1. Związki frazeologiczne i ich klasyfikacja
a. 1. Cele lekcji
i. a) Wiadomości
Uczeń:
zna pojęcia: przysłowie, fraza, homonimy, synonimy, wyrażenie, zwrot,
wymienia cechy związków frazeologicznych, zna sposób ich klasyfikacji.
ii. b) Umiejętności
Uczeń potrafi:
wyjaśnić istotę przysłów oraz wskazać przyczyny ich zanikania zgodnie z koncepcją Danuty Buttlerowej,
podać znaczenie wskazanych związków frazeologicznych,
wyjaśnić i stosować terminy: frazeologizm – idiom, innowacja frazeologiczna, kalambur, paremiologia, trawestacja.
b. 2. Metoda i forma pracy
Teksty i ćwiczenia ewaluacyjne, praca w grupach, praca analityczna z tekstem poetyckim i publicystycznym.
c. 3. Środki dydaktyczne
Egzemplarze Podręcznika do pracy w szkole. Język polski. Słowa i teksty. Literatura i nauka o języku Jarosława Klejnockiego, Barbary Łazińskiej i Doroty Zdunkiewicz-Jedynak.
d. 4. Przebieg lekcji
i. a) Faza przygotowawcza
Nauczyciel rozpoczyna od podania definicji związku frazeologicznego: Związki frazeologiczne (frazeologizmy) to utarte, tradycyjne połączenia wyrazowe, stanowiące całość znaczeniową. W przeciwieństwie do innych połączeń wyrazowych, związki frazeologiczne nie stanowią sumy znaczeń poszczególnych elementów składniowych, lecz całość znaczeniową.
ii. b) Faza realizacyjna
1. Aby utrwalić podaną wcześniej definicję, nauczyciel proponuje wykonanie ćwiczenia:
Zastąp podany wyraz lub grupę składniową znanym Ci frazeologizmem: oszukać kogoś, uciekać, zbić kogoś, głupio mówić, podstępna działalność.
2. Kolejnym etapem jest przedstawienie klasyfikacji związków frazeologicznych (wraz z przykładami) – podział Stanisława Skorupki:
A. Podział ze względu na budowę frazeologizmu:
a) wyrażenia – zbudowane z grupy nominalnej (rzeczowniki, przymiotniki): amator kwaśnych jabłek, kropla w morzu, na łeb na szyję, niebieskie migdały;
b) zwroty – zbudowane z grupy werbalnej (czasowniki): poczuć pismo nosem, pójść do Canossy, chwycić byka za rogi;
c) frazy – zbudowane z grupy rzeczownikowej i czasownikowej: gdzie rośnie dziewanna, tam bez posagu panna; przyszła koza do woza; wyszło szydło z worka.
B. Podział ze względu na stopień stabilności frazeologizmu:
a) związki stałe, tzw. idiomy – charakteryzuje nienaruszalny skład, szyk i kształt gramatyczny:
biały kruk, farbowany lis, robić z igły widły, twardy orzech do zgryzienia
• narodowe nieprzetłumaczalne na inne języki: potępić w czambuł, zalać sadła za skórę, zbić z pantałyku,
• biblijne: palec Boży (2. Mojż. 8,19), kraina mlekiem i miodem płynąca (2. Mojż. 3,8), złoty cielec (2. Mojż. 32), twarzą w twarz (2. Mojż. 33,11), zawieszony między niebem a ziemią (2. Sam. 18,9), rozpędzić na cztery wiatry (Ezech. 17,21),
• mitologiczne: wyskoczyć jak Atena z głowy Zeusa (jak Minerwa z głowy Jowisza), męki Tantala, syzyfowa praca,
• literackie, np. z dzieł Wiliama Szekspira: coś się psuje w państwie duńskim; być albo nie być – oto jest pytanie,
• historyczne: pyrrusowe zwycięstwo, (przeciąć) gordyjski węzeł, przekroczyć Rubikon;
b) związki łączliwe – jeden z członów jest wymienny tylko w granicach kilku czy najwyżej kilkunastu synonimów: rościć sobie prawo, pretensje; dobijać targu, interesu; torować drogę, ścieżkę, przejście. Ze względu na liczbę wariantów są przyczyną wielu błędów językowych:
wywierać wpływ, presję, ale nie: szantaż, przymus; odnieść sukces, zwycięstwo, ale nie:
laury.
3. Następnie nauczyciel wyjaśnia: Każda fraza jest zdaniem, ale nie każde zdanie jest frazą.
Przedmiot frazeologii stanowią tylko te zdania – frazy, które odznaczają się przynajmniej pewnym stopniem powszechności, są często powtarzane w tej samej, bądź bardzo zbliżonej formie. Czasami mówi się o nich: złote myśli, przysłowia, sentencje, maksymy (aforyzmy).
4. Nauczyciel wydaje polecenie przeczytania tekstu Stanisława Jerzego Leca Myśli nieuczesane (fragmenty) i wykonanie następujących ćwiczeń:
• określ gatunek; podaj definicję pojęć: kalambur, trawestacja,
• dokonaj analizy środków i mechanizmów językowych wykorzystywanych przez autora (synonimy, homonimy),
• odszukaj kontekst.
