Udział Państwowe go Instytutu Geologicznego w rozwoju gospodarki narodowej

(1)

J.,.."LI'I.llllil. (icologi.:-my, t. 33, nr I. [989 r., sir. 55-72

Stanislaw PRZENIOSLO

Udzial Pans two we go Instytutu Geologicznego w rozwoju gospodarki narodowej

Wklad PIG w rozwoj gospodarki narodowej wyraia si~ odkryciami kopalin uzytecznych, ktore sC\ pod·

staw~ rMnych gal~zi przemystu, oraz wieloma osi~gni~ciami w zakresie badan hydrogeologicznych i geologiczno-inzynierskich. Do najwazniejszych osi~gni~c nalez~ odkrycia unikatowych w skali swiato·

wej zloi: rud miedzi kolo lubina, siarki rodzimej kolo Tarnobrzega, lubelskiego Zagl~bia W~glowego, a takze wielu zlM: w~gla brunatnego! ~o'i ~amiennej, polihalitow, cynku i olowiu,.tytanomagnetytow z wanadem, kaolirlU, barytu i duzej ilosci zloz kopalin skalnych. Baza surowcowa Polski opiera si~ na kopalinach uiytecznych umiejscowionych w ponad 4200 zloiach 0 I,\cznych zasobach powyzej 205 mid t.

Na podstawie wartosci wydobywanych surowc6w mineralnych om6wiono pozycj~ Polski wsrod kraj6w dysponuj<lcych wlasnymi surowcami mineralnymi.

WSToP

Przed siedemdziesi~ciu laty na inauguracyjnym posiedzeniu Panstwowego Insty- tutu Geologicznego jego pierwszy dyrektor, prof. J6zef Morozewicz okreslil nast~

pujljce cele i zadania tej plac6wki: ... ma bye zakladem naukowo-badawczym, po-

swi~conym przede wszystkim rozwaianiu problem6w geologicznych zwiljzanych z rozmaitymi dziedzinami iycia ekonomicznego .... Ale obok zagadnien natury praktycznej - wcale nie myslimy rezygnowac z prac natury teoretycznej, geologia stosowana nie da si~ pomyslec bez geologii teoretycznej, nie moie bez niej ani roz- wijac si~, ani naleiycie spelniac swojego zadania" (fide E. Riihle, 1963). Te cele i zadania s'l wcilji aktualne i realizowane w okresie siedemdziesi~cioletniej dzialal-

nosci instytutu. ,

W statucie instytutu nadanym 28 marca 1986 r. przez Ministra Ochrony Srodo- wiska i Zasob6w Naturalnych ten zapis rna nast~puj'lce brzmienie: ... Instytut bada

budow~ geologicznlj kraju w celu stworzenia podstaw do poszukiwan, rozpoznawa- nia, ekploatacji i ochrony zl6i kopalin oraz w6d podziemnych, a takie rozpozna- wania warunk6w geologiczno-iniynierskich i okreSlenia geologicznych aspekt6w srodowiska naturalnego ... ".

(2)

56 Stanislaw Przenioslo

Mariai zespolu przyrodniczo-poznawczego nauk 0 Ziemi z geo10gi~ stosowan~

i geo10gi~ gospodarcz~ w strukturze PIG jest jednym z gl6wnych czynnik6w wa-

runkuj~cych wklad w rozw6j gospodarczy kraju. Jest oczywiste, ie osi~gni~cia instytutu nie bylyby moiliwe bez odpowiednich srodk6w przeznaczonych na badania geologiczne i zapewnienia moiliwosci rozwojowych instytutu.

OK RES 1919-1939

Panstwowy Instytut Geo10giczny w pierwszym schemacie organizacyjnym mial 7 wydzial6w: Naftowo-So1ny, W~glowy, Kruszcowy, Torfowy, Hydrogeo10giczny, Chemiczny i Wydawniczo-Kartograficzny. W ki1ka 1at p6zniej zostaly zaloione sta- cje geologiczne w D~browie G6rniczej - d1a badan zagl~bia w~glowego - oraz w Boryslawiu - d1a scislej wsp61pracy z przemyslem naftowym w bezposrednim

s~siedztwie teren6w naftowych. Ponadto powolano ki1ka nowych kom6rek organi- zacyjnych, m.in. w 1932 r. Biuro Rejestracji Kopa1in Uiytecznych. Badania g.eo10gi- czne dotyczyly gl6wnie takich kopa1in jak: w~gie1 kamienny na G6rnym Sl~sku,

triasowe rudy cynku i olowiu obszaru sl~sko-krakowskiego (Jaworzno - Olkusz - Siewierz), sole kamienne rejonu Wie1iczki i Bochni oraz Kujaw (Inowroc!aw, G6ra), a tabe soli potasowych na terenach roponosnych Karpat Wschodnich. Podstawo-

w~ dzialalnoSci~ byla wsp61praca z g6rnictwem d1a osi'lgni~cia wlasciwych wyni- k6w eksp10atacyjnych oraz poszukiwanie zloz nowych, gl6wnie w obszarach przy- 1eglych do zl6i jui znanych.

W tym okresie ·odkryto zloia pirytu i hematytu w Rudkach, fosforyt6w kolo Rachowa, a tabe przejawy innych kopalin: manganu, ie1aza, barytu itp. Znamien- na w skutkach byla koncepcja J. Samsonowicza (1932) 0 moi1iwosci wyst~powania

utwor6w karbonu oraz w~gla kamiennego na Wolyniu, a nast~pnie jego stwierdze- nie (J. Samsonowicz, 1939). Stalo si~ to podstaw~ odkrycia, wiele 1at pOiniej, Lu- be1skiego Zagl~bia W~glowego.

Godna odnotowania byla synteza geo10gii Po1skiego Zagl~bia W~glowego, obejmuj~ca usta1enie zasob6w w~gli kamiennych (S. Czarnocki, 1935), oraz Mapa bogaclw kopalnych Polski w ska1i 1:750 000 (S. Czarnocki, 1931).

W zakresie rozpoznania kopa1in rejonu swi~tokrzyskiego i rozwoju kopa1nictwa duie zaslugi mial pOiniejszy dyrektor PIG, J. Czarnocki. Na surowcowe osi~gni~cia

Panstwowego Instytutu Geo10gicznego w okresie przedwojennym sklada si~ wysilek niewie1kiej grupy badaczy, 1ecz tej miary, jak K. Bohdanowicz, S. Czarnocki, S.

Doktorowicz-Hrebnicki, C. Kuzniar, J. Morozewicz, F. Rozycki, F. Rutkowski i J.

Samsonowicz. W polowie lat trzydziestych ambitne zamierzenia i entuzjazm bada- wczy hamowany byl niedostatkiem srodk6w finansowych i redukcj~ etat6w (z po- cZ'ltkowych 41 do 19 w 1933 r.). Od 1938 r. - po obj~ciu kierownictwa PIG przez wybitnego geo10ga zloiowego K. Bohdanowicza i powolaniu Panstwowej Rady Geo10gicznej - nast~puje powi~kszenie kadr (99 etat6w) i srodk6w finansowych na badania geo10giczne, kt6rych gl6wnym ce1em pozostalo rozszerzenie bazy surow- c6w minera1nych zwi~kszaj'lcych potencjal gospodarczy kraju.

W okresie przedwojennym opub1ikowano 217 opracowan oraz 872 komunikaty, notatki i orzeczenia zawieraj(tce, oprocz problematyki surowcowej, znaczn~ liczb~

orzeczen hydrogeo10gicznych. Sprecyz9wany zostal prograrIJ badan obejmuj~cy,

opr6cz obszar6w tradycyjnych (G6rny Sl~sk, Karpaty i G6ry Swi~tokrzyskie), r6w- niei Przedkarpacie i Nii Polski z perspektywami d1a " ... poszukiwan soli, ropy i gaz6w ziemnych ... " (K. Bohdanowicz fide E. Riih1e, 1963).

Na posiedzeniu Sejmu Ustawodawczego 31.V.1919 r. posel Radziszewski tak oto uzasadnial wniosek Komisji Skarbowo-Budietowej 0 srodki finansowe d1a PIG " ...

