185
Łukasz PAW
Projektowanie rzeczywistości społecznej w oparciu o rezultaty badań naukowych
Najogólniej projektowanie można zdefiniować jako sytuację celowego, intencjonalne- go tworzenia różnych obiektów (oraz układów obiektów) bądź też odpowiednią aranżację przestrzeni, w oparciu o pewną wiedzę na temat rzeczywistości (np. na temat właściwości materiałów, części składowych, reakcji między elementami, itp.). Projekty to względnie trwałe „stany świata”, które są w stanie funkcjonować samodzielnie w jakimś okresie, wchodzić w interakcje z otoczeniem (np. przyjmować energię, przetwarzać ją, generować określone rezultaty itp.). Nauki zajmujące się projektowaniem to przede wszystkim nauki inżynieryjne, jak automatyka, technologia materiałowa, budownictwo, biotechnologia itp., których głównym zadaniem jest tworzenie określonych obiektów (służących określonym celom) na podstawie pewnej, gwarantującej skuteczność wiedzy o rzeczywistości.
„Projekty” mają różny stopień złożoności - drobne obiekty z różnorodnych dziedzin wie- dzy stają się częścią większych „całości projektowych”. Projektem jest silnik odrzutowy, opływowa konstrukcja samolotu, urządzenia nawigacji powietrznej, lotnisko z całym zapleczem logistycznym, czy wreszcie międzynarodowy system połączeń lotniczych, umożliwiający szybkie przemieszczanie w skali całego globu. W skład niektórych projek- tów „wpisany” jest człowiek i jego umiejętności, jako jego integralna część – bądź jako ważny element decyzyjny (pilot samolotu, centrum kierowania lotami), bądź pomocniczy (personel lotniska).
W sam proces projektowania zaangażowane są przynajmniej trzy rodzaje zasad.
Po pierwsze, na najogólniejszym poziomie wykorzystana jest wiedza naukowa, dotycząca pewnych prawidłowości zaobserwowanych w określonej dziedzinie rzeczywistości,
„przechowywana” w postaci praw i teorii empirycznych, wprowadzająca złożoną aparatu- rę pojęciową do opisu i wyjaśniania danego wycinka świata (np. takie pojęcia jak prąd, indukcja, grawitacja, pierwiastek, katalizator, fotosynteza itp.).
Na kolejnym poziomie wykorzystywana jest wiedza wytworzona w ramach praktycz- nych badań nad samym projektem, np. wpływem kształtu samolotu na osiąganą prędkość, trwałością materiałów wykorzystanych do budowy budynku, tempem zużycia materiałów w określonych warunkach atmosferycznych, siłami otoczenia (np. siła wiatru) oddziałują- cymi na budynki, mosty, itp. Wyniki tego typu badań oczywiście nie mogą być sprzeczne z wiedzą teoretyczną (gdy tak jest, modyfikowana jest teoria), jednak badacze zaangażo- wani w projekt wykonując tego typu badania nie stawiają sobie za cel zmianę teorii ogól-
186
nych, ich celem jest raczej doprecyzowanie (za pomocą metod naukowych) warunków, w jakich realizowany jest projekt.
Można także wyróżnić jeszcze jeden zestaw reguł wykorzystywanych w projektowa- niu, mianowicie ogólne reguły racjonalności, nie związane bezpośrednio z wynikami badań naukowych - teoretycznych bądź stosowanych. Przy tworzeniu określonego obiektu nauka oferuje szereg alternatywnych rozwiązań danego problemu, mniej lub bardziej kosztownych, stąd też konieczne jest dokonanie wyboru, kierując się określonymi kryte- riami, którą drogą pójść, które rozwiązanie przyjąć (wybory tego typu dotyczą np. doboru materiałów, z których wykonany ma być obiekt, spośród wielu materiałów ekwiwalent- nych w danym przypadku). Bardzo często u podstaw stosowania tego typu reguł w na- ukach technicznych leżą kryteria ekonomiczności, związane z racjonalnym gospodarowa- niem dostępnymi zasobami.
Na powyższym przykładzie nauk inżynieryjnych przedstawiono modelową sytuację projektowania. Projektowanie jest jedną z podstawowych funkcji nauki (obok wyjaśnienia i przewidywania), jest sprawdzianem skuteczności danej teorii. Czy ten schemat może mieć zastosowanie w odniesieniu do rzeczywistości społecznej?
