Metafizyka integracji. Elizy z Branickich Krasińskiej poszukiwanie tożsamości

Agnieszka Markuszewska

Metafizyka integracji. Elizy z

Branickich Krasińskiej poszukiwanie

tożsamości

Wiek XIX : Rocznik Towarzystwa Literackiego imienia Adama Mickiewicza 3 (45), 64-79

Agnieszka M arkuszew ska

M E T A F I Z Y K A I N T E G R A C J I .

E L I Z Y Z B R A N I C K I C H K R A S I Ń S K I E J

P O S Z U K I W A N I E T O Ż S A M O Ś C I

M yśliciele romantyczni — stwierdza M eyer H. Abrams — uw ażają refleksję filozoficzną, sam akt nam ysłu za „duchow ą chorobę ludzkości” , upadek, śmierć nawet. W stępną przyczyną oraz nieustającą m anifestacją zła i cierpienia człowieka jest bow iem rozdział, od jakiego zaczyna się jeg o świadom ość, i refleksja, gdy stawia się on w opozycji do świata zew nętrznego — „w skutek rozdarcia [...] p o ­ m iędzy ja a nie-ja, podm iotem a przedm iotem , duchem a kimś drugim , naturą a um ysłem ” 1. Pierwotne pęknięcie, wynikające z tego, że człow iek zaczął m y­ śleć, czyli filozofować, przedstaw iane jest zazwyczaj na dwóch płaszczyznach — poznawczej oraz moralnej. Perspektywa poznawcza ukazuje rozdarcie pomiędzy um ysłem ludzkim a zewnętrzną naturą, z racji pojawiającej się świadomości, „że podmiot, który wie, jest czymś odrębnym od tego przedmiotu czy »natury«, o któ­ rej się dow iedział”2. N atom iast na płaszczyźnie moralnej pęknięcie utożsamione zostaje z konfliktem wewnątrz samego człowieka. Opozycja między naturą ludzką (w rodzonym i instynktam i a subiektywnym „rozum em ” człow ieka (zdolnością odróżniania dobra od zła) oraz d ziedzinąjego „w olności” pow oduje utratę pier­ wotnej jedności umysłu. Staje się źródłem wewnętrznej dezintegracji, zachw ia­ nia poczucia bezpieczeństw a i sensu życia, zaniku wiary w stabilny ład świata,

1 M. H. A bram s, F orm y w yobraźni rom antycznej, przeł. P. Graff, „P am iętnik L iteracki” 1978, z. 3, s. 214.

zagubienia się pośród chaosu w artości. W takim ujęciu cel eschatologiczny historii ludzkości przesuw a się z pojed n ania człow ieka z tran scend entn ym Bogiem na przezw yciężenie przeciw ieństw a pom iędzy ja i nie-ja, pogodzenie podm iotu z przedm iotem . Żyw ot refleksyjny jednostki przestaje być w ięc trak­ tow any „jako czas term inow ania do zaśw iatow ych niebios” i zaczyna być p o ­ strzegany jak o proces sam oform ow ania, autoedukacji um ysłu oraz m oralnej istoty człow ieka „od brzasku św iadom ości do stadium pełnej d o jrzało ści” . In­ nym i słowy, w rom antycznym odczuciu świata bieg ludzkiego życia nie je st ju ż tylko historią zbawienia. Istnieje jako historia postępującego oświecenia, w któ­ rej um ysł ludzki — doświadczany cierpieniem, przeżywanym w m iarę rozw ijania się poprzez kolejne stadia rozdziału, konfliktu i pogodzenia — osiąga trium fu ­ ją c ą św iadom ość swojej tożsam ości, znaczenia własnej przeszłości i spełnio­ nego przeznaczenia3. Zatem to „metafizyka integracji”4 — pragnienie odzyskania utraconej pełni, potrzeba całkowitej zgodności świata takiego, jak i poznajem y, ze św iatem natury oraz tęsknota za ideałem , osobow ością zharm on izow an ą — okazuje się najw ażniejszym dążeniem rom antyków . Poszukiw anie now ej je d ­ ności (np. w filozofii, m istyce, autokreacji, w yobraźni, w szaleństw ie czy w al­ koholu) staje się wobec tego fragm entem każdej rom antycznej biografii. Chęć pokonania w ew nętrznej dezintegracji5 — jak o w yraz buntu i sprzeciw u w obec świata —stanowi jeden z istotniejszych elem entów „modelu »biografii typowej« rom antyka”6.

Brakiem poczucia tożsam ości i integralności własnej osoby charakteryzu­ je się życie Elizy z Branickich Krasińskiej (1820-1876), żony autora Irydiona. N iepew ność czasów, w których żyła (wojny, rew olucje, pow stania), rozłąka z rodziną (zw łaszcza z siostram i), problem y w m ałżeństw ie (rom ans Zygm unta Krasińskiego z Delfiną Potocką), konflikty z teściem, śmierć dzieci i ciągłe pod­ różow anie pow odow ały zagubienie się Krasińskiej w labiryncie św iata, uczuć i myśli. Dezintegracja osobowości nie stała się jednak przyczyną negacji otaczają­ cej j ą rzeczy wistości, jak działo się w przypadku wielu romantyków. Z pisanych

3 M. H. A bram s, dz. cyt., s. 215-221.

4 P ojęciem tym posługuje się M eyer H. Abrams.

5 D ezintegrację osobow ości rozum iem ja k o utratę zintegrow anego i ustrukturow anego charakteru różnych elem entów składających się na ludzką tożsam ość (behaw ioralnych, em o­ cjonalnych, m otyw acyjnych). Zob. A. S. Reber, O sobow ości dezintegracja, w: tegoż, S łow ­

n ik psych o lo g ii, red. I. K urcz, K. Skarżyńska, W arszawa 2000, s. 464.

