RECENZJE I OMÓWIENIA
Regionalny wymiar przedsiębiorczości w Polsce
Antoni Kożuch*
Ukazała się właśnie książka zespołu autorów pod red. Kazimierza Kucińskiego Przedsiębiorczość a rozwój regionalny w Polsce1. Podstawowym założeniem opracowa- nia jest teza, że warunkiem pojawiania się postaw przedsiębiorczych jest bezpieczeń- stwo ekonomiczne państwa w wymiarze zarówno makro, jak i regionalnym. Teza ta już na wstępie wydaje się niepoprawna, gdyż bezpieczeństwo ekonomiczne jest kategorią makro, chociaż ma ono różne znaczenie w poszczególnych regionach. Książka opra- cowana jest przez pięciu autorów, którzy podejmują wspólnie zadanie przedstawienia wpływu na przedsiębiorczość istniejących w poszczególnych regionach warunków pro- wadzenia działalności gospodarczej oraz wpływu przedsiębiorczości na rozwój i struk- turę gospodarki regionu. Kolejnym rozpatrywanym zagadnieniem jest wpływ otocze- nia kulturowego i instytucjonalnego na rozwój przedsiębiorczości.
W rozdziale 1 K. Kuciński omawia kwestię regionalnej perspektywy przedsiębiorczo- ści. Tematyka ta, jak zauważa autor, mieści się w nurcie tzw. nowej geografi i ekonomicz- nej, gdyż obejmuje problematykę rozmieszczenia działalności gospodarczej i jej struktury, a więc rozwoju regionalnego (s. 16). Tego typu rozważania mają duże znaczenie dla władz lokalnych, ponieważ wskazują na rolę przedsiębiorczości w rozwoju lokalnym i regional- nym, a także są źródłem informacji o tym, w jakich warunkach funkcjonują podmioty gospodarcze oraz czego oczekują od samorządu lokalnego. Oryginalność rozważań po- lega na tym, że kwestię rozwoju przedsiębiorczości rozpatruje się jako czynnik rozwoju lokalnego. Wynika to z przyjętej tezy, że w tym zakresie poziom lokalny jest najważniejszy.
Przedsiębiorczość wymaga wsparcia w zakresie tworzenia warunków do podej- mowania i prowadzenia działalności. Ważna rola przypada tutaj urzędom gmin, które powinny nie tylko na kształtować indywidualne postawy ludności miejscowej, lecz przede wszystkim nie utrudniać przedsiębiorcom działania. Dlatego, jak słusznie za- uważa autor (s. 18), wspieraniu przedsiębiorczości winny służyć strategie rozwoju i działania kreujące tworzenie struktur typu klastrowego. Kuciński wskazuje ponadto wpływ kultury organizacyjnej urzędów gmin na ich funkcjonowanie w zakresie wspie- rania przedsiębiorczości. Kulturę organizacyjną należy rozumieć w kontekście stymu- lowania przedsiębiorczości oraz budowania ich konkurencyjności jako niezbędnego warunku rozwoju lokalnego. Kulturę organizacyjną warunkują zakorzenione w men- talności społeczności lokalnej idee samorządności oraz odpowiedzialności społecznej
* Prof. dr hab. Antoni Kożuch, Górnośląska Wyższa Szkoła Handlowa im. W. Korfantego w Katowicach.
1 K. Kuciński (red.), Przedsiębiorczość a rozwój regionalny w Polsce, Difi n, Warszawa 2010.
organów samorządowych. Wpływ na nią ma też: położenie gminy względem ośrod- ków regionalnych, dostępność komunikacyjna oraz poziom rozwoju gminy, a także stopień uczestnictwa przedsiębiorców w sprawowaniu władzy samorządowej w gminie.
