Zintegrowany model podejmowania decyzji o doborze kompetentnych partnerów do projektu badawczego

(1)

Politechnika Szczecińska Wydział Informatyki

ROZPRAWA DOKTORSKA mgr inŜ. Bartłomiej Małachowski

Zintegrowany model podejmowania decyzji o doborze kompetentnych partnerów

do projektu badawczego

Promotor rozprawy:

prof. dr hab. inŜ. Oleg Zaikin

(2)

Spis treści

Wstęp ... 4

1. Charakterystyka europejskich programów finansowania badań naukowych ... 7

1.1. Formy wspierania przedsięwzięć badawczych na przykładzie 7. PR... 12

1.1.1. Programy szczegółowe ... 12

1.1.2. Systemy wsparcia działań ... 16

1.1.3. Kryteria oceny wniosków ... 18

1.2. Procedury ogłaszania zaproszeń oraz składania i selekcji wniosków ... 23

1.2.1. Zasady ogłaszania zaproszeń do składania wniosków ... 23

1.2.2. Procedura tworzenia konsorcjum projektowego... 25

1.2.3. Procedury oceny i selekcji wniosków... 27

1.3. Koncepcja metody wspomagającej koordynatora w procesie tworzenia konsorcjum projektowego... 31

2. Metody modelowania kompetencji... 36

2.1. Znaczenie pojęcia kompetencji... 36

2.2. Standardy kompetencji ... 40

2.3. Model kompetencji dla zarządzania projektem ... 44

2.4. Matematyczne modele kompetencji ... 47

2.4.1. Reprezentacja kompetencji jako zbioru klasycznego ... 47

2.4.2. Metody analizy kosztu rozszerzania kompetencji ... 48

2.4.3. Rozmyte zbiory kompetencji ... 50

2.4.4. Metody analizy kosztu rozszerzania rozmytych zbiorów kompetencji ... 53

2.5. Metoda ilościowej oceny kompetencji zespołu do wykonania zadania ... 56

3. Metoda wyboru wariantu przyporządkowania zespołów do pakietów prac w projekcie... 59

3.1. Podejścia do rozwiązania problemu przyporządkowania zespołów do pakietów prac w projekcie ... 59

3.2. Metody wielokryterialnej analizy decyzyjnej... 62

3.3. Koncepcja metody wyboru wariantu przyporządkowania zespołów do pakietów prac projektu... 69

3.4. Preselekcja zespołów do pakietów prac... 73

(3)

3.5. Redukcja wariantów przyporządkowania zespołów do pakietów prac

projektu ... 74

3.5.1. Wymogi kompetencyjne stawiane konsorcjom ... 75

3.5.2. Wymogi formalne stawiane konsorcjom ... 80

3.6. Wielokryterialna analiza decyzyjna wariantów przyporządkowania ... 81

3.6.1. Metoda analitycznej hierarchizacji (AHP) ... 81

3.6.2. Kryteria decyzyjne ... 82

3.6.3. Uzasadnienie wyboru metody AHP do rozwiązania postawionego problemu decyzyjnego ... 84

4. Metoda podziału nakładów czasu pracy pomiędzy uczestników projektu ... 92

4.1. Problem podziału nakładów czasu pracy w projekcie ... 92

4.2. Metoda podziału czasu pracy w oparciu o teorię gier ... 100

5. Przykład demonstrujący opracowaną metodę... 105

5.1. Opis struktury podziału prac analizowanego projektu ... 105

5.2. Przyjęte ograniczenia i kryteria decyzyjne ... 108

5.3. Charakterystyka zespołów kandydujących do uczestnictwa w projekcie... 110

5.4. Analiza kompetencji zespołów kandydujących do uczestnictwa w projekcie .. 111

5.5. Preselekcja zespołów do zadań... 131

5.6. Redukcja liczby wariantów konsorcjum... 132

5.7. Podział nakładów czasu pracy i określenie podziału budŜetu ... 138

Zakończenie ... 143

Spis tablic... 146

Spis rysunków... 149

Literatura... 150

(4)

Wstęp

Projekty realizowane we współpracy obok badań własnych realizowanych samodzielnie przez uczelnie wyŜsze i jednostki badawcze są jedną z podstawowych form prowadzenia badań naukowych. Szczególnie w kontekście europejskim zyskują one na wadze, ze względu na ich silne wspieranie przez Komisję Europejską, dla której stanowią główny mechanizm finansowania badań w zróŜnicowanej przestrzeni naukowej. Z punktu widzenia Komisji Europejskiej dąŜącej do realizacji strategii Lizbońskiej, w myśl której obszar Unii Europejskiej ma stać się najbardziej innowacyjną i konkurencyjną gospodarką na świecie, projekty badawcze wydają się być idealnym środkiem do osiągania tych celów.

Łączenie się wielu zespołów bądź nawet pojedynczych badaczy w zespoły projektowe zapewnia wypełnienie jednego z głównych priorytetów stawionych przez KE, a mianowicie integrację rozproszonych i zróŜnicowanych środowisk naukowych. JednakŜe z punktu widzenia projektów badawczych integracja środowisk naukowych nie moŜe być celem samym w sobie, tym bardziej Ŝe istnieją skuteczniejsze instrumenty ją zapewniające, takie jak np. tematyczne sieci współpracy. Projekty badawcze, nawet w kontekście europejskim, gdzie aspekt integracji środowisk jest bardzo istotny, to przede wszystkim innowacyjne wyniki w postaci patentów, nowych produktów, technologii bądź dokonań w dziedzinie nauk fundamentalnych. KE przeznacza na badania i rozwój bardzo duŜe środki w postaci szeregu programów finansowania z Programem Ramowym na czele (ok. 50 mld EUR na lata 2007 – 2013). Pomimo zaangaŜowania tak duŜych środków uzyskanie finansowania na badania nie jest łatwe, gdyŜ premiowane są wyłącznie projekty najlepiej spełniające kryteria przyjęte przez instytucję finansującą. Kryteria te mogą być bardzo róŜne w zaleŜności od instytucji i programu finansowania. W związku z tym przed potencjalnym koordynato- rem projektu aplikującym o grant na badania pojawia się problem stworzenia konsorcjum wykonawców, w taki sposób, aby moŜliwie najlepiej wypełnić wszystkie stawiane kryteria. Na tym właśnie zagadnieniu skupia się niniejsza praca. Przeprowadzono w niej analizę procesu formowania się konsorcjów projektowych oraz zaproponowano model podejmowania decyzji o doborze partnerów oraz przydziale im ról w projekcie w oparciu o szereg przyjętych kryteriów wynikających z przeprowadzonej analizy sytuacji finansowania ba- dań w Europie.

Analizując kryteria oceny wniosków o finansowanie badań moŜna wywnioskować, iŜ jednym z najwaŜniejszych, obok ich innowacyjności i jakości przygotowanej propozycji zakresu prac, jest zapewnienie przez konsorcjum odpowiedniej wiedzy wymaganej do zrealizowania zakładanego celu badawczego. Określenie wymagań odnośnie potrzebnej wiedzy odbywa się najczęściej w sposób opisowy. Podobnie w sposób opisowy określana jest takŜe wiedza uczestników konsorcjum. Takie podejście okazuje się niewystarczające do stworzenia jakiejkolwiek formalnej metody doboru partnerów do projektu. W związku z tym autor proponuje podejście do opisu wiedzy wymaganej do zrealizowania projektu oraz wiedzy posiadanej przez jego uczestników oparte o modele kompetencji. Sformalizowane modele kompetencji umoŜliwiają ilościową ocenę konsorcjów ubiegających się o finansowanie projektu z punktu widzenia dopasowania ich wiedzy i umiejętności do zakładanego celu badawczego, co w efekcie umoŜliwia wykorzystanie tych modeli w formalnych meto- dach oceny i doboru zespołów projektowych.

Problem doboru partnerów do fazy realizacji projektu, podobnie jak większość pro- blemów decyzyjnych, ma naturę wielokryterialną. Wymaga on więc odpowiedniego prze- analizowania jego struktury, określenia zbioru alternatyw decyzyjnych, zbioru kryteriów oraz problematyki decyzyjnej. W niniejszej pracy zaproponowano model hierarchiczny

(5)

zbudowany z wykorzystaniem podejścia opartego o metodę AHP. Metoda ta została po- wszechnie uznana za bardzo dobrze odzwierciedlającą zachowanie osoby podejmującej decyzję w oparciu o swoje doświadczenie i szereg kryteriów o charakterze subiektywnym lub nie dających się sformalizować (Satty 2001; Trzaskalik 2006).

Zaproponowana w pracy metoda doboru partnerów do konsorcjum projektowego została uzupełniona o metodę podziału nakładów czasu pracy planowanych dla projektu.

W przypadku projektów naukowych jego uczestnicy są jednostkami autonomicznymi. De- cyzja o przystąpieniu do projektu nie zaleŜy wyłącznie od koordynatora ale uzaleŜniona jest takŜe od woli samego partnera. OdróŜnia to projekty naukowe od projektów realizowanych w przemyśle w ramach jednej instytucji, gdzie decyzję o składzie zespołu podejmuje menadŜer projektu. W projektach naukowych partnerzy sami decydują o przystąpie- niu do konsorcjum, a ponadto warunki uczestnictwa mogą być negocjowane z koordynato- rem. Mechanizmy te zostały zamodelowane jako N-osobowa gra kooperacyjnej w postaci funkcji charakterystycznej. Autor w pracy formułuje problem podziału budŜetu projektu pomiędzy uczestników konsorcjum oraz przedstawia metodę jej rozwiązania wykorzystu- jącą procedurę obliczania wartości Shapleya.

