie m a ta k s iln y c h s p r z e c z n o ś c i in te r e s ó w , c o w y n ik a z m n ie js z e j s iły p r z e ta r g o w e j p r z e d s ię b io r s tw h u r to w y c h i s iln e g o u z a le ż n ie n ia ic h s z a n s r y n k o w y c h o d w s p ó łp r a c y z f ir m a m i d e ta lic z n y m i.
6 Andrzej Faliński, dyrektor POHiD: Decyzja TK zmienia klimat debaty handlu z dostawcami, www.portalspozywczy.pl/handel/wiadomosci/decyzja-trybunalu-konstytucyjnego-zmienia-kli- mat-debaty-handlu-z-dostawcami, 106910.html (27.10.2014).
7 W temacie opłat półkowych nic się nie zmieniło, www.portalspozywczy.pl/handel/wiado- mosci/w-temacie-oplat-polkowych-nic-sie-nie-zmienilo,107493.html (17.11.2014).
Unia Europejska o potrzebie inicjatywy samoregulacyjnej w zakresie łańcu
cha dostaw żywności
T ru d n e r e la c je d o s ta w c ó w i s ie c i h a n d lo w y c h w y s tę p u ją w e w s z y s tk ic h k r a j a c h U E , a le j a k d o tą d n ie s ą p r z e d m io te m r e g u la c ji n a p o z io m ie e u r o p e js k im . T e o r e ty c z n ie z a s to s o w a n ie z n a jd u ją tr a k ta to w e p r z e p is y p r a w a k o n k u r e n c ji, j e d n a k w r z e c z y w is to ś c i s p e c y f ik a n ie u c z c iw y c h p r a k ty k h a n d lo w y c h p o w o d u je n a jc z ę ś c ie j s tw ie rd z e n ie w ła ś c iw o ś c i p r z e p is ó w k r a jo w y c h . N ie k tó r e k r a je z d e c y d o w a ły się p r z y ją ć p r z e p is y s z c z e g ó ln e (n p . H is z p a n ia ) , w in n y c h (n p . w P o l s c e ) z a s to s o w a n ie z n a jd u je p r a w o n ie u c z c iw e j k o n k u r e n c ji i z o b o w ią z a ń 8.
U tr z y m y w a n ie się n ie ró w n o w a g i s ił u c z e s tn ik ó w ła ń c u c h a d o s ta w ż y w n o ś c i, n a r a s ta n ie k o n f lik tó w o r a z m a le j ą c a s a ty s f a k c ja p a r tn e r ó w z e w s p ó łp r a c y s p r a w iły , ż e N P H s ta ły się p r z e d m io te m p r a c E u r o p e js k ie g o K o m ite tu E k o n o m ic z n o - S p o łe c z n e g o 9, c z e g o r e z u lta te m b y ło u tw o r z e n ie p la tf o r m y e k s p e r tó w d s. p r a k ty k w z a k r e s ie u m ó w z a w ie r a n y c h m ię d z y p r z e d s ię b io r s tw a m i, p o w o ła n e j p r z y F o r u m W y s o k ie g o S z c z e b la d o s p r a w P o p r a w y F u n k c jo n o w a n ia Ł a ń c u c h a D o s ta w Ż y w n o ś c i. U z n a n o , ż e p r z y w z a je m n e j n ie u f n o ś c i p a r tn e r ó w b iz n e s o w y c h , j a k r ó w n ie ż n ie s p ó jn o ś c ia c h w p r z e p is a c h p r a w n y c h k o n ie c z n e j e s t p r z e d e w s z y s t k im o d b u d o w a n ie z a u f a n ia p a r tn e r ó w . P o w in n y te m u s łu ż y ć p o łą c z o n e d z ia ła n ia n a p o z io m ie k r a ju i U E . E k s p e r c i d s. p r a k ty k w z a k r e s ie u m ó w z a w ie r a n y c h m ię d z y p r z e d s ię b io r s tw a m i z i d e n ty f ik o w a li n ie u c z c iw e p r a k ty k i h a n d lo w e , w y s tę p u ją c e w ła ń c u c h u d o s ta w ż y w n o ś c i i o p r a c o w a li z b i ó r z a s a d d o ty c z ą c y c h d o b r y c h p r a k ty k , k tó r e p r z e d s ta w io n o w z ie lo n e j k s ię d z e w s p r a w ie n ie u c z c iw y c h p r a k ty k h a n d lo w y c h w ła ń c u c h u d o s ta w p r o d u k tó