Stopień przedsiębiorczości władz gminy oraz wsparcie, jakiego udzielają przedsię- biorcom na swoim terenie, zależą od wielu czynników społecznych, ekonomicznych, kulturowych i przestrzennych. Władze samorządowe wyznaczają zasadnicze kierunki rozwoju społeczno-gospodarczego oraz są odpowiedzialne za jego praktyczną realiza- cję. W swoich działaniach winny uwzględniać nowe wyzwania rozwojowe oraz doce- niać znaczenie sieciowych powiązań między jednostkami i instytucjami na swoim te- renie. Rozwojowi społeczności lokalnych służą z jednej strony demokracja i wolność, a z drugiej – dyscyplina społeczna wraz z odpowiedzialnością człowieka za jego własny i wspólny społeczny byt. Należy bowiem dostrzegać współzależności istniejące między modelem ustrojowym gminy i jakością lokalnej władzy a jakością życia mieszkańców, co wyraża się m.in. w relacji między danym modelem gminy a skłonnością mieszkań- ców do zachowań kreatywnych i rozwojowo-twórczych (s. 20–21).
Kolejny, 2 rozdział recenzowanej pracy (autorstwa M. Niedziółki), dotyczy problemu wpływu przedsiębiorczości gminy na rozwój regionalny. Podkreśla się tu, że gmina reali- zuje zadania publiczne o znaczeniu lokalnym, które związane są z zaspokajaniem potrzeb wspólnoty gminnej w sferze infrastruktury technicznej, ochrony zdrowia, opieki społecz- nej, ładu przestrzennego i ekologicznego (s. 32). Zdecentralizowany system władzy pub- licznej pozwala na szeroki wybór zakresu i jakości usług publicznych.
Przedsiębiorczość rozpatrywana jest w kilku aspektach, a przede wszystkim jako aktywność i skłonność do podejmowania działalności gospodarczej. Zmysł przed- siębiorczości jest jednak właściwością tylko niektórych członków społeczeństwa. Za przedsiębiorcę autorka uznaje tego, kto tworzy nowe przedsiębiorstwo, wprowadza po- stęp techniczny, proponuje nowy produkt, zdobywa nowe rynki oraz podejmuje de- cyzje organizacyjne (s. 33). Są to zatem cechy umożliwiające realizację funkcji przed- siębiorcy, w tym również przedsiębiorczości. Przedsiębiorczość może być postrzegana jako kreatywność i innowacyjność władz samorządowych, polegająca m.in. na stoso- waniu nowych koncepcji zarządzania służących realizacji programu gminy, oraz umie- jętność współpracy z przedsiębiorcami w celu tworzenia odpowiednich warunków prowadzenia działalności gospodarczej. Nie można zarządzać, przyjmując pasywne postawy wobec pojawiających się problemów oraz uciekając się do metody „od bu- dżetu do budżetu” stosowanej często przez gminy.
Trudno zgodzić się z prezentowaną defi nicją przedsiębiorczości władz samorządo- wych jako umiejętności nowoczesnego i kreatywnego działania, przejawiającej się w sto- sowaniu koncepcji zarządzania charakterystycznych dla przedsiębiorstw komercyjnych (s. 35), gdyż gminy powołane są dla innych celów. W odróżnieniu od samofi nansowa- nia przedsiębiorstw komercyjnych, samorząd terytorialny prowadzi z zasady działal- ność, która nie jest obliczona na zysk, co oczywiście nie wyklucza rentowności w zakre- sie niektórych zadań. Ponadto sama autorka podkreśla, że możliwości przedsiębiorczego działania w gminie są uwarunkowane względami prawnymi, administracyjnymi, ekono- micznymi i organizacyjnymi. Przeważająca część środków fi nansowych, którymi dyspo- nuje samorząd lokalny, ma charakter publiczny, a ich wykorzystanie podlega określonym
regułom. Możliwości wykorzystania w procesie zarządzania jednostkami samorządo- wymi mechanizmów i metod stosowanych w sektorze prywatnym są w dużym stopniu ograniczone specyfi ką jednostek przestrzennych. Instytucje publiczne trudniej poddają się weryfi kacji rynkowej, a ponadto w sektorze tym raczej słaby jest mechanizm elimi- nowania niegospodarności. Gospodarka rynkowa wymusza nie tylko zmiany funkcjo- nowania podmiotów gospodarczych, ale także jednostek samorządu terytorialnego. Me- chanizmy rynkowe wpływają na silniejsze związanie sektora publicznego z sektorem prywatnym, co wyraża się m.in. wzrostem ilości przekazywanych zadań.