Elementem spajającym obie zaprojektowane metody w jeden zintegrowany model podejmowania decyzji jest model reprezentacji kompetencji wykorzystujący koncepcję zbiorów rozmytych do przedstawiania zestawu kompetencji posiadanych przez zespół jak i kompetencji określonych jako wymagane do zrealizowania zadania projektowego. Model ten wykorzystuje takŜe elementy teorii grafów do przedstawienia struktury i zaleŜności kompetencji powiązanych z zadaniem. W związku z tym w pracy obrano następujący cel badawczy:

Opracowanie metody wspomagającej podejmowanie decyzji o doborze kompetentnych partnerów do projektu badawczego w oparciu o metody wielokryterialnej anali-

zy decyzyjnej, teorię grafów i teorię gier

W związku z przedstawionym celem pracy postawiono następującą tezę badawczą:

Przy określonym celu projektu, zbiorze zespołów kandydujących do uczestnictwa i posiadanych przez nie kompetencjach, wykorzystanie metod wielokryterialnej anali-

zy decyzyjnej, teorii gier i teorii grafów umoŜliwia skuteczny dobór grupy zespołów realizującej projekt oraz określenie ról zespołów w projekcie

Praca składa się z pięciu rozdziałów. W rozdziale pierwszym przedstawiono analizę obiektu badań, czyli procesu tworzenia się konsorcjów na potrzeby realizacji naukowych projektów badawczych. Następnie scharakteryzowano europejskie programy finansujące badania naukowe, ze względu na stawiane przez nie wymogi konsorcjom projektowym, które ubiegają się o środki na realizację swoich badań. W ostatniej części rozdziału pierwszego przedstawiono propozycję zintegrowanego modelu tworzenia konsorcjum uwzględ- niające specyfikę istniejący programów finansujących badania ze szczególnym uwzględ- nieniem Programu Ramowego Unii Europejskiej.

W rozdziale drugim pracy przedstawiono przegląd istniejących modeli reprezentacji kompetencji. Opisano tutaj zarówno formalne modele reprezentacji jak i standardy określania kompetencji, które mogą być wykorzystywane do określania kompetencji posiadanych przez zespoły jak i do określania wymogów kompetencyjnych dla realizacji za- dań projektowych. Na bazie opisanych modeli reprezentacji kompetencji zaproponowano metodę ilościowej oceny kompetencji zespołu do zrealizowania zadania.

W rozdziale trzecim znalazła się koncepcja metody wyboru wariantu przyporząd- kowania zespołów do zadań projektowych, która wyłania ostateczny skład konsorcjum. Na

(6)

potrzeby wielokryterialnej analizy decyzyjnej skonstruowano hierarchiczny model wyko- rzystujący załoŜenia metody AHP oraz zaproponowano zestaw kryteriów decyzyjnych moŜliwych do zastosowania w zaleŜności od potrzeb decydenta i wymogów stawianych przez program finansujący.

Rozdział czwarty pracy zawiera opis proponowanej metody podziału nakładów czasu pracy pomiędzy zespoły wchodzące w skład konsorcjum projektowego. Problem ten został zamodelowany jako n-osobowa gra kooperacyjna. W rozdziale przedstawiono for- malizację funkcji charakterystycznej n-osobowej gry kooperacyjnej oraz przeprowadzono dyskusję w celu wyłonienia metody rozwiązania dla tak sformułowanej gry.

Rozdział piąty zawiera obszerny przykład zastosowania opracowanej metody wy- korzystujący historyczne dane zrealizowanego juŜ projektu badawczego. Ze względu na moŜliwość porównania wyników z przykładu z wynikami rzeczywistymi, przykład wyko- rzystano do zweryfikowania postawionej tezy badawczej.

(7)

1. Charakterystyka europejskich programów finansowa- nia badań naukowych na przykładzie 7. PR

Integracja i rozwój europejskich środowisk naukowych i badawczych jest jednym z głównych sposobów zapewniania rozwoju zarówno w płaszczyźnie naukowej jak i gospo- darczej. Na mocy art. 163 ust. 1 Traktatu ustanawiającego Wspólnotę Europejską (Dz.U.

UE z 29.12.2006) Wspólnota ma na celu wzmacnianie bazy naukowej i technologicznej swojego przemysłu i sprzyjanie zwiększaniu jego międzynarodowej konkurencyjności, przy jednoczesnym promowaniu działalności badawczej uznanej za niezbędną na mocy Traktatu.

Na mocy art. 164 Traktatu Wspólnota prowadzi następujące działania, będące uzu- pełnieniem działań podejmowanych w państwach członkowskich:

a) wykonywanie programów badań, rozwoju technologicznego i demonstracji poprzez promowanie współpracy z przedsiębiorstwami, ośrodkami badawczymi i uczelniami wyŜszymi oraz między nimi;

b) promowanie współpracy w dziedzinie wspólnotowych badań, rozwoju technologicznego i demonstracji z krajami trzecimi i organizacjami międzynarodowymi;

c) upowszechnianie i optymalizacja wyników działań w dziedzinie wspólnotowych badań, rozwoju technologicznego i demonstracji;

d) pobudzanie kształcenia i mobilności naukowców we Wspólnocie.

Ambitne cele w zakresie rozwoju naukowego i technologicznego Unii Europejskiej znalazły swoje odzwierciedlenie w przyjętym przez jej kraje członkowskie w roku 2000 kompleksowym i długofalowym programie społeczno-ekonomicznym, określanym po- wszechnie jako Strategia Lizbońska. Plan ten zakłada przekształcenie Europy w ciągu 10 lat w najbardziej konkurencyjną i dynamicznie rozwijającą się strefę ekonomiczną na świecie. Cel ten ma być osiągnięty przy pomocy szeregu działań systemowo-regulacyjnych realizowanych w dziedzinie gospodarki, nauki, ekologii i modelu społecznego. Jednym z kluczowych załoŜeń jest tu rozwój gospodarki opartej na wiedzy, w której wiedza jest two- rzona, przyswajana, przekazywana i wykorzystywana bardziej efektywnie przez przedsię- biorstwa, organizacje, osoby fizyczne i społeczności, sprzyjając szybkiemu rozwojowi gospodarki i społeczeństwa.

Podstawowym celem Strategii Lizbońskiej odnośnie budowanie gospodarki opartej na wiedzy jest zwiększenie innowacyjności europejskiej gospodarki. Aby mogła się ona skutecznie rozwijać priorytetami muszą być edukacja, prace badawczo – rozwojowe oraz sprawne kanały i mechanizmy dystrybucji wiedzy i informacji. Unia Europejska realizuje te cele poprzez działania zmierzające do podniesienia łącznych wydatków na badania i rozwój (B+R) do 3% PKB do roku 2010 (z czego 2/3 ma pochodzić z sektora przedsię- biorstw), budowę Europejskiego Obszaru Badawczego, którego celem jest umoŜliwienie rozwoju naukowego europejskim badaczom a przez to zahamowanie odpływu najlepszych specjalistów do Stanów Zjednoczonych, poprzez finansowanie prac badawczych w obszarach priorytetowych dla rozwoju UE. Wzrost efektywności prowadzony działań ma przy- nieść koordynacja polityk (regionalnych, krajowych i europejskiej) oraz benchmarking najlepszych rozwiązań odnośnie działań i polityk proinnowacyjnych (Szultka 2004).

(8)

W celu realizacji załoŜeń Strategii Lizbońskiej UE podejmuje szereg inicjatyw.

Podstawowym instrumentem podnoszącym nakłady na B+R oraz koncentrującym odpowiednie środki finansowe na kluczowych dla rozwoju gospodarki europejskiej dziedzinach są programy ramowe. Programy te mają na celu, oprócz stymulowania rozwoju unijnej gospodarki, takŜe wspieranie konkurencyjności i innowacyjności europejskich ośrodków badawczych. Według załoŜeń cel ten osiągnięty ma być poprzez lepszą współpracę i koor- dynację działań związanych z rozwojem nauki. Związane jest to z ideą budowy Europej- skiej Przestrzeni Badań (ERA – European Research Area) (KE 2000).

Z budŜetu Unii Europejskiej przeznaczane są olbrzymie sumy na badania naukowe.

Realizowany w latach 2002 – 2006 6. Program Ramowy to ponad 17 miliardów EUR (Dz.U. UE L 232/1 z 29.08.2002), co stanowi ok. 4% całego budŜetu UE (DG Research 2004). Natomiast na jego kolejną siódmą edycję planowaną na lata 2007-2013 przewidziano juŜ 50 miliardów EUR (Dz.U. UE L 412/1 z 30.12.2006). Tak duŜe nakłady na badania i rozwój mają zapewnić zrealizowanie ogłoszonej w 2000 roku Strategii Lizbońskiej, w myśl której, w przeciągu 10 lat Europa ma stać się najbardziej dynamiczną i konkurencyj- ną strefą ekonomiczną na świecie.