5. Następnie proponuje lekturę tekstu Danuty Buttler Dlaczego zanikają przysłowia w
polszczyźnie? (fragmenty) i prosi o zwrócenie uwagi na pojęcia: przysłowie, paremiologia, kultura „inteligencka”, a także na przyczyny zanikania niektórych przysłów.
• przysłowie – aforyzm; kultura ludowa (przysłowie, gawęda, krotochwila, humoreska, pamiętnik) – kultura „inteligencka”; dodatkowo paremiologia;
• przyczyny zaniku:
- oficjalność kontaktów międzyludzkich (szablonowość),
- archaizmy i dialektyzmy jako części składowe, np. pomoże bochenkowi i kukiełka, gdzie
kukiełka to okrągła bądź podłużna bułka słodka – ‘i nawet człowiek najmniej znaczący może się kiedyś przydać’,
- mocne osadzenie w realiach historycznych, np. nie puszczaj wilka z dołu – ‘nie pobłażaj człowiekowi nieuczciwemu’.
iii. c) Faza podsumowująca
Aby podsumować i utrwalić wiadomości omawiane na lekcji, nauczyciel proponuje sporządzenie notatki w formie punktów zawierającej informacje na temat źródeł pochodzenia związków frazeologicznych:
1. język rodzimy
a) zachowania ludzkie: siedzieć z założonymi rękami, b) dawne zwyczaje: zdobywać ostrogi, zwijać chorągiewkę,
c) metaforyczne opisy sytuacji: nie wylewać za kołnierz, dmuchać na zimne, robić z igły widły, d) świat roślin i zwierząt: wysmukły jak topola, chytry jak lis,
e) środowiskowo – zawodowa odmiana języka: poczta pantoflowa, puścić farbę (myśliwskie), pierwsza naiwna (teatralne), złota rączka (rzemieślnicze);
2. tradycja kultury śródziemnomorskiej a) starożytność:
• mitologia: róg obfitości, męki Tantala; zagadki Sfinksa; silny, jak Herkules; koń trojański;
dojść po nitce do kłębka; zostać ugodzonym strzałą Amora; znaleźć się w objęciach Morfeusza,
• historia: pyrrusowe zwycięstwo, drakońskie prawa, kości zostały rzucone,
• literatura: Horacy – naga prawda, chwytaj dzień!; Ajschylos – łabędzi śpiew; Ezop – lwia część;
b) Biblia: sól ziemi, Sodoma i Gomora, ciemności egipskie, kolos na glinianych nogach;
c) literatura światowa: Dante Alighieri – dantejskie sceny; Wiliam Szekspir – w tym szaleństwie jest metoda; James F. Cooper – ostatni Mohikanin; Fiodor Dostojewski – zbrodnia i kara; Miguel de Cervantes Saavedra – walczyć z wiatrakami; Honoré de Balzac – kobieta w wieku balzakowskim;
d) literatura polska: Adam Mickiewicz – młodości! ty nad poziomy wylatuj (Oda do młodości), miej serce i patrzaj w serce (Romantyczność); Cyprian K. Norwid – autorów - sądzą ich dzieła, nie autorzy autorów (Cenzor – krytyk); Juliusz Słowacki – pawiem narodów byłaś i papugą, a teraz jesteś służebnicą cudzą (Grób Agamemnona); Zygmunt Krasiński – dramat układasz (Nie-boska komedia); Ignacy Krasicki – włożyć między bajki (Wstęp do bajek);
Witold Gombrowicz – Słowacki wielkim poetą był (Ferdydurke), Zofia Nałkowska – ludzie ludziom zgotowali ten los (Medaliony).
e. 5. Bibliografia
1. Buttler D., Dlaczego zanikają przysłowia w polszczyźnie? (fragmenty), [w:] Ibidem, ss. 34- 35.
2. Kurkowska H., Skorupka S., Frazeologia, [w:] H. Kurkowska, S. Skorupka, Stylistyka
polska. Zarys, PWN, Warszawa 2001.
3. Lec S. J., Myśli nieuczesane (fragmenty), [w:] J. Klejnocki, B. Łazińska, D. Zdunkiewicz- Jedynak, Język polski. Słowa i teksty. Literatura i nauka o języku. Podręcznik do pracy w szkole. Klasa 2, Wyd. Szkolne PWN, Warszawa 2004, ss. 32-33.
4. Szpakowska-Mądzik I., Projekty lekcji z nauki i języku w szkole ponadpodstawowej, Wyd.
Pedagogiczne ZNP, Kielce 1997.
5. Związki frazeologiczne (frazeologizmy), [w:] Nowy słownik poprawnej polszczyzny, pod red.
A. Markowskiego, PWN, Warszawa 2004.
f. 6. Załączniki
brak
g. 7. Czas trwania lekcji
45 minut
h. 8. Uwagi do scenariusza
Pierwsza z cyklu dwóch lekcji poświęconych związkom frazeologicznym przeznaczonych dla klasy II liceum.