Autorka podkreśla także konieczność nowoczesnego działania jednostek samo- rządu terytorialnego związaną z faktem przystąpienia Polski do Unii Europejskiej i wy- korzystywaniem środków fi nansowych, które stanowią ważniejsze źródło fi nansowania polityki regionalnej i rozwoju regionalnego w Polsce. Fundusze te z reguły może pozy- skać grupa jednostek innowacyjnych i kreatywnych, zmierzających do realizacji okre- ślonego przedsięwzięcia. Ponadto obecność w strukturach Unii spowodowała, że pol- skie regiony konkurują bezpośrednio z jednostkami w innych krajach (s. 38).
M.A. Leśniewski w rozdziale 3 podkreśla, że istnieje zależność między kulturą orga- nizacyjną gminy a przedsiębiorczością rozumianą jako umiejętność dostrzeżenia i wy- korzystania nowych możliwości otoczenia, dających szansę na duży efekt w warunkach zagrożenia wynikającego z braku pewności co do pozytywnego efektu z realizacji tych możliwości (s. 53). Kultura organizacyjna gminy i przedsiębiorczość stanowią pewnego rodzaju zestaw możliwości kreowania rozwoju lokalnego i regionalnego. Kultura orga- nizacyjna z jednej strony jest czynnikiem kształtującym przedsiębiorczość, a z drugiej – jednym z elementów rozwoju gminy. Czynniki rozwoju regionalnego autor klasyfi kuje w czterech kategoriach: czynniki ekonomiczne, społeczno-kulturowe i polityczne, eko- logiczne oraz przestrzenne. Stwierdza, że lokalny rozwój gospodarczy należy traktować jako zjawisko bardzo złożone, zależne nie tylko od kombinacji posiadanych w gminie czynników produkcji, ale także od przesłanek społecznych, politycznych i kulturowych.
W dalszych rozważaniach autor wskazuje, że rozwój gospodarczy jest szczególną kategorią rozwoju lokalnego, gdyż traktowany jest jako podstawa pożądanych zmian wszystkich aspektów życia lokalnej społeczności. Treść tego pojęcia mieści się w prze- dziale określonym z jednej strony przez defi niowanie lokalnego procesu przemian iloś- ciowych, jakościowych i strukturalnych podmiotów działających w gminie, a z drugiej zaś, jako rozwijanie indywidualnej i zbiorowej przedsiębiorczości poprzez tworzenie wa- runków dla jej rozwoju i funkcjonowania, przy wykorzystaniu miejscowych zasobów.
W rozdziale tym M.A. Leśniewski zauważa również, że jednym z czynników kształ- tujących rozwój lokalny oraz regionalny jest kultura organizacyjna władzy lokalnej. Typ kultury determinuje otwarcie gmin na współpracę, wpływa na dynamikę rozwoju lokal- nego, kształtuje skłonność gmin w kierunku aktywizacji postaw przedsiębiorczych. Sa- morząd lokalny przejmuje coraz większy zakres obowiązków i kompetencji związanych z oddziaływaniem na rozwój lokalny. Stymulowanie rozwoju lokalnego przez władze gminy winno odznaczać się suwerennością i racjonalnością, przy uwzględnieniu podsta- wowych reguł gospodarki rynkowej i zasad funkcjonowania samorządu lokalnego.