Z bardzo śmiałymi planami odnośnie rozwoju nauki i gospodarki europejskiej kon- trastuje zaobserwowany w ostatnich latach tzw. Paradoks Europejski (DG Research 2005).

Mianowicie, analiza europejskiej przestrzeni badań i rozwoju wykazała jej względnie niską innowacyjność w porównaniu do posiadanego bardzo wysokiego potencjału naukowego.

Szczególnie widoczne jest to w porównaniu z USA, ciągle zwiększających swoją przewagę w dziedzinie badań naukowych i rozwoju technologicznego. Wynikać to moŜe z niezwięk- szanych w UE nakładów na B+R utrzymujących się na poziomie 1,9% PKB, w porówna- niu do 2,6% USA i 3,1% w Japonii. Ponadto przewiduje się, Ŝe Chiny osiągną poziom europejskiej intensywności badawczo-rozwojowej w 2010 roku (Siemaszko 2006). Raport opublikowany po pierwszych latach realizacji Strategii Lizbońskiej i podsumowujący pierwsze jej wyniki (Kok 2004) wykazał, Ŝe pomimo ambitnych załoŜeń rzeczywistość europejskich B+R wcale nie zaczęła ulegać poprawie, a dystans dzielący UE od prowadzą- cych na tym polu USA zaczyna się powiększać. Do podobnych wniosków w innym opu- blikowanym w tym okresie raporcie dochodzi Aho (2006). Jako główne czynniki europejskiej stagnacji wymienia on:

• malejącą produktywność – po raz pierwszy od czasów II wojny światowej średni wzrost PKB, produktywność pracy oraz całkowity wskaźnik produkcyjności były niŜsze od wskaźników uzyskanych w USA.

• poraŜka w wykorzystaniu technologii informacyjno-komunikacyjnych (ICT) – Stany Zjednoczone w przeciwieństwie do UE świetnie wykorzystały fakt, iŜ wzrost pro- duktywności w ostatnich latach był głównie napędzany przez usługi wykorzystują- ce ICT.

• straty wielkich firm europejskich w wyniku globalizacji B+R – firmy amerykańskie zainwestowały w roku 1997 w sferę B+R 300 mln EUR więcej, a w 2002 juŜ 2 mld EUR więcej od firm europejskich.

• zamknięcie w tradycyjnych sektorach – europejskie firmy produkcyjne w niewy- starczającym stopniu wykorzystują ICT i widoczny jest wyraźny deficyt w produk- cji i inwestycji w nowe technologie. W tych sektorach w nowe technologie inwe- stowane było tylko 0,2% PKB w porównaniu do 0,7% PKB w USA.

Unia Europejska stoi więc wobec konieczności wzmocnienia swojej międzynaro- dowej pozycji konkurencyjnej w obliczu zmieniających się warunków pod wpływem pro-

(9)

cesu globalizacji (Jankowska 2005). Wyrazem niepokojących sygnałów docierających z przedstawionych raportów oceniających pierwsze lata realizacji Strategii Lizbońskiej była modyfikacja jej załoŜeń i opracowanie w 2005 roku tzw. Nowej Strategii Lizbońskiej. De- finiuje ona trzy podstawowe nurty:

• Europa ma się stać miejscem najkorzystniejszym dla inwestycji i pracy;

• do przyspieszenia wzrostu gospodarczego wykorzystywane mają być wiedza i in- nowacje technologiczne;

• muszą powstawać nowe miejsca pracy.

JednakŜe najistotniejszą decyzją z punktu widzenia europejskich środowisk zaan- gaŜowanych w B+R było postanowienie, Ŝe wydatki na ten cel sięgną 3% PKB. Zwiększe- nie nakładów na B+R w wyniku krytycznych raportów na temat tempa rozwoju unijnej gospodarki bardzo dobrze ilustrują takŜe budŜety kolejnych programów ramowych. W 6.

edycji (lata 2002-2006) nakłady w przeliczeniu na rok trwania programu wynosiły ok. 2,8 mld EUR/rok, podczas gdy 7. PR (lata 2007-2013) wskaźnik ten wyniósł ok. 7,1 mld EU- R/rok. Mamy więc do czynienie z dwuipółkrotnym wzrostem bezpośrednich nakładów na największe europejskie przedsięwzięcia technologiczne i badawcze. Ilustrację wzrostu nakładów na kolejne programy ramowe przedstawiono na rysunku 1.1.

0 10 20 30 40 50

mld EUR

1994-98 4PR 1998-2002 5PR 2002-2006 6PR 2007-2013 7PR

Rys. 1.1. Ewolucja budŜetów programów ramowych UE (KE 2007)

Jak wynika z powyŜej przeprowadzonej analizy sytuacji badań i rozwoju w Europie panują obecnie bardzo sprzyjające warunki do prowadzenia badań naukowych. Zwiększa- jące się nakłady przeznaczane z budŜetu UE oraz mnogość róŜnego rodzaju programów i mechanizmów finansujących powodują silną stymulację środowisk naukowych.

Ze względu na prowadzoną przez UE politykę spójności i zapisane w Traktacie cele zmniejszania dysproporcji pomiędzy róŜnymi regionami i obszarami Unii we wszelkich mechanizmach finansowania B+R promowane są formy prowadzenia przedsięwzięć, w których dochodzi do współpracy kilku podmiotów pochodzących z róŜnych krajów Wspólnoty. W terminologii unijnej grupy wykonawców przedsięwzięć określane są mia- nem konsorcjów projektowych a zasady ich tworzenia oraz warunki przystąpienia określają wymogi poszczególnych programów finansowania badań. Przykładowo w instrumentach finansujących w programach ramowych minimalna liczba uczestników konsorcjum została ustalona na trzy niezaleŜne podmioty (jedynym wyjątkiem są tu tylko projekty badań pionierskich oraz działania wspierające rozwój naukowców, w których finansowane mogą być

(10)

pojedyncze podmioty) (Dz.U. UE L 412/1 z 30.12.2006). Projekty realizowane przez konsorcja są więc zgodne z unijną polityką spójności i zgodnie z jej załoŜeniami mają zapew- nić równomierne rozpowszechnianie wiedzy wśród zespołów uczestniczących w przedsię- wzięciach jak i równieŜ w ich regionalnym otoczeniu, w którym realizowane jest rozpowszechnianie wyników zrealizowanych badań.

Z punktu widzenia naukowców i uniwersytetów uczestniczenie w projektach badawczych realizowanych w ramach programów europejskich jest świetną okazją do naukowego rozwoju, zdobywania nowych doświadczeń, wiedzy, nawiązywania kontaktów i budowania trwałej współpracy. Instytucje decydują się więc na realizowanie badań we współpracy nie tylko ze względu na mechanizmy finansowania, które niejako wymuszają taką formę realizacji przedsięwzięć ale takŜe ze względu na ich potwierdzoną skuteczność.

Prace prowadzone w zakresie analizy zjawiska współpracy podmiotów w dziedzinie B+R wykazały bardzo duŜą skuteczność organizacji tego typu. Przykłady wykazują, Ŝe współ- praca w zakresie B+R przynosi korzyści w wymiarze ekonomicznym, technologicznym i wiedzy nawet w przypadku podmiotów gospodarczych konkurujących ze sobą na wspól- nym rynku (Combs 2005, D’Aspremont 1988, De Fraja 2002, Kamien 1992, Poyago- Theotoky 1997)

W obecnych warunkach europejskich instytuty badawcze i uniwersytety poszukują bardzo aktywnie moŜliwości zaangaŜowanie się w duŜe wielozespołowe przedsięwzię- ciach. Do tego celu stworzony został serwis internetowy Cordis, na stronach którego instytucje mogą zgłaszać chęć uczestnictwa w projektach europejskich, przedstawiać swoje propozycje badań oraz składać wnioski o finansowanie swoich przedsięwzięć. O zaintere- sowaniu programami ramowymi moŜe świadczyć wynik pierwszego ogłoszonego zaproszenia do nadsyłania koncepcji i tematów przyszłych projektów badawczych 7. Programu Ramowego skierowanego do polskich instytucji i zespołów badawczych. W odpowiedzi na to zaproszenie, obejmujące takie programy szczegółowe 7. PR jak Współpraca, Pomysły i MoŜliwości, przesłano łącznie 686 zgłoszeń. Spośród tych propozycji 186 zostało odrzu- conych z powodu róŜnych wymogów formalnych, natomiast 500 zostało przeznaczonych do publikacji (tabela 1.1). Liczby te obrazują skalę zainteresowania prowadzeniem badań we współpracy na poziomie europejskim. Zaznaczyć trzeba tutaj, Ŝe przesłane propozycje dotyczą projektów o naprawdę duŜej skali. O ich rozmiarze moŜe świadczyć średnia liczba uczestników konsorcjum projektowego w 6. PR wynosząca 14 zespołów z 7 krajów przy średnim budŜecie dla pojedynczego projektu wynoszącym 4,6 mln EUR (DR Research 2006).