Rzadko kt6ry obszar na kuli ziemskiej posiada tak~ rozmaitose bogactwa przyrody jak Po1ska. Chodzi 0 p1anowe przetwarzanie tych dar6w przyrody. Podstaw~ tego moie bye tylko odpowiednio uposaiony instytut geo10giczny. B~dziemy si~ musie1i

(3)

Udzial PIG w rozwoju gospodarki narodowej 57

ryeh!o zaj~e zag!~biem w~glowym i zbadae wszelkie w!asnosei fizyezne naszego w~g

la; to samo dotyezy nafty, badaIi naszej rudy telaznej, manganu, soli potasowyeh, iup solnyeh. Nie mniejsze zadania przedstawia rolnietwo, dalej wielkim zagadnie- niem jest dostarezenie ezystej wody wszystkim miejseowoSciom. Badania geologiezne u!atwi~ dalej budow~ drog kolejowyeh i slOs. Studja nad naszemi marmurami, piaskowcami, wapieniami przyczyniq si~ nietylko do rozwoju przemyslu kamieniar- skiego, ale b~d~ tei podnietq dla naszej sztuki rzeibiarskiej ... Chodzi 0 danie skrzy- de! nauee polskiej« jak mowi! Lubeeki ... (Monitor Polski, !919).

Przytoezmy jeszeze jednq wypowiedi K. Bohdanowieza (fide E. Ruhle, 1963), kt6ry po przyznaniu instytutowi szerokich uprawnien w sprawie poszukiwan pio- nierskieh stwierdzi!, ie dla realizaeji planow poszukiwaIi ... sq niezb~dne g!~bokie

wiercenia kontrolne wykonywane przez PaIistwowy Instytut Geologiczny lub na jego zleeenie, a z drugiej strony, trzeba uniknqe wiereeIi zak!adanych z iniejatywy prywatnej, bez porozumienia z PaIistwowym Instytutem Geologicznym ... Powyi- sza wypowiedi wskazuje, ii PIG nie tylko konsekwentnie realizowa! wyznaelOne na

poc~tku swego istnienia cele i zadania, lecz niektore obawy i problemy wyrazone dawniej sq aktualne w!asnie dzis, niezaleinie od przebytej drogi, ktorej meandry historii zawiodly nas do najezarniejszego okresu - okupaeji hitlerowskiej.

OKRES 1939-1945

W okresie okupacji hitlerowskiej podstawowym zadaniem instytutu, po przeksz- ta!ceniu go fili~ Amt fiir Bodenforsehung z siedzibq w Krakowie, by!a rejestracja suroweow i poszukiwanie z!M. Wi~kszose geologow realilOwa!a poprzednio rozpo-

ez~te programy naukowe, sk!adajqe wladzom okupacyjnym sprawozdania formal- ne. Przyk!adami takiej dzia!alnosei mogq bye: skartowanie wyrobisk gorniczyeh Wieliezki przez A. Gaw!a, ktore by!o podstawq opublikowania w Pracach PIG geologicznego obrazu z!oia wiele lat po wojnie - w 1962 r., oraz zabezpieczenie przez T. BoeheIiskiego materialow gl~bokiego otworu Strzyiow, maj~eego duie znaezenie dla badaIi karbonu i w~gli kamiennyeh w obszarze wolyIisko-lubelskim.

K. Bohdanowiez, przebywajqey poza instytutem podezas ca!ego okresu okupa- cji. opracowywal dzielo Surowce mineralne swiala. kt6rego poszczeg6lne tomy, juz po jego smierei, zosta!y wydane w lataeh 1952-1953.

OKRES 1945-1952

Bezposrednio po wojnie PaIistwowy Instytut Geologiczny podlega! Ministerstwu Przemys!u i Handlu, a w nast~pnyeh latach Ministerstwu Gornietwa i Energetyki.

Jui na poczqtku 1945 r. skupi! si~ na problematyee geologii stosowanej, wspo!pra-

euj~e z przemyslami opierajqcymi si~ na suroweach mineralnych. Pilne potrzeby zwiqzane z odbudowq kraju wymusily rozwoj geologii iniynierskiej i hydrogeologii.

Do najwainiejszyeh osiqgni~e PIG w tym okresie naleiy zaliezye:

I. Wyniki badaIi eksploatowanych z!M soli (Wieliezka, Bochnia, Wapno i

Inowrocla~) jak tei poszukiwania nowyeh z!M. E. Janezewski na podstawie wykonanyeh przed wojnq badan grawimetryeznych na Kujawaeh okreSli! anomali~ Izbiey jako wysad solny. Pierwszy otwor wiertniczy w K!odawie, wykonany w latach 1946 - 1947 przez przemys! naftowy, wykaza! wyst~powanie soli potasowo-magnelO- wych. Po niepowodzeniach przy udost~pnieniu gomiczym, zloie i wysad zostaly rozpoznane przez PIG. Dalsze badania geofizyezne i wiertnieze pozwoli!y na wyk- rycie struktur solnych Rogoina i Lubienia. W obszarze podkarpaekim wykonano

(4)

58 Stanislaw Przeniosto

opracowania monografiezne zloz w okolieaeh Rybnika - Zar - Orzesza i Bochni.

2. Odkryeie szeregu nowyeh zloz w~gli brunatnyeh 0 duzym znaczeniu gospo- darezym.

3. Ustalenie jednolitej nomenklatury eyfrowej pokladow w~gla w GZW i przep- rowadzenie paralelizacji.

4. Rezultaty badan rud zelaza: syderytow srodkowojurajskieh w rejonie Klo- bueka - Cz~stochowy, syderytow ilastych rejonu koneekiego oraz piaskow zelazi- styeh pasa tyehowskiego.

5. Rezultaty badan fosf0rytow albsko-eenomanskich w rejonie Radomia - Ilzy - Rachowa i Burzenina.

6. Udokumentowanie wapieni dla potrzeb cementowni w Wierzbiey.

7. Badanie dolnosl&skich zloz rud zelaza, arsenu, miedzi, niklu, pirytu, magnezytu i fluorytu, ktoryeh wyniki pozwolily na okreslenie kierunkow dalszyeh poszukiwan i odkrycia nowych stref zmineralizowanyeh.

8. Opraeowanie okolo 300 dokumentaeji geplogiczno-ini:ynierskich dla hut (Nowa Huta, Cz~stochowa, Warszawa, Ostrowiee Swi~tokrzyski), elektrowni (Lagi- sza, Jaworzno), zapor wodnych (Czorsztyn, Jazowsk) oraz dla Palaeu Kultury i Nauki w Warszawie.

9. Opraeowanie wielu dokumentaeji hydrogeologicznych dla eementowni (Wierzbica, Rejowiec) i zloz kopalin (Turoszow, Konin).

Do sukeesow PIG nalezy takze opraeowanie programu badan geologieznyeh w ramach Planu 6-letniego oraz powolanie Referatu Geologii Gospodarezej. Mial

~m za zadanie opracowanie problematyki geologiczno-gospodarczej, statystyki su- rowcow mineralnyeh dla informowania ezynnikow rz&dowyeh i ealego spoleezen- stwa 0 mo:iliwosciach rozwoju wytw6rczosci mineralnej.

Dzialalnosc PIG do 1952 r., a szezegolnie program badan zawarty w Planie 6-letnim, spotkaly si~ z wysok& oeen& pierwszego Prezesa CUG A. Bolewskiego, ktory pisal: ... Unikalne juz dzisiaj, powielane egzemplarze Planu 6-letniego PIG (1950-1955) s& dokumentami wykazuj&cymi dojrzaly, oryginalny zamiar organiza- eyjny oraz poez&tki instytuejonalnej dzialalnosei geologii gospodarezej w Polsce w ramaeh PIG. Instytut ten byl osrodkiem wiod&cym w zakresie problematyki geologieznej w Polsce. Dzialo si~ to bowiem jeszeze przed powstaniem Centralnego

Urz~du Geologii ... " (A. Bolewski, H. Gruszczyk, 1980).

OKRES DZIALALNOSCI W RESORCIE CENTRALNEGO . URZeDU GEOLOGII (1953-1985)

Dekret 0 panstwowej sluzbie geologicznej, wydany w dniu 8 pazdziernika 1951 r., zmienil organizacj~ i kompeteneje poszezegolnych jednostek sluzby geologicznej.