Kwestia możliwości przekładania wiedzy naukowej na temat człowieka wypracowy- wanej w instytucjach badawczych na praktyczne rekomendacje wywołuje liczne kontro- wersje i spory. Podnoszone są różnorodne argumenty - o charakterze etycznym, jak i me- todologicznym -u podstaw kontrowersji jednak (jak zwykle) leżą nieporozumienia odno- śnie podstawowych definicji i nadrzędnych kategorii wyznaczających ramy poznania uczestników dyskusji. Kluczem do rozumienia sytuacji nauk społecznych są poglądy sa- mych badaczy życia społecznego na temat statusu twierdzeń formułowanych na gruncie nauk społecznych. Te różnice poglądów zakorzenione są w różnych metateoretycznych przesądzeniach odnośnie, m.in. takich kwestii, jak rola świadomości i intencjonalności jako istotnego wyróżnika zjawisk społecznych. W ramach jednego stanowiska podkreśla się, że w przypadku takiego obiektu poznania jak człowiek, niemożliwe jest tworzenie uniwersalnych i ogólnych wyjaśnień życia społecznego (które jednocześnie nie byłyby banalne), na wzór wyjaśnień, które są formułowane na gruncie nauk przyrodniczych.
Ta „osobliwość” świata społecznego związana jest z faktem, że człowiek jest istotą uczącą się, przetwarzającą doświadczenie indywidualne i społeczne w wiedzę. Sam fakt uświa- domienia sobie zaobserwowanych prawidłowości powoduje, że prawidłowości te przesta- ją działać, zostają „unieważnione” (nawet jeśli w wielu sytuacjach nie zawsze istnieje możliwość aktu samoświadomości, to jednak potencjalnie zawsze istnieje taka możliwość, i to już wystarcza dla utrzymania poglądu o odmienności ontologicznej świata ludzkiego).
Dodatkowo poszczególne jednostki (historycznie, kulturowo) znacznie różnią się od siebie w zakresie podstawowych właściwości, trudno znaleźć jest taką charakterystykę człowie- ka (poza stwierdzeniami banalnymi, będącymi częścią „korpusu” wiedzy potocznej o człowieku), która miałaby zastosowanie do względnie dużej liczby jednostek w danym momencie bądź też w dłuższej perspektywie czasowej. Stąd też sytuacja nauk społecznych znacząco różni się od sytuacji nauk przyrodniczych. W tym przypadku tradycyjne kryteria falsyfikacji nie są możliwe do zastosowania w czystej postaci. W naukach przyrodniczych
187 jednostkowa obserwacja faktu sprzecznego z długą serią doświadczeń jest poważnym
„kłopotem” dla już sformułowanego twierdzenia na temat rzeczywistości, zmusza do po- nownego przyjrzenia się sytuacji i najprawdopodobniej do jego późniejszego przeformu- łowania bądź precyzyjnego ustalenia nowych warunków granicznych obowiązywania teorii1. W naukach społecznych nie sposób funkcjonować w ramach metodologicznego schematu tego typu, właśnie z uwagi na zarysowaną łatwość zaobserwowania anomalii w zachowaniach społecznych pojedynczych jednostek.
Oczywiście nauki społeczne uprawiane są jednak również jako nauki empiryczne, w ich ramach stosowane są podobne techniki dochodzenia do zdań w największym stop- niu uprawdopodobnionych, jak w naukach przyrodniczych (kontrolowana obserwacja, eksperyment, określone techniki statystyczne). Formułowane są istotne statystycznie wnioski z tego typu badań, interesujące poznawczo teorie tworzone są na niskim poziomie ogólności (na ogół są to mikroteorie lub co najwyżej teorie średniego zasięgu, odnoszące się do wąskich wycinków rzeczywistości), jednak dotyczą one pewnych regularności sta- tystycznych, twierdzenia zaś mają postać: w sytuacji a większość jednostek badanych (określony procent) prezentuje zachowanie x w porównaniu z sytuacjami b, c itd. Pomimo więc pewnej ułomności tego typu wiedzy w porównaniu z naukami przyrodniczymi, wie- dza ta jest także interesująca dla socjotechnika, może prowadzić do sukcesu.2 Z szeregu tego typu zasad można tworzyć bardziej złożone schematy działań, zwiększające szanse na kreowanie pożądanych zachowań z punktu widzenia socjotechnika. Twierdzenia nauk społecznych, nawet pomimo swego czasowego jak i geograficzno-kulturowego ograni- czenia, mogą być podstawą do tworzenia projektów, których warunkami granicznymi obowiązywania będą właśnie owe czasowe i kulturowo-geograficzne ramy obowiązywa- nia prawidłowości, w oparciu o którą są zbudowane.