Tabela 1.1. Liczba otrzymanych zgłoszeń na zaproszenie do składania koncepcji projek- tów w 7. PR (Sławiński 2006)

Program szczegółowy

Liczba przesłanych propozycji

Liczba propozycji nie przeznaczonych

do publikacji

Liczba propozycji przeznaczonych do

publikacji

Współpraca 323 80 243

Pomysły 276 79 197

MoŜliwości 87 27 60

Razem 686 186 500

(11)

Pomimo przeznaczania przez UE bardzo duŜych środków na badania i rozwój nie są one przekazywane w formie prostego subsydiowania jednostek badawczych. Fundusze przeznaczane są wyłącznie na dokładnie zaplanowane i uzasadnione przedsięwzięcia naukowe. W związku z tym wnioski o finansowanie projektów badawczych muszą być przede wszystkim bardzo dobrze przygotowane pod kątem merytorycznym i mieć dokład- nie sprecyzowane innowacyjne cele. Ponadto konsorcjum ubiegające się o grant musi za- gwarantować, iŜ posiada niezbędną wiedzę i umiejętności do zrealizowania postawionego sobie ambitnego celu naukowego. KaŜdy wniosek jest poddawany procesowi oceny i tylko projekty pozytywnie ocenione przez zatrudnione do tego celu zespoły ekspertów otrzymują finansowanie.

O skali trudności uzyskania finansowania świadczą statystyki mówiące o skutecz- ności instytucji ubiegających się o otrzymanie wsparcia ze środków poszczególnych pro- gramów. Skuteczność tą wyraŜa wskaźnik sukcesu będący ilorazem ilości projektów wy- branych do finansowania do liczby wszystkich złoŜonych wniosków. W 6. PR wskaźnik sukcesu wyniósł ok. 22%, natomiast dla wniosków składanych przez polskie instytucje był on niŜszy i wyniósł 15,3% (Supel 2006, Siemaszko 2006). Wskaźniki sukcesu dla po- szczególnych krajów UE przedstawiono na rysunku 1.2.

Rys. 1.2. Wskaźniki sukcesu wniosków składanych w 6. PR przez poszczególne kraje UE (Supel 2006)

Statystyki dla programu Minerva, będącego częścią europejskiego programu edu- kacyjnego Socrates były stosunkowo lepsze i w latach realizacji tego programu 2000-2003 wskaźnik sukcesu wyniósł 38%. Wynikać to jednak moŜe z mniejszej skali złoŜoności tych projektów i ograniczenia wyłącznie do dziedziny edukacji.

Z analizy statystycznej skuteczności dla wniosków składanych w europejskich programach wspierających badania wynika, Ŝe pomimo olbrzymich budŜetów tych progra- mów otrzymanie finansowania dla konkretnego przedsięwzięcia nie jest łatwe. W celu

(12)

prześledzenia przyczyn tak duŜej liczby niepowodzeń przedstawione zostaną istnieją procedury składania wniosków oraz stosowane kryteria ich selekcji.

Tak jak juŜ wcześniej wspomniano głównym instrumentem finansowym Unii Eu- ropejskiej wspierającym prace badawczo rozwojowe obejmującym praktycznie wszystkie dziedziny naukowe jest Program Ramowy Badań i Rozwoju Technologicznego. Obecnie realizowana jest 7. edycja tego programu o łącznym budŜecie ponad 50 mld EUR. Oprócz Programu Ramowego realizowane są róŜnego rodzaju specjalizowane programy o znaczą- co niŜszych budŜetach. Przykładem takiego programu jest program „Uczenia się przez całe Ŝycie” (Dz.U. UE L 327/45 z 15.11.2006) (w poprzedniej edycji znany jako program SO- CRATES), który ukierunkowany jest na edukację.

Podstawową forma współpracy w ramach unijnych programów są konsorcja złoŜo- ne z kliku, a nawet z kilkudziesięciu wykonawców. KaŜdy z programów, a często nawet odrębna edycja danego programu wprowadza własne nazewnictwo i przepisy odnośnie form współpracy. W celu prześledzenia istniejących mechanizmów związanych z uzyskiwaniem finansowania ze źródeł europejskich programów wspierania badań w dalszej czę- ści rozdziału pierwszego przedstawione zostaną procedury istniejące w 7. Programie Ra- mowym. Program ten jest obecnie największą inicjatywą tego typu przez co jego procedury najlepiej odzwierciedlają wszystkie mechanizmy związane z uzyskiwaniem finansowania dla badań, a wszelkie mniejszej skali programy opierają się o analogiczne bądź w pew- nym stopniu uproszczone zasady.

1.1. Formy wspierania przedsięwzięć badawczych na przykładzie 7. Programu Ramowego

1.1.1. Programy szczegółowe

W 7. Programie Ramowym Badań i Rozwoju zdefiniowano 4 główne bloki działań określane jako programy szczegółowe. KaŜdy z programów szczegółowych definiuje wła- sne cele strategiczne oraz zakres tematyczny działań wspierających. Do programów szcze- gółowych w 7. PR zalicza się następujące bloki działań:

• Współpraca

• MoŜliwości,

• Pomysły,

• Ludzie.

Poza czterema głównymi programami szczegółowymi istnieje takŜe program od- rębny specjalizowany program „Badania jądrowe i szkolenia - EUROATOM”, w ramach którego prowadzone są badania na temat pozyskiwania energii w procesie rozszczepiania i syntezy jądrowej oraz ochrony przed promieniowaniem. Ponadto na potrzeby realizacji, monitorowania i rozwija polityki UE do spraw badań powołano Wspólne Centrum Badaw- cze (WCB). WCB stanowi „ramię” Komisji Europejskiej będące ośrodkiem referencyjnym

(13)

w sprawie nauki i technologii. WCB posiada odrębny wydzielony budŜet, niezaleŜny od pozostałych programów szczegółowych 7. PR.

Program szczegółowy „Współpraca”

Program szczegółowy „Współpraca” wspiera wszystkie rodzaje badań prowadzonych przez róŜnorodne podmioty badawcze w ramach współpracy ponadnarodowej oraz ma na celu wzmacnianie kluczowych dziedzin nauki i technologii.

Program “Współpraca” podzielono na dziesięć odrębnych tematów. KaŜdy z tych tematów funkcjonuje niezaleŜnie, mając jednocześnie na celu utrzymanie spójności w ramach programu “Współpraca”. UmoŜliwia to wspólne, przekrojowe działania obejmujące swoim zakresem kilka obszarów tematycznych.

Program „Współpraca” obejmuje działania badawcze w następujących obszarach tematycznych:

• zdrowie;

• Ŝywność, rolnictwo i biotechnologia;

• technologie informacyjne i komunikacyjne (ICT);

• nanonauki, nanotechnologie, materiały i nowe technologie produkcyjne;

• energia;

• środowisko (łącznie ze zmianami klimatu);

• transport (łącznie z aeronautyką);

• nauki społeczno-ekonomiczne i humanistyczne;

• przestrzeń kosmiczna;

• bezpieczeństwo.

Dla kaŜdego z tematów przedstawiono cel, podejście do jego realizacji oraz działa- nia obejmujące inicjatywy na szeroką skalę, współpracę międzynarodową oraz róŜnorodne potrzeby polityczne (Dz.U. UE L54/30 z 22.02.2007).

Program ten obejmuje równieŜ wspólne inicjatywy technologiczne, które są zwią- zanymi z przemysłem i finansowanymi z wielu źródeł działaniami na szeroką skalę, i które są w niektórych przypadkach wspomagane finansowo z sektorów publicznego i prywatne- go. Innymi cechami charakterystycznymi tego programu są: koordynacja pozawspólnoto- wych programów badawczych mająca na celu zbliŜenie europejskich – krajowych i regionalnych – programów badawczych (np. ERA-NET) oraz mechanizm finansowego podziału ryzyka.

Program szczegółowy „MoŜliwości”

Program „MoŜliwości” opracowano w taki sposób aby wzmocnić i zoptymalizować zasoby wiedzy potrzebne Europie do osiągnięcia wysokiego stopnia rozwoju gospodarki

(14)

opartej na wiedzy. Rozwijając moŜliwości badawcze i innowacyjne oraz europejską kon- kurencyjność, program ten stymuluje europejski potencjał badawczy i zasoby wiedzy.

Dla programu „MoŜliwości zdefiniowane następujące cele:

• wspieranie spójnego kształtowania polityk;

• uzupełnianie programu “Współpraca”;

• wnoszenie wkładu do polityk i inicjatyw UE mających na celu zwiększenie spójno- ści i wpływu polityk Państw Członkowskich;

• synergię z polityką spójności i polityką regionalną, funduszami strukturalnymi, programami edukacyjnymi i szkoleniowymi oraz programem na rzecz konkuren- cyjności i innowacji.

Program „MoŜliwości” obejmie siedem obszernych dziedzin tematycznych (Dz.U.

UE L 400/281 z 30.12.2006):

• Infrastruktury badawcze,

• Prace badawcze na rzecz MŚP,

• Regiony Wiedzy oraz wspieranie rozwoju regionalnych klastrów badawczych,

• Potencjał badawczy,

• Nauka w społeczeństwie,

• Wspieranie spójnego rozwoju w dziedzinie badań naukowych,

• Określone działania we współpracy międzynarodowej.