w s p o ż y w c z y c h i n ie s p o ż y w - c z y c h m ię d z y p r z e d s ię b io r s tw a m i. Z id e n ty f ik o w a n o n a s tę p u ją c e g r u p y N P H : w ie lo z n a c z n e w a r u n k i u m o w n e , b r a k p is e m n e j u m o w y , z m ia n y u m o w y z m o c ą w s te c z n ą , n ie u c z c iw e p r z e n ie s ie n ie r y z y k a h a n d lo w e g o , n ie u c z c iw e w y k o r z y s ty w a n ie in f o r m a c ji, n ie u c z c iw e r o z w ią z y w a n ie s to s u n k u h a n d lo w e g o , te r y to r ia ln e o g r a n ic z e n ia d o s ta w i o p is a n o p r o p o z y c je d o b r y c h p r a k ty k w ty c h z a k r e s a c h 10. Z o s ta ły o n e p r z y ję te p r z e z 11 o r g a n iz a c ji r e p r e z e n tu ją c y c h ś r o d o w is k a e u r o p e j s k ie g o ła ń c u c h a d o s ta w , a o s ie m z n ic h ( A I M , C E L C A A , E R R T , E u r o C o m m e r c e , E u r o C o o p , F o o d D r in k E u r o p e , U E A P M E , U G A L ) d o b r o w o ln ie p r z y ję ło
8 Komunikat Komisji do Parlamentu Europejskiego, Rady, Europejskiego Komitetu Społeczno- Ekonomicznego i Komitetu Regionów. Utworzenie Europejskiego Planu Działania na rzecz sektora detalicznego, Komisja Europejska, Bruksela 2013.
9 Ibidem.
10 Zielona Księga w sprawie nieuczciwych praktyk handlowych w łańcuchu dostaw produktów spożywczych i niespożywczych między przedsiębiorstwami, Komisja Europejska PL, Bruksela 31.01.2013 r. COM (2013) 37 final.
k o d e k s d o b r y c h p r a k ty k z o b o w ią z u ją c się d o p r z e s tr z e g a n ia w s p ó ln ie u z g o d n i o n y c h z a s a d , ta k ic h j a k s w o b o d a u m ó w i r e s p e k to w a n ie p o s ta n o w ie ń u m o w n y c h . O rg a n iz a c je te w y r a z iły p r z e k o n a n ie , ż e d z ia ła n ie w tr y b ie s a m o r e g u lu ją c e g o p o r o z u m ie n ia w ie lo s tr o n n e g o d o b r z e p o s łu ż y : s p r a w ie u p o r z ą d k o w a n ia r e la c ji m ię d z y p r o d u k c ją i h a n d le m ż y w n o ś c ią , p r o c e s o w i w z r o s tu in n o w a c y jn o ś c i i k o n k u r e n c y jn o ś c i p r o d u k c ji ż y w n o ś c i w U E , a ta k ż e p o d n ie s ie n iu e f e k ty w n o ś c i d e ta lic z n e j i h u r to w e j s p r z e d a ż y ż y w n o ś c i. P rz y ję to , ż e p r o c e s p o r z ą d k o w a n ia r e la c ji w ła ń c u c h u d o s ta w p o w in ie n b y ć r e a liz o w a n y n a p o d s ta w ie w y p ra c o w a n y c h n a p o z io m ie U E , n a s tę p u ją c y c h z a sa d : - p r o c e s o r g a n iz u ją i w d r a ż a ją o r g a n iz a c je p r o d u c e n tó w i h a n d lu , k tó re tw o r z ą tz w . K ra jo w e P la tf o r m y D ia lo g u , - a d r e s a ta m i i p o d m io ta m i in ic ja ty w y s a m o r e g u la c ji s ą p r z e d s ię b io r s tw a z e s f e r y p r o d u k c ji i h a n d lu i to o n e p o d e j m u ją d e c y z ję o p r z y s tą p ie n iu d o s y s te m u , - n a s z c z e b lu U E d z i a ła tz w . G o v e r n a n c e G r o u p ( o ś r o d e k z a r z ą d c z y ) , k tó r y k o o r d y n u je d z ia ła n ia i n a d z o r u je im p le m e n ta c ję z a s a d , - n a p o z io m ie k r a jo w y m p o w in ie n b y ć o p r a c o w a n y s y s te m r e k r u ta c ji p r z e d s ię b io r s tw (z e s z c z e g ó ln y m z w r ó