Po powyższych ustaleniach warto spróbować odpowiedzieć na postawione powyżej pytanie, na ile modelowa sytuacja projektowania w naukach społecznych jest analogiczna do sytuacji projektowania w naukach technicznych.
Na początku trzeba wyraźnie powiedzieć, że projekty społeczne towarzyszą człowie- kowi „od zawsze”: ludzkim zachowaniem na szeroką skalę starano się kierować w róż- nych kulturach i systemach społecznych, na długo przed powstaniem zinstytucjonalizo- wanych naukowych dyscyplin społecznych3. Projektowanie w świecie społecznym doty-
1 W uproszczeniu: fizyk, przy 1001 podrzuceniu kamienia do górę, stwierdziwszy że zamiast zgodnie z prze- widywaniami spadać, ulatuje w górę, musiałby poważnie zrewidować swoje przekonania na temat grawita- cji; biolog, po odkryciu, że laboratoryjny szczur żyje bez układu oddechowego całe miesiące, musiałby zrewidować swoje przekonania na temat ważnych funkcji życiowych, niezależnie od faktu, ile wcześniej obserwacji danego obiektu badań przeprowadzono.
2 Przykładowo: dla organizacji biznesowej zastosowanie serii technik marketingowych zwiększających o 1%
szanse zakupu jakiegoś towaru, może oznaczać gigantyczne zyski (nawet jeśli mikroteorie, na podstawie których techniki te zostały zaprojektowane ograniczone są do pewnego obszaru kulturowego lub są ograni- czone czasowo); zwiększenie lojalności pracowników dużej organizacji o kilka procent może znacząco zmniejszyć koszty jej funkcjonowania i poprawić efektywność, itd.
3 Pomimo iż wiedza leżąca u podstaw tego typu historycznych projektów nie miała kwalifikacji naukowości w nowożytnym rozumieniu „ideału” nauki, to jednak działania te nieraz charakteryzowały się wysoką sku- tecznością. Nestor polskiej socjotechniki, A. Podgórecki nazywa tego typu usystematyzowaną praktykę społeczną „zaradnością zbiorową”, Przykładami tak rozumianej zaradności zbiorowej są różnorodne formy
188
czy przede wszystkim szeroko rozumianych instytucji społecznych (oraz ich „układów”):
zarówno tworzenia od podstaw nowych, jak i - co jest chyba częstszą sytuacją - reformo- wanie i usprawnianie funkcjonowania już istniejących. To właśnie organizacja społeczna powołana do realizacji określonych celów społecznych (bardzo szeroko rozumiana, z uwzględnieniem rozmaitych aspektów jej funkcjonowania) może być podstawową „jed- nostką” przy wstępnej analizie sytuacji projektowania w naukach społecznych4.
Jeśli chodzi o kwestię aplikowalności do projektów społecznych, wyróżnionych na po- czątku trzech typów zasad, to, o ile w przypadku nauk przyrodniczych względnie łatwo
„wyśledzić” ogólne prawa fizyki, które tłumaczą, dlaczego dany obiekt działa tak, a nie inaczej, o tyle w naukach społecznych poszczególne projekty powstają w oparciu o wie- dzę, w odniesieniu do której często niemożliwym jest wskazanie racji jej obowiązywania na poziomie teoretycznym. O ile wielce nieprawdopodobnym jest stwierdzenie, że inży- nier projektujący samolot nie zna praw ogólnych, które wyjaśniają funkcjonowanie two- rzonego przezeń obiektu, o tyle w przypadku projektów społecznych często punktem wyj- ścia jest pewna systematyczna koncepcja człowieka, która jednak nie do końca wywodzi się z twierdzeń naukowych, a pomimo tego jest skuteczna. Co więcej, pewne projekty społeczne (organizacje społeczne i ich sposoby działania) funkcjonują skutecznie od wielu dziesięcioleci, i dopiero potem różne aspekty ich funkcjonowania stają się przedmiotem badań naukowych, których celem jest właśnie wyjaśnienie ich sukcesu. Sytuacja świado- mego korzystania z wyników badań naukowych, z poziomu teoretycznego jest więc dosyć rzadka, jednak zdarza się. Najbardziej wyraziste przykłady korzystania przez określone podmioty decyzyjne z wyników badań naukowych, formułowanych na poziomie ogól- nym, dotyczą m.in. mechanizmów motywacyjnych jednostek (np. dla kształtowania okre- ślonych pożądanych wzorców zachowań wewnątrzorganizacyjnych), sposobów efektyw- nego uczenia (zarówno w szkolnictwie, jak i różnego rodzaju organizacjach celowych), sposobów podejmowania decyzji w małych grupach, sposobów przełamywania stereoty-