Program szczegółowy „Pomysły”

Celem programu szczegółowego „Pomysły” jest podwyŜszenie doskonałości, dy- namiki i kreatywności badań mających charakter „badań pionierskich” prowadzonych przez indywidualne zespoły. Program ten ma charakter zorientowany na badacza jest otwarty na oddolne inicjatywy i pomysły badań. WaŜnym aspektem tego programu jest ogłaszanie i rozpowszechnianie wyników badań.

Jest to pierwszy przypadek w historii europejskich programów ramowych finansowania czysto badawczych i pionierskich dziedzin nauki i technologii, niezaleŜnie od prio- rytetów tematycznych. Program „Pomysły” jest wyjątkowy w stosunku do pozostałych programów szczegółowych w tym, Ŝe projekty badań są rozpatrywane jedynie na podstawie ich doskonałości zgodnie z naukowymi ocenami eksperckimi i nie muszą być zgodne z aktualnymi celami politycznymi, ponadto badania mogą być prowadzone przez pojedynczy zespół i nie istnieje tutaj wymóg transgraniczności. Program jest wdraŜany przez nową Europejską Radę ds. Badań Naukowych (ERBN), która składa się z Rady Naukowej (pla- nującej strategię naukową, ustalającej program prac, kontrolę jakości i działania informacyjne) oraz agencji wdraŜającej (zajmującej się administracją, wspieraniem kandydatów, kwalifikowaniem wniosków, zarządzaniem grantami oraz praktyczną organizacją) (Dz. U.

UE L 400/224 z 30.12.2006).

(15)

Program szczegółowy „Ludzie”

Celem strategicznym programu szczegółowego „Ludzie” jest zwiększanie atrakcyj- ności Europy dla naukowców. Aby zrealizować ten cel program wspiera działania dąŜące do osiągnięcia efektu ustrukturyzowania organizacji, skuteczności i jakości kształcenia naukowców, aktywnego rozwoju ich kariery, dzielenia się wiedzą przez naukowców mię- dzy sektorami i organizacjami badawczymi, zwiększenia partnerstwa między przemysłem a nauką oraz silnego zaangaŜowania kobiet i naukowców na wczesnych etapach kariery w badania i rozwój.

Program jest realizowany poprzez systematyczne inwestycje na rzecz ludzi, głów- nie przez spójny zestaw „działań Marie Curie”. Działania te, przy wykorzystaniu doświad- czeń z „działań Marie Curie” w ramach poprzednich programów ramowych, dotyczą rozwoju umiejętności i wiedzy naukowców na wszystkich etapach ich karier, od wstępnych szkoleń naukowców, skierowanych specjalnie do młodych ludzi, do rozwoju kariery i uczenia się przez całe Ŝycie w sektorach publicznym i prywatnym. Kluczowymi elemen- tami wszystkich „działań Marie Curie” są równieŜ uznawanie doświadczeń nabytych w róŜnych sektorach i krajach oraz odpowiednie warunki pracy.

„Działania Marie Curie” są otwarte dla wszystkich dziedzin badań i rozwoju technologicznego. Wnioskodawcy samodzielnie wybierają dziedziny badań. MoŜliwe jest ukie- runkowanie niektórych działań w ramach programu, np. w odniesieniu do dyscyplin naukowych i obszarów technologicznych, regionów uczestniczących, rodzajów organizacji badawczych i społeczności naukowej w celu uwzględnienia zmieniających się potrzeb Eu- ropy w zakresie kształcenia naukowców, mobilności, rozwoju kariery i dzielenia się wie- dzą.

Porównując wszystkie programy szczegółowe ze sobą moŜna stwierdzić, Ŝe trzo- nem całego 7. PR jest program „Współpraca”. Prowadzone w nim działania w płaszczyź- nie badawczej mają najszerszy zakres w porównaniu do bardziej ukierunkowanych pozo- stałych programów szczegółowych. Ma to takŜe wyraz w strukturze budŜetu 7. PR, w któ- rym fundusze przeznaczone na program „Współpraca” stanowią 61% całych nakładów.

Szczegóły struktury budŜetu 7. PR przedstawiono na rysunku 1.3.

Ludzie; 4728; 9%

MoŜliwości; 4217;

8%

Euroatom; 2751; 5% WCB; 1751; 3%

Pomysły; 7460; 14%

Współpraca; 32365;

61%

Rys. 1.3. Struktura budŜetu 7. Programu Ramowego (Dz.U. UE L 412/1 z 30.12.2006)

(16)

1.1.2. Systemy wsparcia działań

Mechanizmy określające zasady uczestnictwa w programie oraz formę współpracy zespołów uczestniczących w 7. PR określane są jako „systemy wspierające działania”. W literaturze w odniesieniu do systemów wspierających działania wykorzystywany jest termin instrumentów finansowania, jednakŜe jest to nazwa wykorzystywana w 6. PR i wraz z rozpoczęciem 7. edycji Programu jej uŜywanie jest niezalecane.

W tej 7. edycji Programu Ramowego zdefiniowano 6 systemów wspierania działań (Dz.U. UE L 412/1 z 30.12.2006):

1. Projekty realizowane w ramach współpracy

Wsparcie dla projektów badawczych prowadzonych przez konsorcja z uczestnikami z róŜ- nych państw, mających na celu stworzenie nowej wiedzy, nowych technologii, produktów, demonstracji lub wspólnych zasobów przeznaczonych na badania. Rozmiar, zakres i we- wnętrzna organizacja projektów mogą być róŜne w zaleŜności od dziedziny i tematu. W 7.

PR przewidziano i wyodrębniono projekty realizowane w ramach współpracy o duŜej i małej skali prowadzonych prac. Do ich określania wykorzystuje się nazewnictwo stworzo- ne pierwotnie w 6. PR. W związku z tym projekty realizowane w ramach współpracy dzie- lą się na:

• ukierunkowane działania badawcze na małą lub średnią skalę (STREP – ang. Spe- cific Targeted Research Projects)

• projekty integrujące na duŜą skalę (IP – ang. Integrated Projects).

Projekty mogą być równieŜ skierowane do określonych grup, np. MŚP i innych małych podmiotów.

2. Sieci doskonałości

Wsparcie wspólnego programu działań, wdraŜanego przez wiele organizacji badawczych łączących swoje działania w danej dziedzinie, prowadzonych przez zespoły badawcze w ramach współpracy w dłuŜszym okresie. WdraŜanie tego wspólnego programu działań wymaga formalnego zobowiązania ze strony organizacji łączących część swoich zasobów i działań.

3. Działania koordynacyjne i wspierające

Wsparcie dla działań mających na celu koordynację i wspomaganie działań i polityk badawczych (tworzenie sieci, wymiany, międzynarodowy dostęp do infrastruktur badawczych, prace studyjne, konferencje itd.). W niektórych zaproszeniach do składania wnio- sków rozgraniczane są warunki i kryteria selekcji odrębnie dla działań koordynacyjnych (CA – ang. coordination actions) i działań wspierających (SA – ang. suport actions). Dzia- łania te mogą takŜe być wdraŜane w inny sposób niŜ poprzez zaproszenia do składania wniosków.

4. Wsparcie na rzecz badań pionierskich

Wsparcie dla projektów prowadzonych przez pojedyncze, krajowe lub ponadnarodowe, zespoły badawcze. System ten jest wykorzystywany do wspierania inicjowanych przez samych naukowców projektów badawczych przekraczających granice dzisiejszej wiedzy, finansowanych w ramach Europejskiej Rady ds. Badań Naukowych.

(17)

5. Wsparcie na rzecz kształcenia i rozwoju kariery naukowców

Wsparcie na rzecz kształcenia i rozwoju kariery naukowców, w szczególności wykorzystywane do realizacji działań programu Marie Curie.

6. Badania na rzecz określonych grup (zwłaszcza MŚP)

Wspieranie projektów badawczych, w ramach których większa część badań i rozwoju technologicznego prowadzona jest przez wyŜsze uczelnie, ośrodki badawcze lub inne podmioty prawne, na korzyść określonych grup, zwłaszcza MŚP lub ich stowarzyszeń.

Podjęte zostaną działania na rzecz pozyskania dodatkowych środków z Europejskiego Banku Inwestycyjnego i innych organizacji finansowych.

Dla większości z powyŜszych systemów wspierających działania podstawową for- mą współpracy jest konsorcjum projektowe złoŜone z przynajmniej trzech wykonawców, tylko „Wsparcie na rzecz badań pionierskich” oraz „Wsparcie na rzecz kształcenia i rozwoju kariery naukowców” dopuszcza finansowania przedsięwzięcia realizowanego przez jeden podmiot.

W większości działań realizowanych w ramach PR wszyscy uczestnicy realizujący wspólne przedsięwzięcie muszą zawrzeć między sobą umowę cywilno-prawną zwaną

„umową konsorcjum” regulującą ich prawa i obowiązki. W szczególności umowa konsorcjum powinna regulować następujące kwestie (Dz.U. UE L 391/1 z 30.12.2006):

a) wewnętrznej organizacji konsorcjum;

b) podziału wkładu finansowego wspólnoty;

c) zasad dotyczących upowszechniania, wykorzystania oraz praw dostępu, jak rów- nieŜ postanowień umowy o dotację;

d) rozstrzygania sporów wewnętrznych, w tym przypadków naduŜycia uprawnień;

e) uzgodnień między uczestnikami dotyczących odpowiedzialności, odszkodowań i poufności.