Praktyezna jego realizacja nast&pila w koneu 1952 i na poez&tku 1953 r. Pod nazwq Instytut Geologiczny dotyehezasowy PIG zostal podporz&dkowany Centralnemu

Urz~dowi Geologii oraz zwolniony z prae zwi&zanyeh z obslug& kopalnietwa i nie- ktorych prae z zakresu geologii gospodarczej, dotyez&eyeh prowadzenia rejestracji oraz statystyki kopalin i suroweow mineralnych.

Glowny wysilek instytutu skierowany zostal na opracowanie syntezy budowy geologicznej 1<raju dla okreslenia prognoz suroweowych (E. Wutcen, 1963). W zakresie geologii stosowanej do obowi&zkow instytutu nalezaly badania geologiezno- -prognostyezne, poszukiwanie i rozpoznawanie zloz kopalin stalyeh w kat. C" wod podziemnyeh w kat. B w nowych warunkaeh i regionaeh geologieznych, oeena zasobow kopalin oraz badania genezy zloz. Nalezne miejsee znalazly badania hydro- geologiezne i geologiezno-inzynierskie.

Nast&pil gwahowny rozwoj instytutu. Zwi~kszyla si~ kadra, wyposazenie, na- klady na badania geologiczne, a takze mozliwoSci techniczne i wykonaweze przed-

(5)

Udziat PIG w rozwoju gospodarki narodowej 59

sil'biorstw geologieznyeh i wiertniezyeh resortu CUG gl6wnie w zakresie wiertniet- wa i badan geofizyeznyeh.

Ilustraejq naklad6w na badania geologiezne jest metraz wykonanyeh wiereen.

W lataeh 1953-1985 dla badan geologicznyeh instytutu wykonano 3143 tys.

m wiereen, a wil'e ,rednio nieeo ponad 95 tys. m roeznie. Z tego dla potrzeb geologii stosowanej (poszukiwanie i rozpoznanie kopalin stalyeh oraz badania hydrogeo- logiezne) 2105 tys. m, co stanowi okolo 67% ealkowitego metrazu. Stosunek metrazu wiereen dla potrzeb suroweowyeh do metrazu wiereen dla potrzeb badan regionalnyeh, kartografii i badan podstawowyeh zmienia sil' w poszezegalnyeh lataeh (fig. I). W lataeh pil'Cdziesiqtyeh 80-90% wiereen przeznaezano na poszukiwania i rozpoznawanie kopalin, natomiast w lataeh pozniejszyeh ustalila sil' proporeja 2: I na korzy,e wiereen dla potrzeb badan stosowanyeh. Zmniejszenie udzialu tej grupy (38,5-54,6%) w lataeh 1966-1976 jest wynikiem zwil'kszenia ilo,ei gll'bokieh wiereen dla badan regionalnyeh.

Wyniki badan geologiezno-poszukiwawezyeh instytutu i odkryeia zlaz kopalin stanowiq znaezqey wklad w rozwaj gospodarki narodowej. Sq one nie tylko rezulta- tern zaangaiowania znacznych srodk6w technicznych i finansowych, ale przede wszystkim wlaseiwego wyboru metod badawezyeh oraz prawidlowyeh proporeji i harmonijnego rozwoju raznyeh dziedzin nauk geologieznyeh.

Wykaz nowo odkrytyeh zlM suroweaw mineralnyeh jest dlugi i obejmuje 306 dokumentaeji geologieznyeh. Ale nawet ta pokaina liezba nie odzwiereiedla we wlasciwy sposab ogromu znaezenia geologieznyeh odkrye suroweowyeh. Sq wsrad nieh zloza 0 znaezeniu swiatowym, dajqee poezqtek rozwoju wielkieh osrodkaw g6rniezo-przemyslowyeh. Nalezq do nieh zloza siarki rodzimej kolo Tarnobrzega oraz zloza rud miedzi i srebra kolo Lubina. Wartose produkeji roeznej tyeh osrodkaw, wyliezona na podstawie danyeh F. Callota (1986), wynosi 15,5% swiatowej produkeji siarki, 4,8% swiatowej produkeji miedzi i prawie 5,5% srebra. Odkryeie nowyeh zlaz dalo bowiem asumpt do nastl'pnyeh odkrye zlM satelitarnyeh i po- wil'kszenia dokumentowanyeh zasob6w. Dla przykladu w pierwszej dokumentaeji geologieznej, bl'dl'eej niejako "metrykq urodzenia" zloza eeehsztynskieh rud miedzi Sieroszowiee - Lubin, wykonanej przez J. Wyzykowskiego w 1959 r., oszaeowano zasoby na okolo 730 min trudy, w tym prawie 16,5 min t Cu. Do tej ·pory, dzil'ki wysilkom geolog6w przedsil'biorstw geologieznyeh prowadzqeyeh praee rozpozna- weze, w tym rejonie udokumentowano II obszaraw zlozowyeh (w sensie przyrodni- ezym jest to jedno zloze), a oeeniane zasoby miedzi sq ponad trzykrotnie wil'ksze ..

Mapa zl6i surowc6w mineralnych Polski w skali 1:500 000 (R. Osika, 1984) obejmuje 1774 zloza, kt6ryeh Iqezne zasoby wynoszq okolo 200 mid t. W odkryeiu przewazajqeej eZl'sei tyeh zlM majq sw6j udzial geolodzy z instytutu.

Odkryeia i dokumentowanie wazniejszych zlM kopalin odzwierciedlajq wykresy metrazu wiereen poszukiwawezyeh rMnych grup kopalin (fig I). Na wykresie kopalin energetyeznyeh maksimum metrazu wiereen w lataeh 1960-;-1961 spowodowane zostalo udokumentowaniem duzyeh zlM wl'gli brunatnyeh (Seinawa, Belehat6w, Legnica) oraz Wl'gli kamiennyeh (Rybnieki Okrl'g Wl'glowy); maksimum metrazu wiereen w lataeh 1965- 1966 wiqze sil' z pierwszym etapem poszukiwan wl'gla kamiennego na Lubelszezyinie oraz dokumentowaniem zloza Cwikliee - Mil'dzyrze- eze - Bierun. Na wykresie kopalin ehemieznyeh trzy maksima przypadajq na: 1954 r. (zloza siarki Piaseezno, Maeh6w), 1966 r. (zloze siarki lezi6rko - Grl'b6w i zloza polihalitaw Chlapowo i Mieroszyno) oraz 1969 r. (zloze siarki Jamniea i poli- halit6w Swarzewo). Na wykresie dla kopalin metalieznyeh maksima przypadajq na:

1966 r. (zloze rud eynku i olowiu Zawiercie), 1975 r. (rudy uranu, molibdenu i wanadu w Rajsku) i 1978 r. (zloze rudy eynku i olowiu Mareisz6w oraz zloze rud eyny Krobiea Wseh6d). Odkryeie rud miedzi nie znajduje odzwiereiedlenia na wykresie, gdyz eZl'se wiereen pierwszej dokumentaeji finansowana byla przez przemysl.