6 Zob. M. Strzyżew ski, M o d e l,, biografii typow ej ” rom antyka, w: B iograjie rom antycz­

w latach 1835-1876 listów Krasińskiej7 daje się bow iem wyczytać, ja k silne — często nieuświadamiane — było pragnienie „panny Elizy”, wbrew przeciwnościom losu, nadania życiu sensu i określonego kształtu. Już samo tworzenie korespon­ dencji (autonarracji), czyli kom ponow ania z rozproszonych faktów egzystencji szczególnego rodzaju powieści autobiograficznej, jak o forma walki z Przezna­ czeniem (w rozum ieniu ballanchow skim ) i postępującym sam ozw ątpieniem — stanowi przykład niezgody Elizy Krasińskiej na świat oraz duchowe rozdarcie człowieka. Autorska potrzeba integralnej tożsamości wyrasta z samych warunków egzystencji i stanowiła źródło najsilniejszych dążeń8. Pod skrzętnym opisyw a­ niem codzienności, nieustannym rozpam iętyw aniem przeszłości oraz ciągłym projektowaniem przyszłych działań i zachowań kryłaby się próba samozrozumie- nia i poznania rzeczywistości. Jednak nie tylko w tym żona autora Nie-B oskiej kom edii upatryw ała ocalenie. Rów nież w refleksji o Bogu, Jego roli w historii, Dobru i Złu, kontem placji sztuki i natury, autokreacji oraz rozw ażaniach na te­ mat śmierci, czasów, przem ijania — szukała Eliza spokoju i potw ierdzenia w ła­ snej egzystencji.

1. Walka Boga z Szatanem

Anna Strzeszew ska w artykule Życie ja k o powieść. Epistolografia M au­ rycego M ochnackiego w kontekście współczesnej refleksji narratywistycznej za­ uważa, że autor Powstania narodu polskiego w roku 1830 i 1831 szczególne okru­ cieństw o dośw iadczanej rzeczyw istości próbow ał sobie tłum aczyć specjalną misją, jak ą został naznaczony przez los (fatum). Nie m ogąc uwierzyć, że świat może być bez przyczyny tak chaotyczny i niezrozumiały, usilnie starał się przeko­ nać samego siebie, że nad spotykającymi go niepowodzeniami (np. nad upadkiem

7 N a epistolografię Elizy K rasińskiej składają się trzy bloki korespondencyjne: listy do Zofii z B ranickich A rturow ej Potockiej z lat 1835-1876 (ok. 900 listów), A leksandry z Po­ tockich Augustowej Potockiej z lat 1835-1868 (ok. 550 listów) i Katarzyny z Branickich A da­ mowej Potockiej z lat 1835-1876 (ok. 1250 listów). W śród nich znajdują się pojedyncze li­ sty adresow ane do m atki - R óży z Potockich, ojca - W ładysław a G rzegorza B ranickicgo, ciotki - Elżbiety z B ranickich M ichałow ej W oroncowej, brata W ładysław a oraz siostry Z o­ fii ks. Odescalchi. W szystkie cytowane fragmenty korespondencji pochodzą z: Św iadek epoki.

Listy Elizy z Branickich K rasińskiej z lat 1835-1876, t. 1-4, z rękopisu odczytał, w ybrał, sko­

m entow ał i w stępem opatrzył Z. Sudolski, przeł. U. Sudolska, W arszawa 1995-1996. Jako że listy zostały ponum erow ane w tekście głównym , zam iast stron podaw ać będę ich numery.

pow stania listopadow ego, problem am i na emigracji czy śm iercią brata) musi czuwać jakaś siła, niepojęta m ądrość — że tkwi w tym pewien ukryty cel i sens. Zrozum ienie własnej egzystencji w przypadku M ochnackiego byłoby ciągłym odw oływ aniem się do porządku wyższego. Zatem , przyw ołując kategorię losu w pisanej do rodziców w latach 1832-1834 korespondencji, dążył on do usen- sow nienia niszczącej siły dziejów oraz odnalezienia tajem nicy swojego prze­ znaczenia9. Eliza z B ranickich Krasińska w swoich listach czyniła podobnie. Jednak nie w poczuciu „fatalnej konieczności” , ale w działaniach Boga i Szata­ na upatrywała źródeł zam ętu historii, ludzkiego bólu i cierpienia10. Wiara w Bo­ ską i szatańską ingerencję w losy świata i człowieka dawałaby jej nadprzyrodzoną pew ność, w ew nętrzną siłę, pozw alającą zrozum ieć swoje życie i dziejące się w nim wydarzenia. Uczucia religijne um ożliwiały um ieszczenie siebie na tle za­ kładanego projektu całości istnienia, pozwalały na wytworzenie ogólnej orienta­ cji, którą zyskuje się w trakcie poszukiw ania uniwersalnego system u wiary oraz — co najw ażniejsze — przezw yciężenie dezintegracji osobowości. Przekonanie m.in. o tym, że wraz z zaw ieruchą historii „nadeszła kara, która ciąży nad świa­ tem i będzie się szerzyć”, a „szał demonów” popycha ludzi do obłędu (list nr 499), chroniło Krasińską przed lękiem, zwątpieniem i rozpaczą. Stwarzało również per­ spektyw ę, dzięki której potrafiła w kolejnych etapach swojego życia uchwycić sensow ny zw iązek m iędzy sobą a całością Bytu. Nic nie działo się już bez przy­ czyny, w szystko m iało cel, głębsze znaczenie i uzasadnienie. Ponadto, zawarte w niektórych listach prześw iadczenie, że „bram y piekielne nigdy nie zw yciężą K ościoła Bożego” (list nr 498), pom agało przetrw ać najbardziej dram atyczne chwile. Co więcej, traktowanie ówczesnych wydarzeń politycznych i społecznych (zwłaszcza rew olucji)11 jako zapowiedzi religijnej oraz moralnej przemiany świata dodawało otuchy i nadziei. Natomiast stylizowanie listów na kazanie przybliżało j ą do Boga i pozwalało przeniknąć Jego tajemnice. O pokrew ieństwie niektórych listów z kazaniami św iadczy chociażby używanie przez K rasińską czasu przy­ szłego, sprawiającego, że rytm zdania nabiera cech proroctwa, oraz posługiwanie

9 A. Strzeszew ska, Ż ycie ja k o pow ieść. E pistolograjia M aurycego M ochnackiego w kon­

tekście w spółczesnej refleksji narratyw istycznej, w: Polska literatura współczesna wobec ro­ m a n tyzm u, red. M. Ł ukaszuk, D. Sew eryn, Lublin 2007, s. 279-281.

10 P ogląd K rasińskiej na św iat i Boga, a św iadczy o tym w iele listów, m ógł kształtow ać się pod bezpośrednim w pływ em tw órczości m ęża — zw łaszcza Irydiona.