Komisja Europejska w zaproszeniach składania wniosków publikuje wytyczne w sprawie głównych kwestii, które mogą być przedmiotem ustaleń uczestników w ramach w ramach umów konsorcyjnych, łącznie z postanowieniami dotyczącymi propagowania udziału małych i średnich przedsiębiorstw (MSP). Ponadto, w przypadku niektórych za- proszeń do składania wniosków Komisja moŜe odstąpić od wymogu zawarcia umowy konsorcyjnej pomiędzy uczestnikami projektu.

Umowa konsorcjum, jak wskazano powyŜej, reguluje jego wewnętrzną organizację, zakres odpowiedzialności oraz podział wkładu finansowego wspólnoty. JednakŜe Rozpo- rządzenie ustanawiające zasady uczestnictwa w 7. PR (Dz.U. UE L 391/1 z 30.12.2006) wymaga wyróŜnienia spośród uczestników konsorcjum jednego podmiotu jako koordynatora. Koordynator posiada szersze uprawnienia w porównaniu do pozostałych konsorcjan- tów i pełni rolę przewodnią w konsorcjum. Koordynator zgodnie z Rozporządzeniem:

a) monitoruje przestrzeganie zobowiązań przez wszystkich uczestników;

b) weryfikuje, czy podmioty prawne określone w umowie o dotację spełniają formalne warunki przystąpienia do umowy o dotację;

c) otrzymuje wkład finansowy Wspólnoty i dokonuje jego podziału zgodnie z postanowieniami umowy konsorcyjnej i umowy o dotację;

(18)

d) prowadzi dokumentację i księgi rachunkowe związane z wkładem finansowym Wspólnoty oraz informuje Komisję o jego podziale;

e) pełni rolę pośrednika zapewniającego sprawną i prawidłową komunikację między uczestnikami oraz składa regularne sprawozdania z postępu prac uczestnikom i komisji.

Jak wskazuje na to zakres uprawnień i obowiązków koordynatora jego odpowie- dzialność wobec Komisji za prawidłową realizację załoŜonych prac oraz rozdysponowanie przekazanych środków jest ogromna. Rolę koordynatora w procesie tworzenia się konsorcjum i przygotowywania wniosku przedstawiono szczegółowo w rozdziale 1.2 pracy.

Program „Uczenie się przez całe Ŝycie” jest pakietem działań skierowanych na rozwój edukacji w przestrzeni europejskiej. JeŜeli chodzi o działania o charakterze badaw- czym w programie tym udostępniane są dwie podstawowe formy współpracy: projekty wielostronne oraz sieci współpracy.

1.1.3. Kryteria oceny wniosków

Bez względu na program szczegółowy 7. PR wszystkie składane wnioski przed podjęciem przez Komisję decyzji o finansowaniu poddawane są ocenie w celu określenia ich jakości i zgodności z przyjętymi celami strategicznymi i szczegółowymi programu oraz wybranej tematyki. W sporym uogólnieniu, bez względu na program szczegółowy, moŜna wyróŜnić cztery podstawowe cechy poddawane ocenie. Są to:

1. Cel i zakres projektu;

2. Plan realizacji projektu;

3. BudŜet projektu;

4. Skład konsorcjum projektowego.

PowyŜej przedstawione podstawowe cechy wniosku poddawane ocenie mają charakter ogólny. W poszczególnych edycjach programów ramowych definiowane są kryteria oceny i selekcji wniosków nawiązujące bezpośrednia do tych czterech cech. W siódmej edycji Programu Ramowego ogólne kryteria oceny wyboru wniosku określone zostały przez Rozporządzenie ustanawiające zasady uczestnictwa w 7. PR (Dz.U. UE L 391/1 z 30.12.2006). Dla programu szczegółowego „Współpraca” oraz „MoŜliwości” zostały one zdefiniowane następująco:

• doskonałość naukowa lub techniczna;

• znaczenie dla celów programów szczegółowego i wybranej tematyki badań okre- ślonych w programie prac obowiązującym w momencie opublikowania zaproszenia;

• potencjalny wpływ poprzez wspieranie rozwoju, upowszechnianie i wykorzysty- wanie wyników projektów;

• jakość i skuteczność realizacji i zarządzania.

(19)

Natomiast dla programu „Ludzie” obowiązują następujące kryteria:

• doskonałość naukowa lub techniczna;

• znaczenie dla celów programu szczegółowego;

• jakość i zdolność wnioskodawców (naukowców/organizacji) do realizacji projektu oraz ich potencjał dalszego rozwoju;

• jakość zaproponowanego działania pod względem szkolenia naukowców lub trans- feru wiedzy.

Rozporządzenie ustanawiające zasady uczestnictwa zaznacza ponadto, Ŝe szczegó- łowe kryteria oceny i wyboru wniosków określane są przez opublikowany w danym okresie program prac dla kaŜdego programu szczegółowego.

Przykładowe kryteria z trzeciej edycji zaproszeń do składania wniosków z roku 2007 w tematyce ICT programu szczegółowego „Współpraca” (FP7-ICT-2007-3) przedstawiono w tabeli 1.2. Kryteria te definiuje Aneks 2 do program prac na lata 2007-2008 programu szczegółowego „Współpraca” (KE C(2007)2460).

Tabela 1.2. Przykładowe kryteria szczegółowe dla zaproszenia FP7-ICT-2007-3

System wsparcia działań

Doskonałość naukowa lub techniczna

Jakość i skuteczność realizacji i zarządzania

Potencjalny wpływ poprzez wspieranie rozwoju, upowszechnianie i wykorzystywa- nie wyników projektu Wszystkie systemy Trafność pomysłu i ja-

kość celów

Poprawność procedur i struktur zarządzania Jakość oraz istotne do- świadczenie poszczegól- nych uczestników

Wkład na poziomie europejskim (lub świato- wym) do spodziewanych efektów wymienionych w programie prac

Projektu realizowane we współpracy

Postęp poza aktualny stan wiedzy

Jakość i efektywność zastosowanych metodyk naukowych i technologicznych oraz powiąza- nego planu prac

Jakość konsorcjum jako całości (z uwzględnie- niem komplementarności i zbalansowania) Poprawność alokacji i uzasadnienie potrzebnych zasobów (budŜet, kadra, sprzęt)

Poprawność wskaźników rozpowszechniania i wykorzystania wyników projektu oraz zarządzania własnością intelektualną

Sieci doskonałości Wkład do długookreso- wej integracji badań naukowych i technologicznych wysokiej jako- ści

Jakość i efektywność wspólnego programu działań oraz planu prac

Jakość konsorcjum jako całości (z uwzględnie- niem zdolności do pora- dzenia sobie z fragmen- tacją obszaru badań oraz zaangaŜowanie w głębo- ką i trwałą integrację Adekwatność zasobów do wspólnego przepro- wadzania programu dzia- łań

Poprawność wskaźników rozpraszania doskonało- ści, wykorzystania wyni- ków oraz rozpowszechniania wiedzy poprzez zaangaŜowanie nadzoru- jących i szerokiej publiki

(20)

CA Wkład w koordynację badań wysokiej jakości Jakość i efektywność mechanizmów koordyna- cji i powiązanego planu prac

Działania koordynacyjne i wspierające

SA Jakość i efektywność mechanizmów akcji wspierających oraz po- wiązanego planu prac

Badania na rzecz okre- ślonych grup

Innowacyjny charakter w odniesieniu do aktualne- go stanu wiedzy Wkład do postępu naukowego i technologicznego

Jakość i efektywność metodyk naukowych i technologicznych oraz powiązanego planu prac

Trzy główne kryteria przedstawione w tabeli 1.2 są niezmienne bez względu na system finansowania, natomiast kryteria szczegółowe mogą się róŜnić i zaleŜą od konkretnego programu szczegółowego, a nawet emitowanego zaproszenia do składania wniosków.

Ocena wniosków odbywa się zawsze dla kryteriów podstawowych według unormowanej pięciostopniowej skali ocen. W zaleŜności od zaproszenia do składania wniosków dla kaŜ- dego z kryteriów określane są progi minimalne oraz próg minimalny dla łącznej liczby punktów (np. minimum 3 punkty dla kaŜdego z kryteriów oraz minimum 10 punktów łącz- nie).

Przedstawione kryteria oceny i wyboru wniosków, a nawet zaprezentowane w tabeli 1.2 kryteria szczegółowe, raczej nie mogą być uznane jako bardzo precyzyjnie określają- ce wszystkie czynniki brane pod uwagę w procesie oceny. Mają one charakter ogólny (np.

jakość uczestników) i w związku z tym nie moŜna jednoznacznie stwierdzić jakie w rze- czywistości cechy wniosku i składającego go konsorcjum są uwzględniane przez eksper- tów w procesie oceny. Sytuacja ta stwarza pole do róŜnego rodzaju spekulacji i wnioskodawcy starają się sięgać po róŜnego rodzaju dodatkowe źródła informacji oprócz oficjalnych dokumentów ustalających zasady uczestnictwa.