Znaezenie gospodareze wynik6w badan geologicznyeh instytutu nie moze bye

(6)

60 Stanislaw Przenioslo

.0 30 20 10

%

100 [ 50

o

~1---2 ~3 ···-·4_- ·_5 •. ·-··.6_··- ·._7

~8 CJ9

Fig. I. Metrai: wiercen instytutu w latach 1953-1987 (wedlug kicrunk6w badan) Metric length of the Institute drills in 1953-1987 (after directions of studies)

I - calkowity melrai: wiercen: 2 - badania regionalne, 3 - badania hydrogeoiogiclne; wiercenia poszukiwawcze: 4- kopalin chemiclnych, 5 - kopalin metalicznych, 6 - kopalin energetycznych, 7 - kopalin skalnych; procentowy udzial wiercen: 8 - dla poszukiwan kopaiin, 9 - dla badan regionalnych i kartografii

I - 10lal length of drills: 2 - regional studies, 3 - hydrogeologic studies; exploration drills: 4 - of chemical deposils, S - of metal deposits, 6 - of ener&ctic deposits, 7 - of rock deposits; percentage content of drills for: 8 - explora' tion of mineral resources, 9 - regIOnal and mapping studies

zaw\,zane tylko do wartoSci udokumentowanych ziM. Realizuj&c swe statutowe za·

dania instytut wykonuje opracowania prognostyczne i monograficzne dla szeregu kopalin, pozostawiaj&c dokumentowanie przedsi\,biorstwom geologicznym lepiej do tego typu prac przygotowanym. Tak wi\,c nie wykonuje silO juz od wielu lat doku·

mentacji w\,gli kamiennych, rud miedzi, wi\,kszosci surowc6w skalnych itd. Istotn&

wartosc stanowi~ opracowania prognoz surowcowych, odwzorowania kartografi- czne dla przestrzennego zagospodarowania kraju lub ustalenia warunk6w geologi·

czno-g6rniczych, hydrogeologicznych itd. Nie spos6b w tym kr6tkim opracowaniu

(7)

Udziat PIG w rozwoju gospodarki narodowej 61

wymienic wszystkich zasluguj~cych na przypomnienie publikacji. Do takich nalei~

opracowania wybitnego geologa zloiowego, dyrektora instytutu w latach 1966-1975, prof. R. Osiki, kt6ry mial szczeg61ny dar przewidywania potrzeb w zakresie naukowej informacji geologicznej i jest autorem lub redaktorem kilkunastu opracowan monograficznych i kartograficznych 0 nieprzemijajqcej wartosci jak np.: Mapa zlot suroweow mineralnyeh Polski w skali 1:500000 (R. Osika, 1984), Atlas mineralogeniezny Polski (R. Osika, 1970b), Geologia i surowee mineralne Polski (R. Osika, 1970a) oraz Zlota suroweow mineralnyeh (R. Osika, 1987).

Ocena perspektyw wyst~powania zlM kopalin musi si~ opierac na znajomosci budowy geologicznej kraju i jest podstaw~ wlaSciwego ukierunkowania prac geologiczno-poszukiwawczych, kt6rych wyniki z kolei pogl~biaj~ i usciSlaj~ stan rozpoznania budowy geologicznej. Te dwa elementy 0 powi~zaniu zwrotnym powoduj~

koniecznosc okresowego podsumowania naszej wiedzy w zakresie perspektywi- cznoSci zlM kopalin. Opracowania prognostyczne wykonywane byly wielokrotnie;

ostatnie pod red. A. Bolewskiego i H. Gruszczyka (1986) sporz~dzono wedlug stanu na I stycznia 1981 r. W jego opracowaniu uczestniczylo 74 pracownik6w instytutu.

Na uwag~ zasluguj~ regionalne monografie surowcowe, kt6rych inicjaton,m byl S. Kozlowski (1986), dotycz~ce srodkowowschodniej Polski oraz Dolnego SI~ska

(K. Dziedzic i in., 1979), a takie mcinograficzne opracowanie mineral6w Dolnego

SI~ska J. Lisa, H. Sylwestrzaka (1986), stanowiqce doskonaly material podstawowy dla badan prognostycznych.

Niiej przedstawiono eharakterystyk~ zasob6w i perspektyw surowcowych wainiejszych kopalin Polski, gl6wnie na podstawie wynik6w badan instytutu.

ZLOZA KOPAUN ENERGETYCZNYCH

Do kopalin energetycznych naleiq: ropa naftowa, gaz ziemny, w~giel kamienny,

w~giel brunatny, a ponadto rudy uranu i wody termalne. Wainiejsze zloia tych kopalin odkryte lub rozpoznawane przez instytut przedstawiono na fig. 2.

Najistotniejsze z tej grupy to ropa naftowa i gaz ziemny. Zasoby ropy naftowej w Polsce Sq niewielkie i umoiliwiajq wydobycie okolo 170 tys. t, stanowiqc 1,3% krajowego zuiycia. Zasoby gazu ziemnego pozwalajq na pokrycie polowy potrzeb krajowych. Rozpoznaj~" wgl~bn~ budow~ geologiczn~ Polski dla prognozo- wania tych kopalin, I~cznie z okreSieniem tych prognoz (S. Depowski i in., 1981; S.

Depowski, T.M. Peryt, 1985), instytut nie prowadzi poszukiwan (sensu stricto) zlM ropy naftowej i gazu ziemnego. Niemniej, w trakcie poszukiwan innych kppalin i badan regionalnych odkryto zloia ropy naftowej: Buk, Lelech6w, Otyn, Zarno- wiec i ostatnio Borowiec (L. Bojarski, 1986). Zloie Otyn zostalo udokumentowane jako zloie gazu ziemnego (M. Podemski, Z. Werner, 1964). Bylo eksploatowane w latach 1964-1983, po czym nast~pil jego zanik, a nast~pnie wyplyw ropy naftowej.

Ze zl6z ropy naftowej odkrytych przez instytut w omawianym okresie wydobyto 90 tys. t tego surowca, co stanowi ponad polow~ jednorocznego wydobycia krajo- wego. Dla por6wnania, wartosc tej ropy w cenach swiatowych jest rowna wartosci naszej trzyletniej produkcji olowiu.

Zloia gazu ziemnego zostaly stwierdzone gl~bokim otworem badawczym (Ko- mor6w IG I) oraz otworami przy poszukiwaniach rud miedzi (Lipowiec IG-MI, Grochowice IG-M9 i Dryiyna IG-M5 - nazwa zloia Szlichtyngowa) i soli potasowych (Otyn IG I).

Zloia w ~ g I a k ami e nne g 0 w Polsce zwi~zane s~ wylqcznie z utworami kar- bonskimi. Rozpoznano geologicznie znane zagl~bia w~glowe: g6rnoSl~skie (GZW) i dolnoSl~skie (DZW) oraz odkryto i rozpoznano lubelskie (LZW). Od postawienia koncepcji (J. Samsonowicz, 1932) do stwierdzenia przemyslowych poklad6w w~gla

na Lubelszczyi.nie i zaprezentowania wynik6w (J. Porzycki, 1965; Z. Dembowski, J. Porzycki, 1967) min~lo ponad trzydzieSci lat, a na obszarze wolynsko-Iubelskim

(8)

62

.'

^@^I ²³

II 4

Stanislaw Przenioslo

_ . _ . --.,. _

^.^...-.._ ^.^,....-.......

\

\ \

\

Fig. 2. Wainiejszc zloia kopalin energetycznych odkryte lub rozpoznane przez Panstwowy Instytut Geo- logiczny

L.rger deposits of energetic resources discovered or studies by the State Geological Institute I - w~gicl kamienny (Lubelskie Zaglt;bie WtrgJowe do 1800 m, GZW i DZW); 2 - Wtrgiel brunalny; ] - rapa nartowa: 4 - gal ziemny; 5 - mineraJizacja urano~a: 6 - wody termillne; 7 - zasi~g trzeciow:dowcj formacji wt;glowej na Nizu Polskim; 8 - izopachyty nadkladu karbonu w LZW (750 i 1000 m)

I - hard coal (Lublin Coal Basin to a depth of 1800 m, Upper Silesian Coal Basin, Lower Silesian Coal Basin); 2 - brown coal; 3 - natural oil; 4 - nalUral gas; 5 - uranium mineralization; 6 - thermal waters; 7 - extent of the Tertiary coal formation in the Polish Lowland; 8 - isopachs of deposits overlying the Carboniferous sequence in the Lublin Coal Basin (750 and 1000 m)

wykonano 100 otworow wiertniczych. Niezaleinie od okolicznosci wplywaj'lcych na tak dlug'l histori, odkrycia LZW (J. Porzycki, 1984), swiadczy to 0 czasochlonnosci geologicznych procesow badawczych.

W GZW w latach pi,cdziesi'ltych i szescdziesi'ltych instytut prowadzil szeroko zakrojone prace geologiczno-poszukiwawcze, ktorych efektem bylo rozpoznanie budowy geologicznej szczegolnie poludniowo-zachodniej cz~sci tego zagl,bia i udokumentowanie zasobow w,gla rz,du kilkunastu miliardow ton. P6iniej glownie ba- dana gl,bokie poziomy tego zagl,bia oraz opracowano dwie cz~sci a!lasu geologicznego GZW (M. Karwasiecka, 1980; A. Kotas i in., 1983) 0 duiym znaczeniu i nieprzemijaj,!cej warto.sci.