Kultura organizacyjna gmin, jak już wspomniano, jest jednym z elementów roz- woju lokalnego i regionalnego. Dynamizuje lub hamuje rozwój poszczególnych gmin,
tworząc tzw. klimat inwestycyjny sprzyjający przyciąganiu na dany teren inwestorów i szybkości podejmowania decyzji dotyczących lokalizacji na danym terenie nowych obiektów. Znając typ kultury organizacyjnej gminy, można podjąć działania dążące do jej przekształcenia w kierunku typu przyjaznego przedsiębiorczości, a za tym sprzyjają- cej rozwojowi lokalnemu i regionalnemu. W rozdziale tym zaprezentowano także ory- ginalne podejście do typologii kultury organizacyjnej gminy. Oparta jest ona na anali- zie trzydziestu dziewięciu wskaźników, które pogrupowano, a następnie podzielono na cztery grupy. Wskaźniki te pozwalają na określenie elementów najbardziej cienionych w funkcjonowaniu organizacji. W rezultacie, za K.S. Cameronem i R.E. Quinnem, wy- dzielono i scharakteryzowano cztery typy kultury organizacyjnej gminy: kulturę hie- rarchii, kulturę rynku, kulturę klanu oraz kulturę adhokracji (s. 63–66). Dobre warunki dla rozwoju przedsiębiorczości tworzy kultura klanu, rynku i adhokracji, które dyna- mizują gminy, sprawiają, że gminy są otwarte i szybciej reagują na zmiany w otoczeniu.
Natomiast kultura hierarchii stwarza warunki tworzenia dystansu do wszelkich spraw gminnych oraz zachowuje zależność służbową.
Omawiając zagadnienie roli przedsiębiorczości w rozwoju gminy, autor podkreśla, że wynika ona z konstytucyjnych cech samorządu, tzn. że zadania gminy i odpowie- dzialność polityczna za wszystkie sprawy na jej terenie ustalone są ustawowo, najważ- niejszym zadaniem gminy jest tworzenie warunków do zaspokajania potrzeb miejsco- wej społeczności, a regułą określającą, jak gmina ma wypełniać zadania, jest zasada pomocniczości (subsydiarności).
W rozdziale 4 J. Brdulak i P. Jakubik omawiają instytucjonalne i kulturowe uwa- runkowania przedsiębiorczości, wychodząc od trzech jej podstawowych aspektów, a mianowicie przedsiębiorczości jako skłonności do podejmowania działalności go- spodarczej, przedsiębiorczości jako prowadzenia działalności gospodarczej oraz przed- siębiorczości jako efektywnie prowadzonej działalności. Uznają przy tym pierwszy z nich za najważniejszy, gdyż inicjuje i generuje on pozostałe (s. 81). Podstawowe uwa- runkowania przedsiębiorczości zdaniem autorów mają charakter zewnętrzny, wyni- kający z rodzaju otoczenia, które dzielą na otoczenie ekonomiczne, polityczne, tech- niczne i społeczne. Jak wykazują cytowane badania, cztery spośród pięciu głównych barier przedsiębiorczości w Polsce odnoszą się do warunków stwarzanych przez pań- stwo. Są to: wysokie podatki, uciążliwe relacje z administracją publiczną, zmienność przepisów prawa oraz niska jakość prawa (s. 84–85). Niedociągnięciem recenzowanej książki jest pominięcie przez autorów uwarunkowań wewnętrznych.
Rozdział 5– omawia istotę i czynniki rozwoju regionalnego. Zgodnie z tezą au- torki rozwój regionalny postrzegany jest jako ciąg ukierunkowanych i nieodwracal- nych pozytywnych zmian danego układu wiążących się z postępem (s. 91). Charak- ter i specyfi ka rozwoju regionalnego jest wynikiem koncepcji rozwoju regionu oraz celów i kierunków rozwoju, która stanowi pewnego rodzaju wizję zmian przygoto- waną dla konkretnego obszaru. Jest ona wypadkową potencjału tkwiącego w regionie oraz możliwych do zastosowania mechanizmów realizacji zamierzonych celów. Czyn- niki rozwoju regionalnego określane są jako trwałe elementy regionu bądź zjawiska wpływające na otoczenie. Wśród nich największe znaczenie należy przypisać kapita- łowi ludzkiemu ocenianemu według liczebności poziomu wykształcenia, aktywności
zawodowej, struktury płci i wieku. Do podstawowych czynników rozwoju regional- nego zalicza się również kapitał materialny, fi nansowy i społeczny.
Treść tego rozdziału zawiera głównie omówienie zagadnień energetyki geotermal- nej i wykorzystania biopaliw w procesach rozwoju regionalnego, co wydaje się mało związane z omawianą w pracy problematyką przedsiębiorczości na obecnym etapie rozwoju tych dziedzin.