Stworzenie metody wspierającej podejmowanie decyzji o wyborze partnerów do konsorcjum projektowego wymaga przyjęcia kryteriów decyzyjnych zgodnych z szeregiem czyn- ników rozpatrywanych w procesie oceny wniosku. Wykorzystanie kryteriów oceny przedstawionych w dokumentacji programów finansujących moŜe okazać się niewystarczające ze względu na ich wysoki stopień uogólnienia. Powoduje to, Ŝe praktycy i osoby przygotowujące wnioski często uwzględniają szereg nieformalnych kryteriów skonstruowanych w oparciu o szersze spojrzenie na całość zagadnienia oceny wniosków przez ekspertów oraz detaliczną analizę zestawu dokumentów określających cele i strategie programu. Takie podejście umoŜ- liwia określenie bieŜących trendów i potrzeb, które w danym okresie mogą wpływać na pozy- tywną decyzje w trakcie oceny wniosku lub w przypadku duŜej liczby konkurencyjnych wnio- sków przewaŜyć o wyborze konkretnego projektu.

(21)

W związku z duŜą liczbą potencjalnych źródeł informacji o czynnikach wpływających na ocenę wniosku model decyzyjny powinien uwzględniać kryteria decyzyjne sformułowane w procesie analizy następujących zagadnień związanych z danym programem finansowania:

1. Formalne kryteria oceny wniosków wskazywane przez zaproszenia do składania wniosków;

2. Celów strategicznych nakreślonych przez aktualny program prac programu szcze- gółowego oraz wybranej tematyki badań;

3. BieŜącej polityki instytucji finansującej oraz przyjętych przez nią celów strategicznych;

4. Raportów oraz analiz statystycznych dotyczących bieŜącej lub poprzednich edycji programu.

Pierwsze dwa źródła informacji o sposobie oceny wniosków są oczywiste i wynika- ją z oficjalnej dokumentacji dołączanej do kaŜdego zaproszenia do składania wniosków. W dopasowaniu do wymagań stawianych przez KE wnioskom projektowym warto uwzględ- nić informacje o bieŜącej polityce oraz przyjmowanych celach strategicznych. Pomimo, Ŝe kształt polityki odnośnie badań oraz przyjęte cele strategiczne wydają się być stałe i okre- ślone przez szereg kluczowych dokumentów takich jak Traktat o Unii Europejskiej (Dz.U.

UE C 321 E z 29.12.2006), załoŜenia Strategii Lizbońskiej i budowy Europejskiej Prze- strzeni Badawczej (KE COM (2006) 6) oraz rozporządzenia ustanawiające 7. PR (Dz.U.

UE L 391/1 z 30.12.2006), jednakŜe z upływem czasu pewne akcenty mogą być przesuwa- ne co wymaga od wnioskodawców ciągłego śledzenia bieŜącej sytuacji. Informacje o aktualnych trendach mogą pojawiać się z róŜnych źródeł od oficjalnych dzienników urzędo- wych i biuletynów informacyjnych po róŜnego rodzaju serwisy informacyjne a nawet jed- nostkowe wypowiedzi polityków mających wpływ na kształtowanie europejskiej polityki odnośnie badań i rozwoju. Kolejnym źródłem informacji pomagającym w dopasowaniu wniosku do bieŜących trendów są wszelkiego rodzaju publikowane raporty i analizy staty- styczne określające postępy w realizacji programów, wskaźników sukcesu, przyczyn nie- powodzeń itp. Przykładowo do tego typu dokumentów naleŜą raporty monitorujące postęp realizacji 6. Programu Ramowego (DG Research 2004, 2005, 2006), raport z implementa- cji nowych instrumentów w 6. PR (Marimon 2004) czy raport nt. realizacji celów programu w obszarze edukacji „Socrates” (COM(2004)153, SEC(2004)230). Na podstawie analizy tych dokumentów moŜna skonstruować listę zagadnień często pojawiających się w kontekście określania jakości składanych wniosków. Są to:

• rozproszenie geograficzne zespołów tworzących konsorcjum – istotność zagadnienia rozproszenia geograficznego zespołów podkreśla sam Traktat Unijny wyzna- czający politykę spójności oraz cel konwergencji – zmniejszania dysproporcji po- między poziomem rozwoju poszczególnych regionów UE. Wagę rozproszenia geograficznego uczestników podkreśla bezpośredni Rozporządzenie ustanawiające zasady uczestnictwa w 7. PR (Dz.U. UE L 391/1 z 30.12.2006), w którym znajduje się następujący zapis „Siódmy program ramowy powinien wspierać udział podmio- tów z najbardziej oddalonych regionów Wspólnoty”. Na niedostatki w rozproszeniu uczestników projektów wskazują niektóre raporty np. raport z realizacji działań w ramach programu Socrates (COM(2004)153) lub raport monitorujący 6. PR z 2005 r. (DR Research 2006).

• udział kobiet i męŜczyzn w składzie konsorcjum – podobnie do polityki spójności takŜe europejska zasada równości kobiet i męŜczyzn została zapisana w Traktacie Unijnym (art. 2 i 3, Dz.U. UE C 321 E z 29.12.2006). Istotność promowania rów-

(22)

ności płci i udziału kobiet naukowców w projektach przedstawiane są jako cele po- szczególnych programów szczegółowych, np. (zał. 1, Dz.U. UE L 54/30 z 22.02.2007). Równomierny balans kobiet i męŜczyzn jest takŜe podkreślany w przypadku składu grupy ekspertów wykonującej ocenę wniosków.

• udział MSP w składzie konsorcjum – angaŜowanie małych i średnich przedsię- biorstw w B+R jest jednym z aktualnych celów strategicznych KE. Ich niedosta- teczny udział w dotychczasowych inicjatywach sygnalizują niektóre raporty np. raport monitorujący 6. PR z 2005 r. (DR Research 2006) lub raport nt. instrumentów zastosowanych w 6. PR (Marimon 2004).

• liczba zespołów tworząca konsorcjum – raport dotyczący instrumentów finansowania w 6. PR (Marimon 2004) wskazuje, Ŝe składający wnioski często spekulowali sztucznie zwiększając liczbę uczestników konsorcjum. Decydował o tym tok rozu- mowania, Ŝe Program Ramowy dotyczy z załoŜenia duŜych projektów i w związku z tym konsorcjum je realizujące powinno składać się z duŜej liczby członków. Po- nadto, koordynatorzy dobierali sobie dodatkowych partnerów tylko i wyłącznie w celu lepszego wykazania posiadanej wiedzy wymaganej do osiągnięcia zakładane- go celu badań, bez dokładnego zaplanowania roli tych partnerów w fazie realizacji projektu. Sztuczne zawyŜanie liczby członków konsorcjum według wspomnianego raportu powoduje niekorzystne efekty w postaci generowania problemów z koor- dynacją i zarządzaniem. W związku z tym liczba uczestników konsorcjum powinna być starannie dobrana w zaleŜności od planowanego zakresu prac i związanych z tym wymogów kompetencyjnych.

PowyŜej przeprowadzona dyskusja nt. formalnych i nieformalnych kryteriów oceny wniosków wskazuje, Ŝe koordynator przygotowujący wniosek i budujący wokół siebie konsorcjum wykonawców projektu powinien bardzo dokładnie zaplanować strategię dzia- łania. Uzyskanie finansowania w warunkach silnej konkurencji składanych wniosków jest obecnie zadaniem trudnym. Według przytoczonych na początku rozdziału danych statystycznych wskaźnik sukcesu dla wniosku wynosi tylko 22% przy średnim koszcie jego przygotowania przekraczającym 100 tys. EUR (Marimon 2004). Dlatego teŜ w celu zwięk- szenia szans otrzymania finansowania, przygotowanie wniosku powinno być wykonywane nie tylko pod kątem wypełnienia oficjalnie przedstawianych kryteriów oceny i selekcji, ale powinno ponadto uwzględniać szereg dodatkowych nieformalnych czynników.

(23)

1.2. Procedury ogłaszania zaproszeń oraz składania i selekcji wniosków

1.2.1. Zasady ogłaszania zaproszeń do składania wniosków

Zaproszenie do składania wniosków jest podstawową formą ogłaszania moŜliwości wysyłania propozycji finansowania działań w ramach Programu Ramowego. Ogłaszanie zaproszeń do składania wniosków leŜy w gestii Dyrekcji Generalnej ds. Nauki Komisji Europejskiej. Treść zaproszenia reguluje przede wszystkim tematykę składanych wnio- sków, planowany budŜet na projekty realizowane w ramach zaproszenia oraz terminy skła- dania i oceny wniosków. Według określonych terminów zaproszenia do składania wnio- sków moŜna podzielić na dwa typy:

• zaproszenia ze sprecyzowaną datą składania wniosków;

• zaproszenia otwarte.

RóŜnica pomiędzy tymi dwoma typami zaproszeń do składania wniosków leŜy w sposobie w jaki Komisja oczekuje na wnioski i w jaki je ocenia. W zaproszeniach ze spre- cyzowaną datą złoŜenia wniosku wyznaczany jest termin z dokładnością do godziny, do którego przyjmowane są wnioski. Wszystkie wnioski nadesłane po tym terminie są auto- matycznie odrzucane. Po zakończeniu przyjmowania wniosków rozpoczyna się proces ich oceny przez grupy ekspertów. Komisja w zaproszeniu do składania wniosków określa przybliŜone terminy rozpoczęcia i zakończenia ewaluacji wniosków.