W LZW, po udokumentowaniu zloia L~czna w 1971 r. i rozpoznaniu zasobow w obszarach przyleglych, instytut prowadzi szerokie prace badawcze tego regionu.

(9)

Udziat PIG w rozwoju gospodarki narodowej 63

Probl' syntezy stanowi zakonczona w 1980 ^L monografia pt. Karbon Lube/skiego Zaglfbia Wfg/owego (w druku). W DZW wykonano badania regionalne i opracowanie monograficzne budowy geologicznej (A. Grocholski, 1983).

Zasoby geologiczne wl'gla kamiennego wystl'puj~ce do gll'bokosci 1500 m, uwa- zanej za gll'bokosc realn~ dla eksploatacji w najbliZszym czasie, szacowane Sq na 163 mId t, w tym udokumentowane wynosz~ oketo 64 mId t. Jest to olbrzymie bogactwo narodowe, ktore zaspokoi potrzeby przy obecnym poziomie wydobycia oketo 190 mIn t przez ponad 100 lat, nawet po uwzgll'dnieniu, iz tylko 58% geo!o- gicznych zasobow udokumentowanych jest uznawane za nadaj~ce sil' do eksploatacji, a kazda wydobyta tona powoduje ubytek 2,2 t w zasobach bilansowych. Krajo- we wydobycie wl'gla kamiennego stanowi oketo 6,5% wydobycia swiatowego, co stawia PolskI' na 4 miejscu.

Badania miocenskiej formacji WI' g I a b run a t neg 0 na Nizu Polskim - prowadzone w instytucie pod kierownictwem E. Ciuka, a od 1978 ^L przez M. Piwoc- kiego - doprowadzily do odkrycia wielu zlM (fig. 2) 0 olbrzymim znaczeniu gospodarczym (E. Ciuk, 1970). Geologiczne zasoby udokumentowane wynoszq okolo 13 mId t, a dodatkowo prognostyczne i potencjalne okolo 23 mId t (M. Piwocki, 1983). Wzrastaj~ce w ostatnich latach wydobycie (okolo 72,3 mIn t w 1987 L) sta- wia nasz kraj na 5 miejscu w swiecie. Niestety, wykorzystanie cz~sci jui: udokumen- towanych zasobow duzych zlM bl'dzie ograniczone lub utrudnione ze wzgll'dow ekologicznych i niekorzystnych warunkow geologiczno-gorniczych. Mimo to zasoby wl'gla brunatnego w Polsce umozhwiaj~ utrzymanie poziomu wydobycia przez oko- 10 130 lat.

Prowadzone pTzez instytut poszukiwania z I 0 z u ran u nie doprowadzily do udokumentowania zlM bilansowych, lecz wskazuj~ na mozliwosc wystl'powania tych rud 0 znacz~cych w skali kraju zasobach (E. Bareja i in., 1987).

W 0 d y t e r m a I new Polsce nie s~ dotychczas wykorzystywane jako surowiec energetyczny. Dla wyjasnienia tych mozhwosci (Z. Plochniewski, J. Stachowiak, 1980) instytut w koncu lat siedemdziesi~tych podj~1 prace studialne, w tym wiertnicze. Zasoby wod termalnych Polski wynosz~ 1429 m'/h (uzdrowiska i pojedyncze otwory wiertnicze). Wedlug L. Bojarskiego i Z. Plochniewskiego (1987) oceny zasobow wod termalnych przedstawione przez inne osrodki (W. Gorecki i in., 1986) nalezy traktowac jako bardzo ogolne i nadmiernie optymistyczne. Mozliwe jest zagospodarowanie wod termalnych stwierdzonych otworami Banska IG 1 na Podhalu i Uniejow IGH I w Uniejowie n. Wart~. Woda termalna w Banskiej, 0 rekordowej temperaturze na wyplywie 72°C, cechuje sil' ponadto duz~ wydajnosci~ rZl'du 60 m'/h i mal~ mineralizacjq oketo 3 g/dcm' (W. Biedrzycki i in., 1985).

ZlOZA KOPAUN METALlCZNYCH

Najwazniejsze w tej grupie kopahn jest zloze cechsztynskich r u d m i e d z i Lu- bin - Sieroszowice na monoklinie przedsudeckiej odkryte w 1957 ^L (1. Wyzykow- ski, 1958). Oprocz miedzi w rudzie tej wystl'pujq: srebro, zloto, nikiel, selen, ren, kobalt, wanad, z czego pil'C pierwszych pierwlastkow jest odzyskiwanych. Wartosc ekonomiczna pozyskanego srebra jest niewiele mniejsza od wartosci miedzi. Srebro z cechsztynskich rud stawia PolskI' na 7 miejscu w swiecie wsrod producentow tego kruszcu.

Badania geologiczno-poszukiwawcze na monoklinie przedsudeckiej na obszarze przylegajqcym do zloza Lubin - Sieroszowice (S. Oszczepalski, A. Rydzewski,

1983) pozwolily na odkrycie wspomnianych juz zlM gazu ziemnego.

Systematyczne poszukiwania r u dey n k u i 0 low i u prowadzone s'l przez instytut w triasie slqsko-krakowskim nieprzerwanie od pocz~tku lat pil'cdziesiqtych. Pracami tymi kierowal poczqtkowo F. Ekiert, a nastl'pnie L. Wielgomas. Wynikiem poszukiwan jest odkrycie szeregu zI6i:, gl6wnie w nowym zawiercianskim rejonie

(10)

64 StaniSlaw Przeniosio

. _ . _._

^.

^...-. ^---._ ^.

~,

I%l ² AI ⁷

0

³

.&

^B

@ 4 .6. ⁹ ₀

® ⁵ ^J:,.¹⁰

Fig. 3. Watniejsze ztota kopalin metalicznych i chemicznych odkryte lub rozpoznane przez Panstwowy Instytut Geologiczny

Larger deposits of metal and chemical resources discovered or studied by the State Geological Institute I - rudy micdzi; 2 - rudy cynku i olowiu; 3 - rudy telaza, tytanu i wanadu; 4 - rudy cyny; 5 - mineralizacja molibdenowo-wolframowo-miedziowa; 6 - siarka rodzima; 7 - 561 kamienna; 8 - sole pOI3sowo-magnezowe; 9 - barYI; JO - piryt

I - copper ores; 2 - zinc and lead ores; 3 - iron, titanium and vanadium ores; 4 - tin ores; 5 - molybdenum-wolf- ram-copper minaralization; 6 - native sulphur; 7 - mine salt; 8 - potassium-magnesium salts; 9 - barite; 10 - pyrite

zlozowym. Sl~slco-krakowskie zloza rud cynku i olowiu s~ stalym przedmiotem za- interesowan i badan licznej grupy geolog6w zlozowych z r6znych osrodk6w badawczych. Znacz~cym podsumowaniem pewnego etapu badan bylo zbiorowe opraco- wanie monograficzne tych zlM, pod redakcj~ J. Pawlowskiej red. (1978). Obecnie wydobywa si~ okolo 5 mIn trudy rocznie, kt6ra zawi"ra okolo 200 tys. t Zn i 50 tys. t Pb. Pozwala to na zaspokojenie krajowych potrzeb cynku, a nawet eksport jego nadwyzek, natomiast nie pokrywa krajowego zapotrzebowania olowiu.

Z pierwiastk6w towarzysz~cych rudom cynku i olowiu odzyskiwane s~ gl6wnie kadm i srebro.

W trzydziestoleciu 1953-1985 znaczne wysilki i srodki przeznaczono na poszu- kiwanie i rozpoznawanie zlM r u d z e 1 a z a. Badaniami obj~to utwory jury bru- natnej obszaru sl~sko-krakowskiego, liasu, doggeru i neokomu obrzezenia G6r

(11)

Udzial . PIG w rozwoju gospodarki narodowej 65

Swil'tokrzyskich, a takie doggeru odkrytego obszaru zloiowego Ll'czycy (J. Zno- sko, 1956). Znaczne zasoby ubogich osadowych rud ielaza utracily dzis znaczenie ekonomiczne i nie S'l wydobywane.