11 M ożna podejrzew ać, że dużą rolę w postrzeganiu przez Elizę rew olucji odegrała lek­ tura N ie-B oskiej komedii. W iele fragm entów tej rom antycznej epistolografii sprawia bowiem w rażenie kom entarza do utw oru K rasińskiego.

się takimi zwrotam i, jak: „w ierzm y”, „ufajm y” , „dziękujm y”, „nie poddaw ajm y się” . Na taką form ę epistolografii wpłynęła prawdopodobnie znajom ość z księż­ mi zm artw ychw stańcam i — szczególnie z Hieronim em K ajsiewiczem . Trudno stwierdzić, czy żona Zygm unta Krasińskiego m iała kiedykolwiek okazję uczest­ niczyć w kazaniach w ygłaszanych przez autora Sonetów w Paryżu, K rakowie, tudzież w Rzym ie (w swoich listach tego nie odnotowała). Na bliskie kontakty ze słynnym kaznodzieją w skazują jednak fragm enty listów do K atarzyny Potoc­ kiej z 27 grudnia 1848 roku (nr 518), 21 maja 1849 roku (nr 587) i z lutego 1861 roku (nr 1402).

Postrzeganie świata jako m iejsca walki Dobra ze Złem w korespondencji Krasińskiej ujawniało się również w opisywaniu dziejących się wów czas zdarzeń w tonie apokaliptycznym (list nr 404, nr 409, nr 498, nr 516, nr 520). O gląd dzie­ więtnastowiecznych wydarzeń politycznych oraz społeczno-kulturalnych, m.in. towianizm u, panslawizm u, rodzącego się wówczas socjalizmu, jak o zapowiedzi powszechnej Apokalipsy stanowił próbę ich usensow nienia i zrozum ienia. Po­ dobnie jak Zygm unt Krasiński, który pod wpływem Pisma „bezw ład” rzeczyw i­ stości ogarniał „myślą niekiedy dość głęboką” 12, autorka omawianej epistolografii starała się odnaleźć źródło chaosu historii w Bożych zamysłach i decyzjach (w tym wypadku dotyczących Sądu Ostatecznego). Sięganie do Biblii — w ykładni sensu dziejów, przybierających teraz charakter eschatologiczny, pom agało zachow ać w ew nętrzną rów now agę i w rezultacie prowadziło do ukonstytuow ania się w ła­ snej tożsam ości. Ponadto, odwoływanie się do biblijnych sposobów obrazow a­ nia końca świata oraz przywoływanie znamiennych dla Apokalipsy św. Jana sym­ boli — np. zwierzęcia „o twarzy lwa i nogach niedźw iedzia” - jeszcze bardziej utw ierdzało ją w przekonaniu, że czasy, w których żyła, to m oże , je sz c z e nie koniec”, ale z pew nością „początek końca” (list nr 498). N aw iązyw anie do za­ czerpniętej z Biblii symboliki zm ierzało tym samym do przeniesienia zastanej rzeczywistości w najw yższy wym iar aksjologiczny13. Przeczucie zbliżającej się

12 Z. Sudolski, U źró d eł w yobraźni i m yśli Zygm unta K rasińskiego, w: A pokalipsa. Sym ­

bolika - tradycja - egzegeza, red. K. K orotkich, J. Ław ski, t. 2, B iałystok 2007, s. 21. Por.

inne artykuły z pow yższego tomu: A. Fabianow ski, Z ygm unt K rasiński: tw orzenie A poka­

lipsy, s. 25-39; M. Śliw iński, „Na św iatach poczętych, na św iatach m ających zg in ą ć Apo- kaliptyka Nie-Boskiej kom edii Zygm unta Krasińskiego, s. 41 -69; M. Szargot, „Apokaliptyczne p o d rzu ty h is to r ii” w Irydionie Z ygm unta K rasińskiego, s. 71-79; J. Lyszczyna, R o k 1848 w apokaliptycznych prognozach historiozoficznych Zygm unta K rasińskiego i K onstantego G aszyńskiego, s. 81-90.

13 Zob. M. M aciejew ski, Biblie rom antyków, w: Religijny w ym iar literatury polskiego ro­

katastrofy dodatkowo wzm acniało posługiw anie się takimi zwrotam i, jak: „dia­ beł”, „Jego W ysokość Lucyfer”, „Belzebub” , „fałszywi prorocy”, „sm ok” , „pie­ kło” . Problem atyka rewolucji, spełniającej się A pokalipsy oraz odwołań do idei historiozoficznych Zygmunta Krasińskiego, to temat osobny, przekraczający ramy tej pracy, który został tu jedynie zasygnalizowany.

W iara Krasińskiej w B oską i szatańską ingerencję w losy świata w iązała się ró w n ież z dzielen iem sp o ty kan y ch ludzi na dobrych i złych, św ięty ch i grzeszników . Starając się rozpoznać w znaczących osobistościach X IX w ie ­ ku (zw łaszcza w papieżu Piusie IX, M akrynie M ieczy sław skiej, A dam ie M ic­ kiew iczu i A ndrzeju Tow iańskim ) w ysłanników Boga lub Szatana, próbow ała sobie w ytłum aczyć okrucieństw a czasów, w których żyła. (C hoćby rew olucja to w ynik walki „nam iestników Chrystusa” z ludźmi „piekielnym i”). Precyzyjne i niem al codzienne w czasie W iosny Ludów opisyw anie ich zachow ań, gestów, słów prowadziło Krasińską do całkowitego utożsam ienia się z charakteryzowaną p o stacią bądź do jej stanow czego odrzucenia i potępienia. U m ożliw iało to o d ­ nalezienie w chaosie historii praw dziw ych w artości. Poszukiw anie w drugim człow ieku boskości (o Piusie IX często pisała ja k o C hrystusie i św iętym m ę­ czenniku — list nr 409, nr 411, nr 454, nr 503) lub dem oniczności (M ickiew icza i Towiańskiego uważała za „fałszywych proroków ”, m ówiących „o Niebie, żeby Piekło m ogło łatwiej zatryum fow ać” - list nr 4 0 4 )14 je st zatem jednym z w aż­ niejszych, nieuśw iadam ianych, sposobów pokonyw ania dezintegracji. P orów ­ nyw anie się do innych - w m niem aniu K rasińskiej w ybranych przez Boga lub Szatana — ludzi, okazało się drogą do sam orozum ienia i św iadom ego kształto ­ w ania o so b ow o ści15.