Zaproszenia otwarte nie mają sprecyzowanej ostatecznej daty przyjmowania wnio- sków. Zaproszenia te mają określony długi okres obowiązywania (np. 2 lata) w ciągu, któ- rego nadsyłane mogą być wnioski, a ich sprawdzanie i ocena odbywa się w systemie cią- głym.

Jak juŜ wspomniano wcześniej zaproszenia do składania wniosków emituje DG ds.

Nauki. Treść samego zaproszenia nie jest obszerna, zawiera ona tylko istotne terminy, tematy objęte zaproszeniem oraz przybliŜony budŜet. Uzyskanie wszystkich informacji potrzebnych do przygotowania wniosku w ramach konkretnego zaproszenia wymaga dodat- kowo zapoznania się szeregiem dokumentów emitowanych na róŜnych poziomach struktury Programu Ramowego. W szczególności istotne są w tym wypadku programy prac publikowane dla danego okresu realizacji programu. Programy prac przygotowywane są od- rębnie dla kaŜdego z programów szczegółowych oraz kaŜdej tematyki badań w obrębie programu szczegółowego. Dlatego teŜ, w celu zebrania wszystkich potrzebnych informacji do złoŜenia wniosku naleŜy kaŜdorazowo przeanalizować aktualny program prac dla tematyki tego zaproszenia oraz program prac programu szczegółowego, w ramach którego wy- emitowane zostało zaproszenie. Zakresy regulacji warunków przygotowania wniosku na poszczególnych poziomach struktury PR przedstawiono w tabeli 1.3.

(24)

Tabela 1.3. Poziomy określania treści zaproszeń do składania wniosków (opracowanie własne)

Poziom Dokument Reguluje

Program szczegółowy

Okresowy program prac (np. Program Prac „Ko- operacja” 2007-08)

• Cele strategiczne programu

• Realizowane tematyki

• ZałoŜenia odnośnie zasad równouprawnie- nia płci, udziału MSP, etyki prowadzenia badań

• Kryteria wyboru wniosku oraz sposób ich oceny

• Formy grantu i wielkość wkładu KE Tematyka Okresowy program prac

dla tematyki

(np. Program Prac ICT 2007-08)

• Cele strategiczne tematyki

• BudŜet na działania w danym okresie

• MoŜliwe systemy finansowania wniosków

• Wyzwania oraz tematy działań

• Liczbę oraz harmonogram emisji zaproszeń do składania wniosków

Zaproszenia do składania wniosków

Emisja zaproszenia do składania wniosków (np. Zaproszenie 3 ICT, FP7-ICT-2007-3)

• Termin składania wniosków (z dokładno- ścią do godziny)*

• BudŜet na projekty realizowane w ramach zaproszenia

• MoŜliwy zakres zmiany budŜetu

• Tematy objęte zaproszeniem oraz przewi- dziane dla nich systemy finansowania

• Zastosowane procedury oceny wniosków

• Harmonogram oceny i zawierania umów*

• Konieczność zawarcia umowy konsorcjum przez podmioty składające wspólny wniosek

Zawiadomienia o emisji zaproszenia do składania wniosków publikowane są kaŜ- dorazowo w Dzienniku Urzędowym Unii Europejskiej. Treści zaproszeń publikowane są w wersji elektronicznej w Wspólnotowym Serwisie Informacyjnym Badań i Rozwoju CORDIS (ang. Community Research and Development Information Service) dostępnym w Internecie pod adresem http://cordis.europa.eu. Zaproszenia są emitowane w postaci pakietu dokumentów zawierającego:

• treść zaproszenia w postaci tzw. fiszki projektowej,

• program prac dla tematyki zaproszenia,

• zestaw aneksów do programu prac dla programu szczegółowego regulujących zasady składania wniosków,

• podręczniki dla składających wnioski dla kaŜdego z systemów finansowania do- puszczalnych w zaproszeniu,

• broszurę informacyjną nt. 7. Programu Ramowego.

Ponadto w zaleŜności od zaproszenia dostępne są takŜe:

• Podręcznik nt. procedur oceny i wyboru wniosków,

(25)

• Treści rozporządzeń KE regulujące zasady uczestnictwa w 7. PR,

• Formularze oceny wniosku wykorzystywane przez ekspertów wykonujących ocenę,

• Formularz umoŜliwiający wstępną weryfikację wniosku.

Nowością wprowadzoną w 7. PR jest sposób przesyłania i wypełniania wniosków projektowych obejmujący tylko i wyłącznie drogę elektroniczną. Do tego celu stworzony został System Elektronicznego Składania Wniosków EPSS (ang. Electronic Proposal Submission Service). System ten zapewnia pewność i szybkość w przesyłaniu wniosków, poufność oraz automatyczną weryfikację uniemoŜliwiającą przesłanie niekompletnego wniosku.

1.2.2. Procedura przygotowania wniosku projektowego

Procedura przygotowania wniosku projektowego nie jest sformalizowana Ŝadnym oficjalnym dokumentem. Ciąg czynności koniecznych do wykonania w celu złoŜenia do KE propozycji finansowania projektu jest determinowany przez wymogi stawiane wnio- skowi, jego strukturę i zestaw informacji potrzebny do wypełnienia formularza dostępnego w EPSS.

Wniosek projektowy składa się z dwóch podstawowych części:

• części A – zawierającej administracyjne informacje o propozycji projektu i jego uczestnikach. Informacje wymagane do podania w tej części obejmują swoim zakresem: ogólny opis tematyki i celu projektu, dane kontaktowe i charakterystykę wszystkich uczestników konsorcjum projektowego, wysokość dofinansowania o jaką ubiega się konsorcjum. Wszystkie podane informacje są przekazywane eksper- tom oraz pracownikom KE w trakcie procesu oceny wniosku. Formalnie część A wniosku podzielona jest na trzy części:

o A1 – zawierającą ogólną charakterystykę projektu, o A2 – zawierającą informacje o uczestnikach konsorcjum, o A3 – będącą planem budŜetowym.

Części A1 i A3 są wypełniane przez koordynatora natomiast cześć A3 jest wypeł- niana indywidualnie przez kaŜdego z partnerów.

• części B – zawierającej detaliczny opis prac planowanych do wykonania w ramach wnioskowanego projektu. Część B ma postać szablonu wypełnianego przez koordynator z ewentualnym udziałem innych uczestników konsorcjum. Postać szablonu powoduje wymuszenie podania pewnych informacji i powoduje, Ŝe wszystkie wnioski mają podobną i porównywalną postać. Poszczególnych sekcjach części B wniosku wypełniający podaje następujące informacje: opis planowanego planu prac, harmonogram prac (w postaci diagramu Gantta lub podobnej), szczegółowy opis prac z podziałem na pakiety (ang. work packages), graficzną reprezentację komponentów projektu i zaleŜności pomiędzy nimi (w postaci diagramu Pert lub podobnej), opis ryzyka i potencjalnych zagroŜeń w realizacji prac. Jedną z najistot-

(26)

niejszych sekcji części B wniosku jest detaliczny opis prac projektowych. Powinien on zawierać:

o Listę pakietów prac, o Listę rezultatów prac, o Listę „kamieni milowych”,

o Detaliczny opis prac dla kaŜdego pakietu,

o Tabelę podsumowującą planowane nakłady prac.

Czynności jakie musi wykonać koordynator w celu przygotowania wniosku o finansowanie badań w ramach Programu Ramowego wyznaczane są więc przez przedsta- wioną powyŜej strukturę. Kluczową sprawą jest posiadanie odpowiedniego pomysłu na badania, będącego w zgodzie z tematyką opublikowanego zaproszenia do składania wniosku i ogólnymi celami strategicznymi stawianymi przez KE w Programie Ramowym. W następnej kolejności zagadnieniem wymagającym bardzo duŜo uwagi od koordynatora jest dobranie odpowiednich partnerów. W pełni zaplanowane przygotowanie tych dwóch ele- mentów jest warunkiem koniecznym rozpoczęcia prac związanych z przygotowaniem wniosku. Oczywiści koordynator moŜe zacząć przygotowywanie wniosku od jego strony merytorycznej nie posiadając jeszcze grupy partnerów z którymi utworzy konsorcjum, jednakŜe dokończenie bez nich wniosku jest niewykonalne. Podobnie zdane na niepowo- dzenie jest potencjalne konsorcjum posiadające wolę realizacji projektu jednakŜe nie po- siadające jego spójnej wizji. Warunkiem przygotowania dobrego wniosku jest więc współ- granie dwóch elementów:

• ambitnego pomysłu na projekt zgodnego z załoŜeniami tematycznymi opublikowanego zaproszenia do składani wniosków;

• konsorcjum partnerów posiadających wszelką niezbędną wiedzę i umiejętności do zrealizowania pomysłu na projekt oraz spełniającego kryteria selekcji określone w zaproszeniu do składania wniosków.

Biorąc pod uwagę strukturę wniosku oraz powyŜsze rozwaŜania czynności ko- nieczne do przygotowania wniosku moŜna przedstawić w postaci procedury zaprezento- wanej na rysunku 1.4.