Omawiając modele rozwoju regionalnego autorka klasyfi kuje je w dwóch grupach, wyróżniając koncepcje nurtu klasycznego i koncepcje nurtu neokeynesowskiego. Bliżej omawia neoklasyczny model dynamiki wzrostu gospodarczego R.M. Solowa, według którego wzrost regionalnego dochodu zależy od wskaźnika postępu technicznego ora akumulacji kapitału na jednostkę pracy. Inną omawianą koncepcją jest teoria bazy eko- nomicznej, zgodnie z którą rozwój może być stymulowany przez działalność ekspor- tową, czyli skierowaną na zaspokojenie potrzeb poza danym regionem. Kompleksowa koncepcja rozwoju G. Myrdala zakłada kumulację pozytywnych zjawisk w przestrzeni, które stają się przyczyną wykształcenia ośrodków wzrostu i ośrodków mniej rozwinię- tych. Hirschman rozwinął wątek polaryzacji i wskazał jej skutki dla rozwoju społeczno -ekonomicznego (s. 96). Ekonomiści podejmujący współcześnie problemy rozwoju re-
gionalnego koncentrują się na tradycyjnych koncepcjach ekonomicznych, dostosowując znane czynniki do zmieniających się warunków społeczno-ekonomicznych. Na grun- cie nowej geografi i ekonomicznej rozwój regionalny omawiany jest na podstawie dwóch przeciwstawnych tendencji, tj. tendencji do koncentracji i tendencji rozpraszania dzia- łalności. Teoria ta zakłada konieczność łącznego traktowania czynników wpływających na rozwój regionalny, a mianowicie: zewnętrznych korzyści skali, efektu popytu kreowa- nego przez rynek wewnętrzny oraz kosztów handlu, w tym szczególnie kosztów trans- portu. Celem władz regionu winno być wzmacnianie polityki regionalnej podkreślają- cej zewnętrzne korzyści skali, co służyć będzie rozwojowi regionu. Zarówno nowa teoria wzrostu, jak i nowa geografi a ekonomiczna zastosowane zostały w nowej koncepcji po- lityki regionalnej, która zakłada, że źródło rozwoju regionu znajduje się wewnątrz niego, a czynnikami warunkującymi rozwój są: endogeniczny kapitał materialny, endogeniczny kapitał ludzki i intraregionalna polityka rozwoju. Lokalne władze publiczne winny wspie- rać aktywność głównie małych i średnich lokalnych przedsiębiorstw.
W rozdziale 6 T. Pakulska przytacza defi nicję przedsiębiorczości jest jako cechy dzia- łania, podejmowania przedsięwzięć gospodarczych oraz tworzenia i rozwoju przedsię- biorstw i środowisk. W dużej mierze odnosi się to do rozwoju nowej aktywności gospo- darczej, wyrażającej się tworzeniem nowych miejsc pracy oraz powstawaniem nowych przedsiębiorstw, głównie małych i średnich. W procesie tym uczestniczą zarówno przed- siębiorstwa, jak i społeczności lokalne i instytucje otoczenia biznesu. Jest to zjawisko o wieloaspektowym charakterze, przy czym z punktu widzenia regionów postrzegana jest jako zdolność do generowania procesów rozwojowych. Rozpatrując koncepcje rozwoju lokalnego, autorka zauważa, że inwestycje zagraniczne mogą być źródłem wielu pozytyw- nych przemian w regionie polegających na tworzeniu nowych miejsc pracy, inicjowaniu postępu technologicznego, stymulowaniu przedsiębiorczości i kooperacji. Przedsiębior- stwa te są z reguły silniejsze, a osiągnięcie korzyści transformacyjnych z tytułu napływu inwestycji zagranicznych w dużym stopniu zależne jest od stopnia ich tzw. zakorzenienia.