W przezwyciężaniu duchow ego rozdarcia — zwłaszcza w 1843 roku, kie­ dy „panna Eliza” przygotowyw ała się do m ałżeństwa z Zygm untem - pom agało jej także przeświadczenie, że „to ręka Boża wszystkim pokierowała” (list nr 170). Sądząc, że nie jest godna m iłości poety (list nr 107), nie m ając pewności, czy kiedykolwiek „zasłuży sobie” na jego uczucie (list nr 173), szukała wytłumaczenia

14 S posób postrzegania przez Elizę M ickiew icza-tow iańczyka nie różnił się w cale od roz­ pow szechnionych wówczas opinii na jego temat. Przedstaw ienie poety jako człowieka, w któ­ rym „w szystko jest dziw ne” i którego „uw ydatnione rysy, szlachetne i tw arde b łyszczą c z a ­ sem d ziw n ą m łodością, jakby pochodziły od nadprzyrodzonej siły” (list nr 404), w pisuje się w dziew iętnastow ieczną tradycję m yślenia o autorze D ziadów i w spółtw orzy jego legendę.

15 Elżbieta Rybicka nazwałaby to „w ynajdyw aniem siebie i/ poprzez Innego” . Zob. E. Ry­ bicka, A ntropologiczne i kom unikacyjne aspekty dyskursu epistolograficznego, w: N arracja

dla podjętych decyzji w zam iarach Boga. Aby nadać sens tem u niechcianem u przez „wszystkich po kolei” małżeństwu, pisała, że jest ono „w zamysłach Opatrz­ ności” (list nr 171) i że znajduje się w „zjednoczeniu z w olą Bożą” (list nr 174). W yczuwając ingerencję O patrzności, łatwiej jej było znieść obojętność i brak m iłości i przyw iązania ze strony „syna generała” oraz niepew ność ich wspólnej przyszłości. Całkowite poddanie się woli Boga prow adziło więc Elizę do akcep­ tacji otaczającej rzeczywistości oraz do odzyskania utraconej tożsamości. Ponadto, niektóre fragm enty przyw ołanych listów stanow ią zapow iedź tak ważnej dla tej epistolografii problematyki autokreacji i stylizacji autora Nie-Boskiej kom edii na człow ieka dobrego, troskliw ego i pełnego najlepszych uczuć dla żony. Wiemy, że Zygm unt taki jednak nie był.

Postrzeganie świata jak o m iejsca walki Dobra ze Złem w k oresp o nden ­ cji Elizy Krasińskiej nabiera szczególnego znaczenia. W iara w B oską i szatań­ ską ingerencję w bieg historii, losy społeczeństw i pojedynczego człow ieka stanow i próbę nadania życiu sensu i określonego kształtu, oraz — co najisto t­ niejsze —je s t sposobem przezw yciężania odczuw anego rozpadu psych e. I tak, zapew niając sam ą siebie w listach, że w szystko da się w ytłum aczyć w o lą Boga lub Szatana oraz zbliżającą się A pokalipsą, po której nastąpi czas pow szechnej szczęśliwości i m oralnego odrodzenia ludzkości, Krasińska starała się odnaleźć sens istnienia, a w procesie samorozumienia stawić czoła trudnej rzeczywistości. Porów nując się do „przedstaw icieli C hrystusa na ziem i” (Piusa IX, M akryny M ieczysław skiej, Zofii ks. O descalchi), szukała takich w artości, które um ożli­ w iłyby odzyskanie utraconej pełni i harm onii. Stosunek Elizy do św iata i dzie­ jących się wydarzeń (zw łaszcza rew olucji) św iadczy jednocześnie o fascynacji tw órczością literacką męża i jeg o pom ysłam i historiozoficznym i. Ten w yjątko­ wy zbiór dziew iętnastow iecznej epistolografii w niektórych fragm entach spra­ wia bowiem wrażenie kom entarza do najw iększych dzieł Zygm unta K rasińskie­ go - N ie-B oskiej kom edii i Irydiona. M ożna zatem zaryzykow ać tw ierdzenie, że korespondencja Elizy K rasińskiej stanow i rozw inięcie m yśli i poglądów , zaw artych w utw orach autora Przedśw itu i je s t ich sw oistym d o p ełn ien iem 16. Jest to tem at szeroki, do opracow ania w innym m iejscu, tu tylko sygnalizuję jeg o obecność w korespondencji.

16 Por. Z. Sudolski, Św iadek epoki, w: Listy Elizy z Branickich K rasińskiej z lat 1835-1876, t. 1, s. 19-20.

2. Sztuka, świat, rzeczy ostateczne

Poszukiwanie wartości, które pozw alały Elizie Krasińskiej zachować w e­ w nętrzną rów now agę i na nowo stworzyć jednolity obraz samej siebie, odbyw a­ ło się też na drodze kontemplacji sztuki i natury oraz refleksji o świecie i rzeczach ostatecznych. Opisywanie w listach wrażeń z oglądanych obrazów i rzeźb, prze­ czytanych książek, podziw ianych w idoków i pejzaży oraz dzielenie się z adre­ satkam i korespondencji przem yśleniam i na tem at życia i śmierci, roli kobiety w społeczeństwie, nie wynikało tylko z chęci poinform ow ania ich o bieżących w ydarzeniach i aktualnym stanie ducha. Jest to raczej form a walki z przeznacze­ niem (bezustannym cierpieniem) oraz zmaganie z utratą pierwotnej jedności. Chęć odnalezienia spokoju w dziełach sztuki i literaturze, potrzeba odkrycia w łasne­ go , j a ” dzięki kontaktom z naturą, pragnienie oswojenia śmierci czy znikomości istnienia poprzez ciągłą refleksję i zadumę — wszystko to kierowało autorkę listów ku samopoznaniu oraz prowadziło do akceptowania otaczającej rzeczywistości.

Tak więc kontem plow anie dzieł sztuki (zw łaszcza płócien Rafaela Santi, Ary Scheffera i rzeźb M ichała Anioła) oraz poszukiw anie w nich boskości przy­ bliżało Krasińską do ważnej dla niej transcendencji i sfery sacrum. Traktowanie sztuki jako przedstaw ienia „tego, co nieskończone w skończoności” oraz odnaj­ dyw anie w jej treściach „bezpośredniego oglądu absolutu” 17, stanowiło ważny etap w zdobywaniu samoświadomości, niezbędnej w procesie kształtowania toż­ sam ości wiedzy , j a ” . Poprzez odkryw anie w sztuce Boga, Eliza rozpoznawała sam ą siebie i — w rezultacie — z w iększą łatw ością przezw yciężała wewnętrzne rozdw ojenie. Ponadto, dzięki starannem u opisyw aniu dostrzeżonych wartości (w przypadku dzieł Rafaela były to np. niebiańska harmonia, tchnienie ducha bo­ żego, m ajestat i moc W iekuistego) oraz przeciw staw ieniu ich okrucieństw om świata i historii, mogła pokonać rodzące się poczucie bezsensu istnienia, ulotności własnej egzystencji. M ożna przypuszczać, że ogarniające Elizę w trakcie kon­ tem plow ania dzieł sztuki pozytyw ne uczucia i emocje stanow iły próbę oderw a­ nia się od problem ów codzienności. Starając się zanurzyć w przedstawianych na