c e n ie m u w a g i n a m a łe i śre d n ie j w ie lk o ś c i f irm y ), im p le m e n ta c ji z a s a d e lim in u ją c y c h n a g a n n e p r a k ty k i o r a z a u d y t i s p o s ó b m o n ito r o w a n ia i r a p o r to w a n ia p r o c e s u s a m o re g u la c ji r e la c ji u c z e s tn ik ó w ła ń c u c h a d o s ta w , - w p r o w a d z o n o a r b itra ż i m e d ia c je j a k o p r o m o w a n e te c h n ik i r o z s tr z y g a n ia e w e n tu a ln y c h s p o r ó w m ię d z y p a r tn e r a m i, c o n ie e l im in u je e w e n tu a l n ej d r o g i s ą d o w e j, - k r y te r ia m i w io d ą c y m i w r e a liz a c ji p r a k ty k i h a n d lo w e j są: d o b r o w o ln o ś ć , s w o b o d a u m ó w i e k w iw a le n tn o ś ć ś w ia d c z e ń . P rz y ję to , ż e p o p r a w n o ś ć i s k u te c z n o ś ć d z ia ła n ia n a p o z io m ie k r a jo w y m n a r z e c z in ic ja ty w y s a m o r e g u la c ji (IS ) w ła ń c u c h u d o s ta w F M C G w a r u n k u je : - p o d ję c ie a k c ji in f o r m u ją c o - p r o m u ją c e j in ic ja ty w ę s a m o r e g u la c ji i je j k o r z y ś c i, s k ie ro w a n e j d o p r z e d s ię b io r s tw , o r g a n iz a c ji b iz n e s u o r a z o p in ii p u b lic z n e j, - a d a p ta c ja d o k u m e n tó w w s p ó ln o to w y c h d o p o tr z e b k r a jo w y c h ; j e s t to m .in . z w ią z a n e z w p r o w a d z e n ie m e w e n tu a ln y c h p o p r a w e k i r o z s z e r z e ń d o lis ty n ie u c z c iw y c h p r a k ty k h a n d lo w y c h p r z e d s ta w io n y c h w z ie lo n e j k s ię d z e ,
-
przygotowanie dokumentów do złożenia deklaracji uczestnictwa i imple
mentacji procedury wejścia krajowych przedsiębiorstw produkcyjnych
i handlowych do systemu samoregulacji relacji w łańcuchu dostaw,
-
określenie warunków uruchomienia i przeprowadzenia audytu, proce
dury mediacyjnej i arbitrażowej w systemie,
-
synchronizacj a działań Kraj owej Platformy Dialogu (KPD) i Governance
Group,
-
zbieranie informacji o postępach w realizacji IS w łańcuchu dostaw i spo
rządzanie cząstkowych raportów rocznych.
Pierwszy raport z działań na rzecz inicjatywy samoregulacji relacji między
uczestnikami łańcucha dostaw potwierdza, że inicjatywa ta może przynieść dobre
efekty. Udział w IS zgłosiły 164 grupy i organizacje reprezentujące ponad 860
przedsiębiorstw, w tym również małych, których udział uznano za gwarancję
sukcesu inicjatywy11. Przeszkolono ponad 18 tys. osób i niemal 40% skorzystało
z e-learningu, zaoferowanego przez Governance Group (ośrodek zarządczy),
który koordynuje działania i nadzoruje implementację zasad dotyczących po
trzeby i możliwości poprawy relacji między podmiotami w łańcuchach dostaw.
W yniki przeprowadzonego badania wskazują, że wśród ankietowanych
przedsiębiorstw, które poparły IS, 68% uczestniczyło w różnych szkoleniach na
rzecz poprawy relacji między podmiotami w łańcuchach dostaw. Tylko 16% „za
pisanych” do inicjatywy samoregulacji nie uczestniczyło w żadnych tego typu
spotkaniach (tab. 2). W śród przedsiębiorstw akceptujących IS i które uczestni
czyły w szkoleniach najwięcej (64%) jest producentów, którzy uważają, że są
słabsi w relacjach z sieciami i że ich sytuacja wymaga wsparcia. Tylko co trzeci
rolnik akceptujący inicjatywę uczestniczył natomiast w szkoleniach.