organizacji oraz różnorodne zinstytucjonalizowane formy działania, jak np. określone formy organizacji państwa, struktury biurokratyczne, armia, sposoby prowadzenia wojny, mechanizmy podejmowania decy- zji, przestrzenna organizacja miast itp. W obrębie zaradności zbiorowej Podgórecki wyróżnia „zastaną za- radność zbiorową”, tj. konkretne historyczne przejawy działania jakichś instytucji (np. administracja brytyj- ska, administracja pruska) oraz „racjonalną zaradność zbiorową”, tj. pewien „racjonalny rdzeń” historycz- nych egzemplifikacji określonych instytucji (np. zasada hierarchiczności, merytokracji itp.) A. Podgórecki, Rozmaite rozumienia socjotechniki i zakres jej stosowalności, [w:] tegoż (red.), Socjotechnika. Style działa- nia, Warszawa 1972, s.38 i nast.
4 Podobnie K. Popper, przedstawiając swoją koncepcję inżynierii cząstkowej, wychodzi od instytucji spo- łecznych: „Podstawowym zadaniem inżynierii fizycznej jest projektowanie maszyn, ich doskonalenie i ob- sługa. Podobnie zadaniem cząstkowej inżynierii społecznej jest projektowanie instytucji, doskonalenie tych, które już istnieją i zapewnienie im funkcjonowania. Termin „instytucja społeczna” rozumiany jest tu bardzo szeroko i obejmuje instytucje o charakterze tak prywatnym, jak i publicznym. Będę go więc stosował do przedsiębiorstwa, zarówno sklepiku, jak towarzystwa ubezpieczeniowego, a także szkoły, „systemu szkol- nictwa”, policji, kościoła, sądu. Kto uprawia technikę czy inżynierię cząstkową, ten uznaje, że tylko nie- liczne instytucje powstały w wyniku powziętego z góry planu, ogromna ich większość zaś to niezamierzone rezultaty ludzkich działań. Niezależnie jednak od tego, jakie znaczenie ma dla niego ten ważny fakt, jako technik czy inżynier będzie rozpatrywać instytucje z „funkcjonalnego” lub „instrumentalnego” punktu wi- dzenia. Traktować je będzie jako środki do osiągnięcia określonych celów, lub jako coś, co w środki takie daje się przekształcić; raczej jako maszyny niż organizmy”. K. R. Popper, Nędza historycyzmu, Warszawa 1989, s. 43.
189 pów grupowych, wdrażania złożonych działań kreujących określone zachowania konsu- menckie (kampanie reklamowe, aranżacja przestrzeni handlowych), itp.
Obok rezultatów badań teoretycznych, o wiele częściej w kontekście projektowania wykorzystywane są wyniki badań stosowanych. Badacz w tym wypadku stosuje naukowe sposoby dochodzenia do pewnych zdań na temat rzeczywistości, jak np. określone sche- maty eksperymentu, reguły tworzenia ankiety, czy też konkretne techniki statystyczne, stosowane przy analizie danych. Różnica polega tutaj na tym, że metody naukowe są sto- sowane w odniesieniu do konkretnych problemów, a osiągnięte za ich pomocą wyniki nie prowadzą do nowej teorii bądź wręcz nie dają się w żaden sposób „zakorzenić” w już istniejących teoriach5.
Najczęściej jednak w projektowaniu działań społecznych wykorzystywane są ogólne reguły racjonalności. W przypadku dużej części projektów społecznych brak jest jakiej- kolwiek naukowej wiedzy, która mogłaby być podstawą społecznego projektowania (np. brak jest naukowej wiedzy dotyczącej sprawnego funkcjonowania sekretariatu, czy też formalnych zasad prowadzenia kontroli w dużej organizacji, procedur archiwizacji dokumentów, itp.). Źródłem tego typu reguł są pochodzące z przeszłości, mniej lub bar- dziej zinstytucjonalizowane, wzorce działania, zaczerpnięte z obserwacji funkcjonowania już istniejących instytucji (te wzorce działania niekoniecznie są obiektem systematycz- nych badań naukowych, których efektem jest teoria empiryczna).