W zasadowym masywie suwalskim odkryte zostaly (Krzemianka i Udryn) rudy magnetytowo-ilmenitowe. Opr6cz zelaza i tytanu zawieraj'l one znaczne ilosci wa- nadu. Zasoby udokumentowane wynoszq ponad 1,3 mid trudy. Zagospodarowanie tych zlai nastrl'cza trudnosci ze wzgll'du na gll'bokose wystl'powania, warunki geologiczno-garnicze oraz uwarunkowania ekologiczne wplywu wydobycia na srodowi- sko.

Poszukiwania zlai rud metali prowadzone w Sudetach nie daly spodziewanych efektaw. Udokumentowane zasoby rud cyny w Pasmie Kamienieckim bloku karko- nosko-izerskiego nie maj~ wielkiego znaczenia ekonomicznego ze wzgl~du na bar- dzo skomplikowan~ budowl' tych zlM oraz drobnodyspersyjne okruszcowanie ka- syterytowe, powodujqce trudnosci i straty w procesie ich wzbogacania.

ZLoiA KOPAUN CHEMICZNYCH

Wsrad kopalin chemicznych najwil'ksze znaczenie maj~: siarka rodzima. '01 kamienna, sole potasowo-magnezowe i baryt. Rozmieszczenie wainiejszych zln.? h:j grupy kopalin przedstawiono na fig. 3.

Zloia siarki rodzimej odkryte przez S. Pawlowskiego w 1953 r., w utwo- rach miocenu przedkarpackiego, nalei,! do najzasobniejszych na swiecie. Roczne wydobycie wynosi okolo 5 min t., z czego przewaiaj~ca cZl'se jest eksportowana.

Uwzgll'dniaj~c stopien wykorzystania tych zlai, zasoby udokumentowane przy obecnym poziomie wydobycia starcz~ na okolo 35 lat.

Wyniki badan geologicznych zebrane w czasie wieloletnich prac poszukiwawczych zostaly podsumowane w monograficznym ujl'ciu budowy geologicznej tarnobrzeskiego zloia siarki rodzimej (S. Pawlowski i in., 1985).

Udokumentowane zasoby sol i k ami e n nyc h w Polsce s~ olbrzymie i wyno-

sz~ okolo 75 mid t, a roczne wydobycie 4,5 min t. Jesli nawet uwzgll'dnie niski stopien wykorzystania zasobaw bilansowych (np. 10%), to i tak pozwalaj~ one na znaczne zwil'kszenie wydobycia bez obaw 0 przyszlose (na co najmniej 1500 lat).

Zloia wystl'puj~ w obszarze przedkarpackim, na Niiu Polskim i wyniesieniu Leby.

Na wyniesieniu Leby odkryto sol e pot a sow 0 -mag n e z 0 w e - polihality (Mieroszyno, Swarzewo, Zdrada i Chlapowo) - Z. Werner (1972). Sole potasowe

wystl'puj~ rawniei w zloiu Klodawa. Nie s~ one wydobywane ani w Klodawie (ko- niecznose wydobycia soli kamiennej), ani w niezagospodarowanych zloiach nad Za-

tok~ Puck~. ,

Zloie bar y t u w Stanislawowie na Dolnym SI~sku (J. Jerzmanski, 1957) mialo niewielkie zasoby. W wyniku prac rozpoznawczych prowadzonych przez Przedsil'- biorstwo Geologiczne we Wroclawiu udokumentowane zasoby znacznie sil' zwil'k- szyly i wynosz~ okolo 4,5 min t. Ponadto wraz z gll'bokosci~ pojawia sil' fluoryt, ktarego zasoby mozna szacowa': na okolo 0,5 min t. Baryt i fluoryt stwierdzono rawniei w Jei:owie Sudeckim kolo Jeleniej Gory, gdzie prowadzi sil' poszukiwania.

F 0 s for y t Y byly przedmiotem kilku kampanii poszukiwawczych w omawianym okresie. Rejony badan obejmowaly znaczne obszary utworaw kredowych w pasmie Annopol - Radom, kolo Sieradza, kolo Mielnika nad Bugiem, a ostatnio w obszarze Goscieradowa - Sal om ina - Modliborzyc. Udokumentowane fos- foryty nalei~ do ubogich (zawartose P,O, poniiej 15%) i 0 niskiej wydajnosci, a ponadto wystl'puj~ w bardzo trudnych warunkach hydrogeologicznych. Nie s~

wydobywane.

ZLOZA INNYCH KOPAUN

Grupa ta obejmuje najwil'kszy wachlarz kopalin skalnych (ponad 30), stanowi~-.

(12)

66 Stanislaw przenioslo

cych podstaw<; wielu gal<;zi przemyslu. Wytwarzane z nich surowce mineralne nale-

z~ do:

- grupy b<;d~cej przedmiotem obrotu mi<;dzynarodowego, jak np. kaolin, magnezyt, bentonit i skaleIi;

- surowcow krajowych, tworz'lcych najczt:sciej zloza obfite, np. wapienie, su- rowce przemyslu cementowego i dolomity;

- miejscowych surowcow mineralnych, np. kruszywo naturalne.

W wyniku dzialalnosci instytutu .nast~pilo zwil'kszenie zasobow kopalin pierwszej grupy surowcow na Dolnym SI~sku. Dotyczy to glownie zlM kaolinu (H.

Kosciowko i in., 1979), a tahe magnezytu i skaleni. Wyniki wieloletnich badaIi kaolinow zostaly przedstawione w monograficznym opracowaniu zlM (S. Kozlow- ski, red. 1982).

Potencjalna wartose zasobow kopalin skalnych (w cenach krajowych z 1983 r.) stanowi 13,8% ogolnej wartosci kopalin Polski; wartose wydobytych surowcow skalnych wynosi rowniei okolo 13% wartosci wydobycia ogolnego (S. Dembowiec- ka i in., w druku). Wydobycie roczne tych surowcow wynosi ponad 250 min t, a wil'C jest bliskie wydobycia wszystkich pozostalych surowcow mineralnych Pol- ski. Jest to wil'C wain a pod wzgll'dem gospodarczym grupa kopalin, w ktorej rozwoju instytut rna niezaprzeczalne osi~gni<;cia. Rola surowcow skalnych i ich udzial w gospodarce narodowej bl'd~ nadal wzrastae. Problemy zabezpieczenia zloz miejscowych, ze wzgll'du na stale zwil'kszaj~ce si, koszty transportu, tych na ogol wie1- kotonaiowych surowc6w. musz'l znalezc naleine im miejsce w badaniach geologi- cznych.

Bardzo wain~ kopalin~ dla gospodarki kraju s~ wody podziemne: zwykle, mine- ralne i termalne. reh wartosc nie wymaga uzasadnicn, chociaiby z uwagi na pow- szechnose ekologicznych zagrozen wad, szczegolnie powierzchniowych.

Instytut prowadzi hydrogeologiczne badania regionalne i studia odnawialnoSci zasobow wad. Wydany w 1976 r. atlas zasobow byl pierwsz~ ocen~ ilosciow~

wszystkich wad zwyklych kraju (B. Paczynski, Z. Plochniewski, 1985). Wielkim

osi~gnieciem jest zakonczone opracowanie Mapy hydrogeologicznej Polski w skali 1:200 000 pod redakcj~ C. Kolagi. Dla oceny zmian ilosci i jakoSci wad podziemnych, bl'd~cych podstaw~ ich prawidlowej gospodarki, instytut realizuje od lat siee obserwacji wad podziemnych w Polsce. Dotychczas obserwacje prowadzone s~

w ponad 500 punk tach, tj. w ponad polowie zaprojektowanych punktow obserwa- cyjnvch.