Przedstawiciele przedsiębiorstw akceptujących IS wykorzystywali różne na
rzędzia dla komunikowania tego partnerom biznesowym i otoczeniu rynkowemu.
Najczęściej wykorzystywanym narzędziem komunikacji były tradycyjne listy
i e-maile (62%). Istotnie rzadziej korzystano z komunikatów zamieszczonych na
stronie internetowej przedsiębiorstw (10%) oraz w postaci odpowiednich zapi
sów w umowach z partnerami biznesowymi (8%). Wymienione narzędzia kom u
nikacji były wykorzystywane w zasadzie niezależnie od rodzaju firmy i jej w iel
kości. Rzadko inicjatywa samoregulacji stawała się przedmiotem dyskusji na
spotkaniach biznesowych12.
11 1st Annual report. The Supply Chain Initiative. Together for good trading practices, Bruksela 2015.
Tabela 2 Udział przedsiębiorstw w szkoleniach z zakresu zasad Dobrych Praktyk
Wyszczególnienie
Odpowiedzi w %
zdecydowanie tak
raczej tak
nie
Ogółem przedsiębiorstwa
68
16
16
według rodzaju przedsiębiorstwa
Producenci
64
20
16
Handel detaliczny
39
5
6
Handel hurtowy
58
16
26
Rolnicy
33
33
33
według wielkości przedsiębiorstwa
Małe i średniej wielkości
przedsiębiorstwa
60
15
26
Duże przedsiębiorstwa
76
18
6
Źródło: opracowano na podstawie: 1st Annual report. The Supply Chain Initiative. Together for good trading practices, Bruksela 2015.
P o z io m s a ty s f a k c ji b a d a n y c h p r z e d s ię b io r s tw z p r z y n a le ż n o ś c i d o IS j e s t r e la ty w n ie w y s o k i, g d y ż w e d łu g s k a li o c e n y 1 d o 10, g d z ie 1 o z n a c z a n a j n iż s z ą o c e n ę , ś r e d n ia o c e n a s a ty s f a k c ji p r z e z p r z e d s ta w ic ie li p r z e d s ię b io r s tw w y n io s ła 6 ,8 % , p r z y c z y m 3 5 % p r z e d s ię b io r s tw p o d a ło o c e n ę o d 8 d o 10 p u n k tó w (ta b . 3). Ś r e d n ia o c e n b y ła n a js ła b s z a d la p r z e d s ta w ic ie li r o ln ic tw a ( 4 ,3 % ), a n a jw y ż s z a d la h a n d lu d e ta lic z n e g o . N iż s z y p o z io m s a ty s f a k c ji z p r z y n a le ż n o ś c i d o IS w y k a z y w a ły m a łe i ś re d n ie j w ie lk o ś c i p r z e d s ię b io r s tw a .
Tabela 3 Stopień satysfakcji z przynależności do inicjatywy, według skali oceny 1 do 10,
gdzie 1 oznacza najniższą ocenę
Wyszczególnienie
Odpowiedzi
średnia ocen
suma ocen 8 do 10 (w %)
Ogółem
6,8
35
według rodzaju przedsi ębiorstwa
Producenci
6,8
33
Handel detaliczny
7,4
53
Handel hurtowy
6,5
22
Rolnicy
4,3
33
według wielkości przedsiębiorstwa
Małe i średniej wielkości
6,6
30
Duże
7,1
40
Źródło: opracowano na podstawie: 1st Annual report. The Supply Chain Initiative. Together for good trading practices, Bruksela 2015.
W y n ik i d o r o c z n e g o b a d a n ia p o tw ie r d z a ją , ż e IS m o ż e s ta ć się w a ż n y m m e c h a n iz m e m , z m ie r z a ją c y m d o o d b u d o w y z a u f a n ia m ię d z y p a r tn e r a m i b iz n e s o w y m i. O rg a n iz a c je p r o d u c e n tó w i p r z e d s ię b io r s tw h a n d lo w y c h w p o s z c z e g ó l n y c h k r a ja c h U E p o w in n y w łą c z y ć się d o d z ia ła ń n a r z e c z in ic ja ty w y s a m o re g u - la c ji w ła ń c u c h u d o s ta w , a b y u n ik n ą ć e w e n tu a ln e g o r o z p o r z ą d z e n ia U E , k tó r e j e s t m a ło e la s ty c z n e i m o ż e p r z y n ie ś ć n ie k o r z y s tn e n a s tę p s t w a d la u c z e s tn ik ó w ła ń c u c h a i k o n s u m e n tó w w z r ó ż n ic o w a n y c h w a r u n k a c h k r a jó w c z ło n k o w s k ic h U E .