Aby pokazać powyższe reguły w działaniu, można pokusić się o zarysowanie projektu wyobrażonej organizacji społecznej, i pokazanie na jej przykładzie jak wyróżnione trzy typy zasad mogą mieć zastosowanie w tym przypadku. Załóżmy, że naszą przykładową projektowaną organizacją jest przedsiębiorstwo, powołane do realizacji określonych ce- lów ekonomicznych. I tak, w zakresie, np. doboru personelu nasza przykładowa organiza- cja może korzystać z konstruktów psychologicznych, takich jak osobowość, temperament, inteligencja, określone wymiary funkcjonowania poznawczego i in., mierzonych za po- mocą profesjonalnych testów psychologicznych (aplikacja rezultatów badań teoretycz- nych); poprzez odpowiednie procedury wprowadzenia nowych członków do organizacji, jak i rozmaite działania integracyjne można zwiększyć szanse na głębsze utożsamienie się najlepszych pracowników z organizacją, tak aby „fakt bycia członkiem organizacji” był istotną częścią tożsamości społecznej pracownika, co tym samym zwiększa szanse na dłuższe pozostanie w organizacji (aplikacja rezultatów badań teoretycznych); można przy pomocy specjalnie stworzonych narzędzi badać poziom satysfakcji z wykonywanej pra- cowników organizacji (badania stosowane); można badać powody odejść pracowników z organizacji (badania stosowane); można stworzyć reguły obiegu informacji w przedsię- biorstwie, opracować zasady tworzenia dokumentacji, precyzyjnego ustalenia zakresu odpowiedzialności poszczególnych jednostek w ramach organizacji, zasad tworzenia ra- portów oraz kontroli działań itp. (ogólne zasady racjonalności). Nawiązując do definicji
5 Dla przykładu: jest niezwykle trudno zakorzenić w jakiejkolwiek mikroteorii wyniki badań, dotyczące np. preferencji konsumenckich odnośnie koloru opakowań jakiegoś produktu bądź wyznaczników oceny jakości obsługi klienta jakiejś organizacji, choć wyniki tych badań mogą mieć niezwykle istotne praktyczne konsekwencje.
190
projektu z początku tego tekstu – tak zdefiniowana organizacja jest rzeczywiście względ- nie trwałym „stanem świata”, który jest w stanie funkcjonować samodzielnie w jakimś okresie, wchodzić w interakcje z otoczeniem (np. przyjmować określone „zasoby” jak i generować określone rezultaty). Oczywiście nie jest „wiecznym stanem świata" – zaw- sze jest dobrym „materiałem wyjściowym” do dalszego projektowania - usprawniania.
Celem tego eseju jest problematyzacja tematu projektowania rzeczywistości społecz- nej, jak i zaproponowanie pewnych „tropów” analizy tego niezwykle interesującego za- gadnienia. Podsumowując: w modelowej sytuacji projektowania działań społecznych można wyróżnić przynajmniej trzy typy reguł, analogicznie jak w przypadku projektowa- nia w naukach przyrodniczych. Jednak, o ile w przypadku projektów nauk przyrodniczych ich „twardym rdzeniem” są rezultaty badań teoretycznych i stosowanych, o tyle w przy- padku projektów nauk społecznych dominują ogólne reguły racjonalności. Najbardziej pożądaną sytuacją byłaby próba coraz bardziej świadomego kształtowania nowych insty- tucji społecznych bądź usprawniania istniejących w oparciu o wiedzę naukową, skodyfi- kowaną w postaci praw i teorii. Nakłada to jednak na decydentów (zarówno publicznych, jak i prywatnych) wymóg rozumienia tego, czym jest naukowa wiedza o człowieku (jak i przekonania, że warto z niej korzystać, wszędzie tam, gdzie istnieje taka możliwość) oraz wymóg wyobraźni, by w twórczy sposób manipulować obiektami na rzecz stworze- nia warunków, w których prawidłowości opisywane na poziomie teoretycznym mogłyby zaistnieć w konkretnej sytuacji społecznej.
Bibliografia:
Podgórecki A., Rozmaite rozumienia socjotechniki i zakres jej stosowalności, [w:] tegoż (red.), Socjotechnika. Style działania, Warszawa 1972.
Popper K. R., Nędza historycyzmu, Warszawa 1989.