DZIALALNOSC PIG W RESORCIE OCHRONY SRODOWISKA I ZASOBOW NATURALNYCH

. Dwuletni okres podleglosci instytutu Ministerstwu Ochrony Srodowiska i Zaso-

bow Naturalnych jest zbyt krotki dla podsumowania wynikow badan geologicznych. Badania prowadzone wczeS(liej s~ kontynuowane. Pozwolilo to na udokumentowanie nowych zasobow wl'gla brunatneg9 (Krosno Odrzanskie), rud ielaza, tytanu i wanadu (Udryn), rud cynku i olowiu (Zarki Zachod), a tahe na przewier- cenie kilkudziesi<;ciometrowych interwalow okruszcowania sztokwerkowego 0 wy- sokich koncentracjach molibdenu, wolframu i miedzi w rejonie Myszkowa. Przy- st'lpiono do rozpoznania tego okruszcowania.

Nowe zagadnienia wprowadzone do tematyki instytutu w szerszym zakresie to ochrona zasobow i geologiczne aspekty ochrony srodowiska. Po przeszlo trzydzie- stu latach wraca do PIG tematyka gospodarki zloiami (ewidencja i bilansowanie zasobow).

Omawiany okres jest dla Panstwowego Instytutu Geologicznego i calej polskiej geologii okresem przystosowania si, do wlasciwej realizacji zadan statutowych

(13)

UdziaJ PIG w rozwoju gospodarki narodowej 67

w nowych warunkach gospodarczych.Niektore warunki dzialania, jak np. mnogosc

;hodel finansowania, elementy konkurencj.i - sprowadzaj~ce sil' do oslabienia koordynacji - prowokuj~ zjawiska negatywne dla badan geologicznych .

•

Na zakonczenie wypada odpowiedziee na cZl'sto stawiane pytanie - czy Polska jest bogata w kopaliny uzyteeznc?

Nie rna kraju, a nawet kontynentu, ktory bylby calkowieie samowystarczalny w zakresie surowcow mineralnych. Na 51 surowcow rnineralnych, stanowi~cych

przedmiot obrotu mil'dzynarodowego, analizowanych przez F. Callota (1986), naj-

wil'ksz~ rozmaitose maj~: ZSRR (45 surowcow), Stany Zjednoezone (41), Australia (38), Brazylia (34). Polska znajduje sil' na odleglym 29 miejscu w swiecie (17 surow- c6w mineralnyeh). Wyprzedza nas 10 krajow europejskich. Niektore surowee mineralne nie s~ u nas wydobywane, mimo ze mamy zloza odpowiednieh kopalin, np.

sole potasowe oraz surowce rnetaliczne, jak ielazo, tytan, wanad i cyna. Wynika to stqd, ze nasze wydobycie suroweow mineralnych dotyczy prawie wyl~cznie zlM duzych.

Korzystaj~c z tego samego irodla (F. Callot, 1986), przytoczmy jeszcze kilka innych danych. Wartosc wydobycia surowc6w mineralnych Polski (w 1983 r. w ce- nach swiatowych) stanowi okolo 1 % wartosci wydobycia swiatowego, co stawia PolskI' na 22 miejscu w swiecie i na 5 miejscu w Europie (po Wielkiej Brytanii, RFN, Holandii i Norwegii). Wszystkie wyprzedzaj~ce nas w tej klasyfikacji kraje Europy i swiata (z wyj~tkiem RPA) s~ znacz~eymi producentami surowcow energetycznych, a szczegolnie ropy naftowej i gazu ziemnego. JeSli nie uwzgll'dniac surowcow energetycznych (a wil'C i polskiego wl'gla), to wartose wydobycia surowc6w mineralnych stawia nasz kraj na 11 miejscu w swiecie i na pierwszym miejscu w Eu- ropie. W klasyfikacji wartosci wydobycia przeliczanej na I km' powierzchni kraju Polska zajmuje 16 miejsce w swiecie i 6 w Europie (po krajach eksploatuj~cych

surowce energetyczne).

Do najbardziej wartoSciowych kopalin, wedlug udzialu w globalnej wartosci wydobycia swiatowego (w cenaeh 1983 r.), nalez~: w grupie kopalin energetycznych- ropa naftowa i gaz ziemny; metalicznych - zloto i zelaza; chemicznych - fosfory- ty i sole potasowe. Polska tych surowcow nie eksploatuje lub eksploatuje w niezna- cznych ilosciach, a zaspokojenie w nie jest niewystarczaj'lce, natomiast globalne zaso- by kopalin uiytecznych Polski umiejscowione w ponad 4200 zlozach udokumentowanych lub zarejestrowanych wynosz~ ponad 205 mid t i stanowi~ niew~tpliwe bogaetwo kraju.

Tak wil'C na postawione wyzej pytanie geolodzy odpowiedz~ twierdz~co, a eko- nomiSci mog~ bye sceptyczni.

Zaklad Geologii Gospodarczej Panslwowego InstYlutu Gcologicznego Warszawa. ul. Rakowiecka 4 Nadeslano dnia 5 kwietnia 1988 r.

PISMIENNICTWO

BARElA E., KOTAS A., PIWOCKI M .• PORZYCKI l., PRZENIOSLO S. (1987) - Baza zasobowa energetycznych surowc6w mineralnych stalych i jej geologiczne uwarunkowania. Materialy Sym- pozjum nt. Energia i jcj wplyw na rozw6j gospodarki narodowej 29- 30.X.1987, 1> paz. 18. Inst.

Energ. WarSZay.3.

(14)

68 Stanislaw przenioslo

BIEDRZYCKI W., MALAGA M., POPRAWA D., SOKOLOWSKI J. (1985) - Geological conditions and problems of thermal waters exploitation in Podhale region. Kwart. Geol., 29, p. 179- 192, nr I.

BOJARSKI L. (1986) - Nowe zloie ropy naftowej w wierceniu dokumentuj'lcym rudy miedzi. Prz.

Geo!., 34, p. 12- 14, nr l.

BOJARSKI L., PLOCHNIEWSKI Z. (1987) - Wody termalne Polski jako surowiec energetyczny. Ma~

terialy Sympozjum nt. Energia i jej wplyw na rozw6j gospodarki narodowej 29-30.X.1987, 3, pal. II. lost. Energ. Warszawa.

BOLEWSKI A" GRUSZCZYK H. (1980) - Geologia gospodarcza. Skrypty Veze!n. AGH, nr 738. Kra- kow.

BOLEWSKI A., GRUSZCZYK H. red. (1986) - Zasoby perspektywiczne Polski. Inst. Geo!. Warszawa CALLOT F. (1986) - Production et consummation mondiales de minerais en 1983. Ann. Mines .• 7-9

p. 3- 123. Paris.

CIUK E. (1970) - Profillitologiczno-stratygraficzny. Wystrypowanie utworow kenozoicznych. Trzecio- rz~d. Obszar pozakarpacki. W: Geologia i surowce mineralne Polski. Pr. zbiorowa pod red. R.

Osiki. Biu!. Inst. Geo!.. 251. p. 636-688.

CZARNOCKI S. (1931) - Mapa bogactw kopalnych Rzeczypospolitej Polskiej 1:750000. Panstw. Inst.

Geo!. Warszawa.

CZARNOCKI S. (1935) - Polskie Zagt~bie Wyglowe w swietle badan geologicznych ostatnich lat dwu- dziestu 1914-1934. W: Mapa szczegot. pol. Zagl. Wygl., z. I. Panstw. Inst. Geo!. Warszawa.

OEMBOWIECKA S., BIALACZEWSKI A., STACEWICZ M., JASINSKI H. (w druku) - Potencjal- na wartosc zasob6w krajowych z16! kopalin. Gosp. Sur. Miner. Krakow.

DEMBOWSKI Z., PORZYCKI J. (1967) - Wyniki prac geologiczno-poszukiwawczych prowadzonych w nowo odkrytym Lubelskim ZagJybiu Wyglowym. Prz. Geo!., 15, p. 4-10, or 1.

OEPOWSKI S., PERYT T.M., PII)TKOWSKI T.S., WAGNER R. (1981) - Paleogeography versus oil and gas potential of the Zechstein Main Dolomite in the Polish Lowlands. Materialy Konferencji Intern. Symp. Central. European Permian, Proc., p. 587-595. Inst. Geo!. Warszawa.

DEPOWSKI S., PERYT. T.M. (1985) - Carbonate petroleum reservoirs in the Permian dolomites of the Zechstein Fore-Sudetic areas. Western Poland. W: Carbonate Petroleum Reservoirs (cd. P.O.