Podsumowanie
P r z e p r o w a d z o n a a n a liz a p o z w o li ła n a p o z y ty w n e z w e r y f ik o w a n ie p o s ta w io n y c h h ip o te z b a d a w c z y c h i p o k a z a ła , że: 1. R e la c je m ię d z y d o s ta w c a m i i p r z e d s ię b io r s tw a m i h a n d lo w y m i s ą n ie k o r z y s tn e . D o c h o d z i d o n ie u c z c iw y c h p r a k ty k h a n d lo w y c h z e s tr o n y p a r tn e r a b iz n e s o w e g o z w ię k s z ą s iłą p r z e ta r g o w ą , k tó r y k s z ta łtu je s to s u n e k b iz n e s o w y w s p o s ó b n ie w s p ó łm ie r n ie s p r z y ja ją c y w y łą c z n ie j e g o w ła s n y m in te r e s o m g o s p o d a rc z y m . 2 . O b e c n ie n ie is tn ie ją n a p o z io m ie U E k o n k r e tn e m e c h a n iz m y e g z e k w o w a n ia p r z e p is ó w , s łu ż ą c y c h z w a lc z a n iu n ie u c z c iw y c h p r a k ty k h a n d lo w y c h , a k r a j o w e r a m y r e g u la c y jn e (n p . w P o ls c e ) s ą n ie w y s ta r c z a ją c e . 3. W P o ls c e , p o d o b n ie , j a k w in n y c h k r a ja c h U E , b r a k u je z a u f a n ia d o p a r tn e r ó w b iz n e s o w y c h , c o m o ż e w y w o ła ć n ie k o r z y s tn e s k u tk i w c a łe j g o s p o d a r c e (n p . o g r a n ic z e n ie in w e s ty c ji, n is k i p o z io m in n o w a c ji) . 4. I n ic ja ty w a s a m o r e g u la c ji r e la c ji m ię d z y u c z e s tn ik a m i ł a ń c u c h a d o s ta w ż y w n o ś c i, o p a r ta n a z a s a d z ie s w o b o d y u m ó w , e k w iw a le n tn o ś c i ś w ia d c z e ń i d o b r o w o ln o ś c i k o r z y s ta n ia z e ś w ia d c z e ń , j e s t p r o p a g o w a n ie m d o b r y c h p r a k ty k m ię d z y p a r tn e r a m i b iz n e s o w y m i. J e s t m e c h a n iz m e m m n ie j a g r e s y w n y m n iż e w e n tu a ln e r e g u la c je p r a w n e , k tó r e s ą m a ło e la s ty c z n e i m o g ą p r z y n ie ś ć n i e k o r z y s tn e n a s tę p s tw a d la u c z e s tn ik ó w ła ń c u c h a i k o n s u m e n tó w w z r ó ż n ic o w a n y c h w a r u n k a c h k r a jó w c z ło n k o w s k ic h U E . 5. P ie r w s z y r a p o r t z d z ia ła ń n a r z e c z in ic ja ty w y s a m o r e g u la c ji r e la c ji m ię d z y u c z e s tn ik a m i ła ń c u c h a d o s ta w p o tw ie r d z a , ż e in ic ja ty w a ta m o ż e p r z y n ie ś ć d o b r e e f e k ty , c h o ć w y m a g a ć b ę d z ie d z ia ła ń in f o r m u ją c o - s z k o le n io w y c h w d łu g im o k r e s ie . 6. W P o ls c e , j a k d o tą d , ty lk o n ie lic z n e p r z e d s ię b io r s tw a p r o d u k c y jn e i h a n d lo w e ( g łó w n ie d u ż e ) z g ło s iły sw ó j u d z ia ł w in ic ja ty w ie s a m o re g u la c ji. W y n ik a to z n is k ie g o p o z io m u ś w ia d o m o ś c i is tn ie n ia p r z e d s ta w io n e j re g u la c j ir e la c ji m ię d z y u c z e s tn ik a m i ł a ń c u c h a d o s ta w , a ta k ż e d o m in u ją c e g o u d z ia łu m ik r o i m a ły c h p r z e d s ię b io r s tw w s tr u k tu r z e p o d m io to w e j p r z e d s ię b io r s tw p r z e m y s łu s p o ż y w c z e g o o r a z h a n d lo w y c h , k tó r e t w o r z ą a lte r n a ty w n e k a n a ły d y s tr y b u c ji, w k tó r y c h n ie u c z c iw e p r a k ty k i h a n d lo w e n ie w y s tę p u ją ta k s iln e , j a k w ła ń c u c h a c h d o s ta w z u d z ia łe m s ie c i W O H . M S P n ie z n a ją c z a ło ż e ń in ic ja ty w y s a m o r e g u la c ji, n ie p o tr a f ią o c e n ić z a g r o ż e ń w y n ik a ją c y c h z e w e n tu a ln e j r e g u la c ji p ra w n e j r e la c ji m ię d z y p a r tn e r a m i b iz n e s o w y m i.