17 Por. F. W. J. Schclling, Filozofia sztuki, w: tegoż, Filozofia sztuki. O stosunkach sztuk p la ­

stycznych do pizyrody. Bruno, czyli o boskiej i naturalnej zasadzie rzeczy rozmowa, przeł., wstęp

i przypisy K. Krzemieniowa, przekł. przejrzał Z. Kuderowicz, Warszawa 1983. Krasińska uw a­ żała —tak jak Schelling - że „bezpośrednią przyczyną wszelkiej sztuki jest B óg”, i że przejawia się w niej nieskończoność. Poza tym, podobnie jak i twórca filozofii objawienia, twierdziła, że „w praw dziwym dziele sztuki nie ma piękna poszczególnego — piękna jest tylko całość” . W ta­ kim ujęciu to nie tylko posługujący się intuicją i darem natury artysta zyskuje dzięki sztuce sa­ mośw iadom ość - wiedzę o , j a ” zdobywa również jej uważny obserwator, znawca i wielbiciel.

obrazach światach idealnych, m.in. w pełnych ciepłych tonów i kolorów widokach z m alow ideł Hom a i Fryderyka Miillera (list nr 80), szukała wytchnienia, odpo­ czynku po trudach dnia. Szczegółowe opisywanie w listach do kuzynki odnajdy­ w anych w kolejnych dziełach wartości wskazuje na potrzebę utożsam ienia się z nimi, zastąpienia chaosu życia płynącym z nich pięknem i spokojem. Dzięki po­ rów nyw aniu oglądanych na obrazach światów z em pirycznie dośw iadczaną rze­ czywistością można sobie uświadomić, co jest dobre, a co złe, ważne lub nieistot­ ne, wzniosłe czy też mało znaczące. Innymi słowy, sztuki piękne pozwalały żonie Zygm unta zbudować trwały system aksjologiczny, oparty na własnych przem y­ śleniach oraz ocalić swój wewnętrzny, jedynie prawdziwy, duchowy świat.

Oczywiście nie tylko kontem plow anie dzieł sztuki pom agało Elizie zro­ zum ieć siebie. To również dzięki lekturom (m.in. książkom Pani de Staël, G eor­ ge Sand, Pierre’a Josepha Proudhona, Charlesa Fouriera, Josepha de M aistre’a), m ogła odnaleźć sens życia, określić istotę i cel własnej egzystencji. Opisując w korespondencji w rażenia dotyczące przeczytanych książek i artykułów (Kra­ sińska czytała regularnie m.in. „Journal des D ébates”, „Revue des Deux M on­ des” , krakowski „Czas”), czyli — w języku narratyw istyki — tworząc „narrację o narracji” , próbow ała ustalić, jakim i w artościam i należy się w życiu kierować, co pow inno być najw ażniejsze i kogo warto postaw ić przed sobą jako wzór do naśladow ania. Przekonana — podobnie jak mąż - że świat dąży „ku rewolucji kobiecej tysiąckrotnie bardziej groźnej od w szystkich tych, które do tej pory pustoszyły nasz glob” , i że kobiety w XIX wieku „są bardziej pow ażne” i „so­ lidne” (nr 510), w czytanych lekturach szukała ideału praw dziw ej kobiecości. W ten sposób na „lekcję dla wszystkich kobiet” w ybrała chociażby spisane ręką Jeana Marie Dargaud, francuskiego pisarza i historyka, dzieje Marii Stuart. Wszak to angielska królowa, odkupiwszy swoje winy przez bohaterską śmierć, stała się sym bolem wierności własnym przekonaniom , odwagi oraz heroizmu, którego — zdaniem Krasińskiej - w XIX wieku nie było (list nr 900).

Innym sposobem przezw yciężania dram atu rozpadu osobowości był jej kontakt z naturą18. Chociaż dla romantyków Natura okazała się tajemniczą księgą

18 Posługując się pojęciem „natura”, nie zam ierzam w ikłać się w jej filozoficzne odnie­ sienia. Termin ten rozum iem — za Słownikiem ję zyk a p olskiego Sam uela Lindego - jako „ogół rzeczy stw orzonych” . Linde w yróżnił trzy znaczenia natury: 1) „siła tw ory w yw odząca”

(natura naturans); 2) „ogół rzeczy stw orzonych” (natura naturata)\ 3) „istność” (istota rze­

czy lub zjaw iska). Zob. hasło N atura, w: Słow nik ję zy k a polskiego p rze z Sam uela Bogum iła

L in d e , t. 3/ M -O , L w ó w 18 5 7 , s. 2 9 8 . P o n a d to , c z a s a m i s to s u ję go w y m ie n n ie

zawierającą prawa stanowiące podstawę harmonii wszechśw iata19, to żona twórcy Przedświtu postrzegała j ą w odm ienny sposób. Dla Krasińskiej dośw iadczenie świata natury nie było pretekstem do snucia filozoficznych rozważań ani powodem do m etafizycznych uniesień. W jej świadom ości pejzaż rom antyczny jedynie czasami przemieniał się w przesycony symboliką, uduchowiony, samodzielny byt, mogący stać się dla zafascynowanego nim człowieka osobliwym partnerem, który napełnia lękiem i kusi nadzieją poznania20. W idok skał, ciem nego lasu, jez io r „o surowym pięknie” , tudzież m alowniczych ruin starych zam ków przynosił ra­ czej odprężenie i psychiczną równowagę. Obcow anie z interpretow aną w k ate­ goriach ładu i porządku naturą (morze bywa „harm onijne”, jezioro jest otoczone „góram i o greckim profilu” , a w egetacja przyrody odbyw a się „bez krzyku”) w sytuacji chaosu zw iązanego z w ydarzeniam i rew olucji europejskiej chroniło autorkę listów przed zagubieniem się w „wielkiej zawierusze dziejów ” . U m ożli­ wiało zajrzenie w głąb siebie, w yciszenie i nabranie now ych sił do walki z co ­ dziennością. W liście do Katarzyny Potockiej z 19 grudnia 1850 roku mogła więc zanotować:

To praw dziw a rozkosz tak w lec się pow oli w tej łagodnej atm osferze i nieustannie kontemplować tę w dzięczną przyrodę, której piękna pogoda dodaje jeszcze wdzięku. Ty znasz Heidelberg i w iesz ja k m alow nicze je st to miłe m iasteczko zw ieńczone zielonym i góram i. Życie je st tu bardzo spokojne, a spokój je st jedynym z głów nych dobrodziejstw życia. O d ­ zyskuję siły duszy i ciała w tym dobroczynnym spokoju, w którym obecnie żyję. Jestem głodna i spragniona tego pokoju i nie m ogę się nim nasycić (list nr 759).