T. Pakulska charakteryzuje z punktu widzenia powstającego przedsiębiorstwa najważ- niejsze czynniki rzutujące na stopień jego „zakorzenienia” (s. 163–164). Za jeden z waż- niejszych uważa miejsce fi lii w strukturze organizacyjnej korporacji i przyjętej strategii działania. Wyróżnia cztery podstawowe modele struktur organizacyjnych i odpowiada- jących im strategii koncentrujących się na różnym stopniu samodzielności fi lii, a tym sa- mym stopniu zakorzenienia. Mogą to być: struktura i strategia wielonarodowa z dużym stopniem samodzielności fi lii, struktura i strategia międzynarodowa, charakteryzująca się dużą kontrolą ze strony jednostki macierzystej, strategia globalna, oznaczająca scen- tralizowanie decyzji strategicznych i zasobów oraz strategia transnarodowa, stosunkowo dobrze dostosowana lokalnie. Wyzwania konkurencyjne związane z międzynarodowym otoczeniem mogą przekładać się jednocześnie na rywalizację i współpracę (kooperencję).
Rozdział 7defi niuje pojęcie bezpieczeństwa jako zapewnienie trwałego zespołu ekonomicznych, politycznych, społecznych, technicznych, kulturowych i ekologicz- nych uwarunkowań istnienia państwa, od których zależy istnienie danego państwa i godne życie jego obywateli (s. 211–212). Autor podejmuje próbę identyfi kacji zagro- żeń bezpieczeństwa oraz dokonuje analizy kryzysu jako elementu funkcjonowania pań- stwa. W dalszej części rozdziału rozwija zagadnienie bezpieczeństwa ekonomicznego państwa, omawia też sposoby rozumienia tego zjawiska, jego przejawy, kształtowa- nie oraz składowe. Trudno jednak zgodzić się z poglądem, że bezpieczeństwo ekono- miczne oznacza gospodarczą niezależność (suwerenność) państwa i zdolność do samo- dzielnego i trwałego rozwoju gospodarki (s. 225), gdyż obecnie – w dobie globalizacji i internacjonalizacji – jak zauważa sam autor, współczesne państwa i ich gospodarki są ściśle powiązane i uzależnione od siebie, a podejmując decyzje ekonomiczne, winno brać się pod uwagę wpływ tych decyzji na sytuację innych państw i globalnego rynku (s. 226). W dalszej części rozdziału autor omawia regionalny wymiar bezpieczeństwa ekonomicznego i przedsiębiorczości, zauważając, że bezpieczeństwo ekonomiczne od- nosi się do państwa jako całości. Odnosząc kategorię przedsiębiorczości do procesów rozwoju regionalnego w związku z kwestią bezpieczeństwa ekonomicznego, można stwierdzić, że przedsiębiorczość w danym regionie i jej wpływ na rozwój gospodarczy są uzależnione od wartości lokalizacyjnej i przestrzennej regionu oraz od tego, jak pre- zentowana i postrzegana w otoczeniu krajowym i międzynarodowym regionu jest jego atrakcyjność lokalizacyjna oraz jak jest ona dyskontowana. Trzeba zauważyć, że pre- zentowane w tym rozdziale rozważania dotyczące istoty bezpieczeństwa, w tym bezpie- czeństwa ekonomicznego, są potraktowane zbyt szeroko, a omawiane na tym tle prob- lemy rozwoju regionalnego i przedsiębiorczości uwzględniono w zbyt wąskim zakresie.
Reasumując, należy podkreślić, że recenzowana praca podejmuje aktualną i ważną problematykę, ale jest nieuporządkowana, gdyż pewne kwestie są w niej powtarzane, np. kilkakrotnie przytacza się defi nicje przedsiębiorczości, rozwoju regionalnego i lo- kalnego, powtarza się alternatywne modele rozwoju przedstawione. Zbędne wydaje się przytaczanie, ze względu na treść książki, zasad ekorozwoju, szerokie omawianie pojęcia bezpieczeństwa ekonomicznego, w tym kryzysu jako elementu funkcjonowa- nia państwa. Mimo tych niedociągnięć książka zawiera wiele interesujących rozważań.
Można ją polecić zainteresowanym problematyką zarządzania rozwojem regionalnym i zarządzaniem publicznym.