Bibliografia
1st Annual report. The Supply Chain Initiative. Together for good trading practices,
Bruksela 2015.
Andrzej Faliński, dyrektor POHiD: Decyzja TK zmienia klimat debaty handlu z dostaw
cami, www.portalspozywczy.pl/handel/wiadomosci/decyzja-trybunalu-konstytucyj-
nego-zmienia-klimat-debaty-handlu-z-dostawcami,106910.html.
Handel wewnętrzny w Polsce 1989-2009, red. U. Kłosiewicz-Górecka, Instytut Badań
Rynku, Konsumpcji i Koniunktur, Warszawa 2009.
Komunikat Komisji do Parlamentu Europejskiego, Rady, Europejskiego Komitetu Spo
łeczno-Ekonomicznego i Komitetu Regionów. Utworzenie Europejskiego Planu
Działania na rzecz sektora detalicznego, Komisja Europejska, Bruksela 2013.
Polska 2001. Raport o stanie handlu wewnętrznego, red. U. Kłosiewicz-Górecka, Mini
sterstwo Gospodarki, Warszawa 2001.
Śmigielska G., Kreowanie przewagi konkurencyjnej w handlu detalicznym, Wyd. Akade
mii Ekonomicznej, Kraków 2007.
Ustawa z 16 kwietnia 1993 r. o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji, DzU z 1993, nr 47,
poz. 211.
W temacie opłat półkowych nic się nie zmieniło, www.portalspozywczy.pl/handel/wiado-
mosci/w-temacie-oplat-polkowych-nic-sie-nie-zmienilo, 107493.html.
Współpraca różnych grup przedsiębiorstw w łańcuchach dostaw, ze szczególnym
uwzględnieniem małych i dużych przedsiębiorstw, red. U. Kłosiewicz-Górecka, opra
cowanie wykonane na zlecenie Polskiej Organizacji Handlu Dystrybucji, Instytut Ba
dań Rynku, Konsumpcji i Koniunktur, Warszawa 2011.
Zielona Księga w sprawie nieuczciwych praktyk handlowych w łańcuchu dostaw produk
tów spożywczych i niespożywczych między przedsiębiorstwami, Komisja Europejska
PL, Bruksela 31.01.2013 r. COM (2013) 37 final.
RELATIONSHIPS BETWEEN PARTICIPANTS OF THE FOOD
SUPPLY CHAIN - ASSESSM ENT OF THE STATE AND MEASURES
UNDERTAKEN TO REDUCE UNFAIR TRADE PRACTICES
Summary
The objective o f the paper is to assess relationships between business partners in the food supply chains as well as to identify and assess the measures undertaken in Poland and in the Euro pean Union in order to reduce unfair trade practices. The scope o f the analysis covered the relation ships taking place between enterprises o f the food processing industry and network trade enterprises
o f Polish and foreign ownership and enterprises o f food wholesale trade. The author identifies ben efits for suppliers from cooperation with trade networks and unfair trade practices committed by networks and the measures undertaken to reduce them. The analysis covers the period from the mid-1990s to the beginning o f 2015. The paper is prepared on the basis o f the subject literature, inclusive o f findings o f the empirical research surveys carried out in Poland among trade and food processing industry representatives as well as results o f the surveys conducted for the purposes of the European Parliament.
Keywords: business relationships, business partners, supply chain, food, trade networks, trade
practices, unfairness