Doświadczenie „ogółu rzeczy stworzonych”, obok wiary w boską ingeren­ cję w losy świata oraz pragnienia identyfikacji rzeczywistości z odnajdyw anym i w sztuce wartościam i, stanow iło dla Elizy jed n ą z w ażniejszych m etod pokony­ wania egzystencjalnego niepokoju, poczucia ro zd w o jenia, j a ” i „nie-ja” . Ciągłe zapew nianie rodziny i siebie, że kontakt z naturą w pływ a kojąco i terapeutycz­ nie, prow adziło do przekształcenia dotychczasow ej wizji świata w idylliczne, rajskie, a czasami nawet baśniowe o nim wyobrażenie. Baden-Baden często przy­ woływało „na myśl pierwszy raj, jaki w całej swojej świeżości wym knął się z rąk Stwórcy” (list nr 579), a lasy wokół tego uzdrowiska pełne były bajecznych „cho­ chlików i dem onów ” (list nr 542). Eskapizm — ucieczka w świat natury i przyro­ dy, i w zw iązaną z nim baśniowość — był form ą walki z cierpieniem i kruchością

19 M. Janion, Kuźnia n atury, G dańsk 1994, s. 19-20.

psyche. Zaś porów nyw anie otaczającej przyrody m.in. do gotyckich katedr do­ dawało relacji powagi oraz wprow adzało ją, tj. naturę, w sferę sacrum — w tak bliską romantykom przestrzeń mistyki i m etafizyki21. Warto również zauważyć, że —pom im o literackich inklinacji E lizy —jej słownictwo było mało zróżnicow a­ ne. W korespondencji Krasińskiej góry m ają zazwyczaj „harm onijne” i „czyste” kontury, lasy są „ciemne” i „wspaniałe”, przyroda bywa „wdzięczna” i „zachw y­ cająca” . Natom iast jeziora em anują „surow ym ” pięknem, a powietrze jest „aksa­ m itne”, „ciepłe” i „pachnące” .

Pokonanie wew nętrznego rozdarcia w przypadku Elizy Krasińskiej oka­ zało się rów nież m ożliwe dzięki refleksji o życiu, cierpieniu, śmierci i kondycji człowieka w XIX wieku. By lepiej zrozumieć dziejące się w okół wydarzenia oraz nadać sens niepowodzeniom, starała się ponownie zawłaszczyć przez świadomość świat, z którego została w yobcow ana w skutek pierw otnego aktu m yślenia22. Snując w listach „filozoficzne” rozw ażania, zam ierzała na nowo zsyntetyzować to, co zostało w jej naturze podzielone. Proces m yślow y stanow ił źródło egzy­ stencjalnej siły, kształtującej tożsam ość i w iedzę o „ja” . Zatem pisanie „drogim przyjaciółkom ” o życiu i „rzeczach ostatecznych” oswajało K rasińską z przem i­ janiem , znikom ością ludzkiego istnienia, w ojnam i, chorobam i, ciągłym niepo­ kojem. Prowadziło tym samym do akceptacji otaczającej rzeczywistości. Dziele­ nie się z rodziną przem yśleniam i na tem at śmierci, człow ieka, ułomności jego charakteru, pozwalało usensow nić w łasną egzystencję oraz w ytłum aczyć sobie i swoim bliskim konieczność um ierania i cierpienia. N atom iast uporczywie sta­ wiane pytania o duszę i ciało człowieka, powody opłakiwania zmarłych czy sens ludzkiej egzystencji prow okują adresata i nadaw cę korespondencji do dalszych refleksji, zakorzeniając w rzeczywistości i własnym jestestw ie (w myśl kartezjań- skiej zasady „myślę, więc jestem ”). „Filozoficzna” refleksja prowadziła więc do całościow ego oglądu św iata, ułatw iając duchow ą reintegrację, a w procesie „w szech-poznaw ania” — ukonstytuowanie się tożsam ości. Pam ięć o tym, że ży­ cie rzadko odpłaca się „jakąś dobrą rzeczyw istością, gdy żądam y od niego cze­ goś w zam ian za wszystko cośmy mu dali” (list nr 116), czyniła wiarę Krasiń­ skiej w Boga jeszcze silniejszą i dojrzalszą. N atom iast świadom ość, że „głębią rzeczy jest nicość tego świata” (list nr 121), uczyła pogardy dla życia oraz całko­ w itego zatracenia się w m yśleniu o wieczności.

21 M im o że sposób patrzenia Elizy K rasińskiej na przyrodę i naturę je st bardziej „klasy­ czny” niż „rom antyczny”, to niektóre listy (zw łaszcza te, które opisują podróż przez W łochy, S zw ajcarię i A lpy), w pisują się w tradycję „polskiego podróżopisarstw a rom antycznego” .