Roehl, P.W. Choquette). p. 253 - 264. Springer Verlag. New York. Berlin. Heidelberg. Tokyo.

DZIEDZIC K., KOZLOWSKI S., MAJEROWICZ A., SAWICKI L. red. (1979) - Surowce mineralne Dolnego Sl~ska. Ossolineum. Wroclaw.

G6RECKI W., MYSKO A., NEY R., SOKOLOWSKI J., STRZETELSKI W., (1986) - Moiliwosci wykorzystania encrgii wod geotermalnych w Polsce na tie rozwoju swiatowej energetyki geoter- malnej. Materialy Konferencji. nt. Moiliwosci wykorzystania liasowych w6d termalnych w Wiel- kopolsce, p. 7-28. Krak6w.

GROCHOLSKI A. (1983) - The Carboniferous in South-Western Poland. Prz. Geo!., 31, p. 351-356, or 6.

JERZMANSKI J. (1957) - Wsttypne wiadomosci 0 zlozu barytu w Stanislawowie na Dolnym SI~sku.

Prz. GeoJ., 5, p. 136, nr. 3.

KARWASIECKA M. (1980) - Atlas geologiczny G6rnosl~skiego Zagltybia W~glowego, Cz. I. Mapy geoterma[ne w skali 1:100 000. Inst. Geol. Warszawa.

KOSCI6wKO H., KURAL S., GAWRONSKI 0., BALCHANOWSKI S. (1979) - Surowce kaolino- we. W: Surowce mineralne Dolnego Sl~ska, p. 336-348. Ossolineum. Wroclaw.

KOTAS A., BULA Z., GI)OEK S., KWARCINSKI J., MALICKI R. (1983) - Atlas geologiczny Gornosl'lskiego Zagl~bia W~glowego. Cz. II. Mapy jakosci wtygla w skali 1:100000. Inst. Geo!.

Warszawa.

KOZLOWSKI S. red. (1982) - Surowce kaolin owe. Monografie surowcow mineralnych Polski. Wyd.

Geo!. Warszawa.

KOZLOWSKI S. (1986) - Surowce skalne Polski. Wyd. Geo!. Warszawa.

US J., SYLWESTRZAK H. (1986) - Mineraly Dolnego SI~ska. Wyd. Geo!. Warszawa.

MONITOR POLSKI (1919 z do. 31 maja) - Posiedzenie cztcrdzieste trzecie. Sprawa: uruchomienie Panslwowego Instytutu Geologicznego. Nr 120 rok II. Warszawa.

OSIKA R. red. (19700) - Geologia i surowce mineralne Polski. BiuL Inst. Geo!., 251.

(15)

Streszczenie 69

OSIKA R. red. (1970b) - Atlas mineralogeniczny Polski w skali 1:2000 000. Inst. Geo!. Warszawa.

OSIKA R. (1984) - Mapa zl6i surowc6w mineralnych Polski w skali 1:500 000. Inst. Gco!. Warszawa.

OSIKA R. (1987) - Zloia surowc6w mineralnych. W: Geology of Poland, t. VI. Inst. Geo!. Warszawa.

OSZCZEPALSKI S., RYDZEWSKI A. (1983) - Miedzionosnosc utworow permu na obszarze pnylega~

jilcym do zloia Lubin - Sieroszewice. Prz. Gee!., 31, p. 437- 444, nr 7.

PA Wl.OWSKA 1. red. (1978) - Poszukiwanie rud cynku i oiowiu na obszarze sl'lsko-krakowskim. Pro Inst. Geo!., 83.

PA Wl.OWSKI S., PA Wl.OWSKA K., KUBICA B. (1985) - Budowa geologiczna tarnobrzeskiego zio- ia siarki rodzimej. Pro Inst. Geo!., 114.

PACZYNSKI 8., PlOCHNIEWSKI Z. (1985) - Zasoby regionalne w6d podziemnych Polski. Prz.

Geo!. 33, p. 496- 501, nr 9.

PIWOCKI M. (1983) - Brown coals in Poland; characteristic of occurrence. Prz. Geo!., 31, p. 364-370, or 6.

Pl.OCHNIEWSKI Z., STACHOWIAK J. (1980) - Wody tcrmalne w niecce mogilensko-16dzkiej. Prz.

Geo!., 28, p. 44- 49, or I.

PODEMSKI M., WERNER Z. (\964) - Dokumentacja geologiczna z}oza gazu ziemnego Otyn. Arch. lnst. Geo!. Warszawa.

PORZYCKI J. (\965) - Wst~pne wyniki poszukiwan wrrg1a kamiennego w rejonie lubelskim. Kwart.

Geo!., 9, 920-921, nr 4.

PORZYCKI J. (1984) - Odkrycic Lubelskiego Zaglrrbia Wrrglowego i jego znaczenie dla gospodarki narodowej. W: Surowce mineraine srodkowowschodniej Polski, p. 221-232. Wyd. Geo!. War- szawa.

RUHLE E. (1963) - Czterdzidci lat (nstytutu Geologicznego. W: CzterdzieSci lat Instytutu Geologi- cznego. Pr. Inst. Geo!., 30, cz. IV p. 41-47.

SAMSONOWICZ J. (1932) - Uber des wahrscheinliche Vorkommen von Karbon im westlichen Teil Wyhlyniens. Bull. Intern. Acad. Pol. Sci. (A), p. 173-182. Cracovie.

SAMSONOWICZ J. (1939) - Badania geologiczno-wiennicze wykonane w roku 1937/8 na Wolyniu.

Biul. Panstw. Inst. Geo!., 9, p. 18-20.

WERNER Z. (1972) - Zloic soli potasowych w rejonie Zatoki Puckiej. Przew. 54 Zjazdu Pol. Tow.

Geo!., p. 37-46. Wyd. Geo!. Warszawa.

WUTCEN E. (1963) - Perspektywy rozwoju bazy surowc6w mineralnych na tie badan Instytutu Gco- logicznego. W: Czterdziesci lat Instytutu Geologicznego. Pro Inst. Geo!., 30, cz. IV, p. 49-55.

WYiYKOWSKI J. (1958) - Poszukiwania rud miedzi na obszarze strefy przedsudeckicj. Prz. Geo!., 6, p. 17-22, nr I.

ZNOSKO J. (1956) - W sprawie poszukiwan zlOi rud ielaza. Prz. Geo!., 4, p. 424 - 430, or 9.

CTOHHCJ108 nWEHEcno

ponb rOCYAAPCTBEHHOrO rEonOn14ECKOrO I-'IHCn1TYTA B PA3BI-'ITI-'II-'I HAPOAHOrO X03l1HCTBA

PenOMe

B ^Te'-leHHeceMHAeC1lTH lleT c80eii HCTOPHH rOcYAopcT8eHHbll~ reollorH"'ecKHM HHCTHTyT npo·

80AHI1 HCCIleAOBOHHe re0l10rH"'eClCoro CTpOeHH1I CTPOHbl C LlellblO C01,QOHHII OCH08 AIl1l nOHCK08, po)·

BeAKH, ,Q06bl'-lH H OXPOHbl HeCTOpO>KAeHHM nOllelHblX HCKonoeMblX H nO.Q3eMHbIX 80A, 0 TOK>Ke H)y~

'-1eHMe MH>KeHepHO~re0I10rM'-1eCKMX YCIl08MM. nOIlO)l(MTenbHbie pe3YllbToTbi re0I10rO~nOHCKOBbIX p060T onpeAell1ll1HCb AByM1I ~OICTOpOMH - copo3MepHbiM ponHTMeM ~yHAoMeHTonbHblx M npHlClloAHblX

reonOrH"'eCICHX MCCJ1eA080HHM. "'TO ne>Kono 8 oCH08e Ae1lTeJ"IbHOCTH HHCTHTYTO. M 06eCne'-leHHeM

Heo6xOAMMbiX cpeACT8.

Udział Państwowe go Instytutu Geologicznego w rozwoju gospodarki narodowej

Udzial Pans two we go Instytutu Geologicznego w rozwoju gospodarki narodowej

.'

_ . _ . --.,. _

\

\

. _ . _._

...-. ---._ .

0

.&

•

^...-. ^---._ ^.