3. Ja to ktoś Inny, czyli autokreacja

Jednak nie tylko rozw ażania o Bogu, sztuce, świecie i rzeczach ostatecz­ nych prowadziły Elizę Krasińską do ocalenia „ja” . Ostatnim — a w moim przeko­ naniu najważniejszym (bo uświadamianym) — sposobem pokonywania wewnętrz­ nego rozdarcia była autokreacja, czyli sugerowanie pożądanego obrazu siebie za pom ocą różnych technik — od bezpośredniej autocharakterystyki i żądań, by w określony sposób interpretow ać postać nadaw cy korespondencji, „po działa­ nia bardzo subtelne, czasem przewrotne, implicite wpisane w tekst wypowiedzi”23. Michał Kuziak, charakteryzując zapisane w listach Juliusza Słowackiego „opo­ wieści autokreacyjne”, stwierdził, że w odniesieniu do epistolografii autora Balla­ dyny można mówić o dwóch pokrewnych sobie technikach interpretowania własnej biografii: prezentowaniu jej przez pryzmat tekstów literackich i poprzez istniejące ówcześnie wzorce osobowe, np. modelowe biografie romantyków24. Koresponden­ cja jako „sztuka póz” byłaby zatem świadomym aktem nadawania sobie tożsamo­ ści25. Podobnie dzieje się w listach Elizy Krasińskiej. Jednak to nie stylizowanie własnej biografii na wzór upowszechnionych wówczas romantycznych sposobów przeżywania rzeczywistości, ale kreowanie siebie na ideał, wedle którego chciałoby się żyć, pomagało jej w scalaniu osobowości. Konstruowana w procesie autokreacji tożsamość—nazwijmy ją tożsamością „naddaną” (wszak powstaje wskutek sugero­ wania pożądanego obrazu siebie) — umożliwiała bowiem rozpoznanie swojego praw­ dziwego ,ja ” oraz prowadziła do zrozumienia dziejących się w jej życiu zdarzeń. Wobec tego - paradoksalnie - przyjmowanie przez żonę Zygmunta Krasińskiego w trakcie pisania listów określonych póz i ról powodowało ukształtowanie się toż­ samości „prawdziwej”, „faktycznej”, „realnie istniejącej”. Tworzenie siebie na wzór ideału, zgodnie z którym chciałoby się żyć, uświadamiało autorkę, kim jest, kim być nie może lub nie potrafi, jakie wartości są najważniejsze, czego wymaga od świata, siebie i bliskich sobie ludzi oraz co jest potrzebne, by odzyskać duchową równowa­ gę. Jakie zatem role, pozy i maski przyjmowała Eliza Krasińska w swojej epistolo­ grafii i czy reintegracja osobowości była jedynym skutkiem autokreacji?

Uczucie, jak im „panna Eliza” obdarzyła w 1840 roku autora N ie-B oskiej kom edii, okazało się brzem ienne w skutki. M iłość do Zygm unta zasadniczo

23 K. Cysew ski, Problem autokreacji w listach Zygm unta K rasińskiego, w: Sztuka p isa ­

nia. O liście polskim w w ieku X IX , red. J. Sztachelska, E. D ąbrow icz, Białystok 2000, s. 73.

24 M. K uziak, Kreacje epistolograficzne Juliusza Słow ackiego (zarys problem atyki), w:

Sztuka p isa n ia ..., s. 98-99.

wpłynęła zarówno na kształt całego jej życia, jak i na treść korespondencji pisanej w latach 1843-1859 (a więc od czasu ślubu z poetą do jeg o śmierci). W tedy to Eliza zupełnie świadomie, niem al w każdym swoim liście, kreowała się na cier­ pliwą, spełnioną i bardzo szczęśliw ą—bo kochaną przez m ęża —żonę. Warto je d ­ nak zauważyć, że m ałżeńska rzeczywistość Elizy i Zygm unta Krasińskich przed­ stawiała się zgoła inaczej. Twórca Przedświtu - o czym św iadczą jego listy do Jerzego Lubomirskiego i Delfiny Potockiej — przez długie miesiące nazywał żonę ,,tą panną” i nie chciał z nią spędzić nocy poślubnej. Dem onstracyjnie jej unikał i nie ukrywał przed nią swojej niechęci czy braku przyw iązania. Zatem w ciela­ nie się w rolę szczęśliwej, zadowolonej ze wspólnego życia i potrzebnej m ężowi żony pom agało zapom nieć o braku miłości ze strony „syna generała” i stworzyć świat własny, bezpieczny, „spokojny i cichy” (nieważne, że fałszywy). Ponadto, wypieranie ze świadomości zdarzeń utrudniających integrację osobowości (K ra­ sińska ukryła przed korespondentkam i m.in. to, że Zygm unt nie był obecny pod­ czas narodzin ich pierworodnego syna — W ładysława), a tym samym jakby znie­ kształcanie realnie istniejącego świata, prowadziło do wyelim inow ania z życia poczucia osobistej tragedii. Autokreacja - podobnie ja k kontem placja sztuki - przyczyniła się także do zbudowania trwałego system u wartości. W zajem na do­ broć i serdeczność, rodzinne ciepło i przywiązanie, obustronny szacunek, prostota życia są największym dążeniem Krasińskiej, trudnym do zrealizowania ideałem. Co więcej, ciągłe uspraw iedliw ianie przed sobą i przed rodziną zachowań m ęża św iadczy o pragnieniu zastąpienia przykrej rzeczyw istości w łasnym i o niej (i o Krasińskim) wyobrażeniam i. Ucieczka w sferę m arzeń i imaginacji okazała się wobec tego kolejnym — ale nie ostatnim — sposobem pokonyw ania przeciw ­ ności losu. Kreowanie siebie na żonę idealną, a Zygm unta na męża doskonałego, pozwalało przekonać nieprzychylną poecie rodzinę Elizy do słuszności podjętej decyzji (poślubienia go) i zapewnić, że —pomimo plotek i „złych języków ” —ich „rom ans trwa na całego” .

Kolejną kreacją epistolograficzną była rola opanowanej, stroniącej od życia towarzyskiego oraz nieulegającej ziemskim namiętnościom kobiety-intelektualist- ki. Jak gdyby świadomie przeciwstawiając własną osobę dziewiętnastowiecznym rew olucjonistkom (tym „saw antkom polityki”, „furiom socjalizm u i postępu”) oraz „salonow ym lwicom ” — Delfinie Potockiej i Marii Kalergis, Eliza K rasiń­ ska poszukiw ała w świecie trw ałych wartości oraz takiego ideału kobiecości, według którego m ożna żyć przyzwoicie. Dzięki temu zaczynała dostrzegać, kim jest i jak ą kobietą pragnie być do końca życia. Nadto, pisanie przyjaciółkom w li­ stach, że jest „filozofem na modłę Diogenesa” (list nr 144) i chciałaby być studen­ tem, m ogącym chodzić na różne wykłady (list nr 120), zdradzało jej upodobanie

do wiedzy. Jest rów nież praw dopodobne, że kreow anie siebie na kobietę mało towarzyską, kochającą mądrość i opanowanie, wynikało z chęci ukrycia własnych kompleksów, niedociągnięć urody i charakteru. Warto jednocześnie zauważyć, że Krasińska w niektórych swoich listach przyjm uje pełną egzaltacji (a egzaltacja ta bardzo często przekształca się w „chorobliwą” manierę) pozę proroka - duchowe­ go przew odnika ludzkości. Inform ow anie rodziny, że po W iośnie Ludów Rzym będzie miastem przeklętym, „kara Boża jaka na nie spadnie będzie straszna i bez­ litosna” (list nr 495), a Polska nie będzie „ani M ick(iew iczow ska), ani Miero- sławska, tylko święta i czysta przed Panem ” (list nr 641), przybiera m iejscami form ę przepowiedni i przypom ina ogłaszanie nieznanych ludziom prawd. O b­ wieszczanie przyszłych zdarzeń, wcielanie się w rolę romantycznej profetki — jako przejaw wtajem niczenia w Boski plan zbawienia — nadaje życiu sens i określony kształt, dow artościow uje — czyni z Krasińskiej kogoś ważnego. W yraźnie też widać, ja k bardzo Eliza „m yślała Zygm untem ” i jego twórczością. W szak ton w ieszczy to cecha charakterystyczna w ielu utworów autora Resurrecturis.

W epistolografii Elizy Krasińskiej odnajdziemy również takie jej fragmenty, które m ogą w skazywać na potrzebę opisyw ania własnej osoby w kategoriach niezawinionej ofiary, przez Boga poddawanej próbom i naznaczanej cierpieniem. Św iadczą o tym listy napisane kilka dni po śmierci najstarszego syna - W łady­ sława, oraz pozostałych dzieci. N ajw yższa ofiara, jakiej Bóg-Stworzyciel zażą­ dał od matki — śmierć dzieci — sprawiła, że jej religijność się pogłębiła i stała się elementem świadomej kreacji własnego wizemnku. Stylizowanie się na wezwaną do stóp krzyża, cierpiącą, ale niebuntującąsię, błogosław ioną (świętą?) „między m atkam i” - pomagało przetrwać rodzinną tragedię. Usensownianie życia poprzez nadaw anie mu sakralnego w ym iaru stanowiło próbę zaakceptow ania dośw iad­ czeń oraz zrozumienia losu. Traktowanie siebie jako osoby wybranej przez Boga stw arzało taką perspektyw ę istnienia, w której ból przeradzał się w zbawienie, a cierpienie przem ieniało w radość. Ponadto, przekonanie, że jej „drogie dzieci [...] są u Boga, u swego Stworzyciela, Ojca i O dkupiciela”, pom niejszało ciężar sm utku i pozwalało dostrzec w chaosie istnienia praw dziw y cel ludzkiej egzy­ stencji, którym jest powrót na łono Opatrzności. Z kolei wiara, że cierpienie przy­ jęte i ofiarowane Bogu ma w sobie ukryte źródło życia, pokrzepia duszę i wznosi

ponad czysto ziemskie uczucia, umożliwiało odnalezienie w osobistym nieszczę­ ściu wartości, które w pływ ały kojąco — niemal terapeutycznie. Krasińska — jak sama przyznała — w swoim cierpieniu czuła się „szczęśliwa” . To także ciągłe opi­ sywanie swojego żalu i przygnębienia, otrzym ywanie listów, a wraz z nimi słów pocieszenia od rodziny, oraz bezustanne wspom inanie synów sprawiało, że roz­ pacz po stracie dzieci nie była aż tak uciążliwa. Zabiegom kreacyjnym podlegał

też obraz adresatów i osób w ystępujących w korespondencji. „W ładzio” K ra­ siński ju ż w wieku czterech lat „zaczął ja k gdyby im prow izow ać” (list nr 448) i „um ierał jak św ięty” — „jego ofiara spełniła się bez szemrania, bez żalu, bez jedn eg o w estchnienia” (list nr 2005). N atom iast „Puś” (tak Krasińska nazyw ała drugiego syna), umierając, zdawał się promienny, uśm iechał się ,ja k w ekstazie” i było w nim coś z tryum fatora (list nr 1749). K reowanie bliskich sobie osób na ludzi wybitnych, niem alże świętych, posiadających niezw ykłe zdolności jest kolejnym sposobem przezwyciężania wewnętrznego rozpadu. Opisywanie synów w kategoriach ponadprzeciętności pom agało walczyć z codziennością i osobisty­ mi niepow odzeniam i. Potrzeba dopasowania istniejącej rzeczyw istości do w ła­ snych wyobrażeń na tem at swojego „ja” (autokreacja), drugiego człow ieka (kre­ acja Innego), świata, Boga czy cierpienia w yrastała z warunków egzystencji. W cielanie się w określone role i narzucanie ich innym ludziom było form ą walki z w łasnym przeznaczeniem oraz w iążącym się z nim zwątpieniem w sens życia.

„M etafizyka integracji” w przypadku Elizy z Branickich Krasińskiej m ia­ ła różne oblicza. Tworzenia korespondencji (sui generis pam iętnika, powieści autobiograficznej w listach) m ożna traktować jako przejaw niezgody żony auto­ ra Irydiona na świat, rozdarcie człowieka na „ja” i „nie-ja” . Konstruowana w pro­ cesie autonarracji tożsam ość pozw alała pokonać rodzące się poczucie bezsensu istnienia - darem ności, znikom ości własnej egzystencji. Szczegółowe opisyw a­ nie codzienności, rozpam iętyw anie przeszłości czy analizow anie dziejących się w ów czas zdarzeń prowadziło do ponow nego scalenia osobowości i akceptacji otaczającej rzeczywistości. Również w iara w Boską ingerencję w losy świata, odrzucenie cnót fałszywych (głoszonych przez towiańczyków, rew olucjonistów i socjalistów), kontemplacja sztuki, związek z naturą, refleksja o Bogu, cierpieniu i śm ierci czy świadoma autokreacja sprawiły, że odzyskanie pełni człow ieczeń­ stw a stało się możliwe. Co więcej, zawarty w tej epistolografii zapis przeżyć egzystencjalnych (autorskiej potrzeby integralnej tożsam ości, próby scalenia dekonstruow anego świata, tworzenia pożądanego wariantu własnej biografii) uchyla tradycyjny, dokum entacyjno-źródłowy aspekt lektury listów oraz ułatwia dotarcie do ich głębszych struktur znaczeniow ych. Jednocześnie pozw ala lepiej zrozumieć epokę i ludzi. Warto także zauważyć, że Eliza Krasińska nie tyle „myśli narracją”, ile historie, jakie układa, opowiada jakby wtórnie. Jej zdolność samo- rozum ienia kształtuje się bowiem dzięki m ożliw ości odnoszenia do siebie pło­ tów (term in Paula Ricoeura), które czerpie z kultury (przede w szystkim z tw ór­ czości męża) i „wypróbowywaniu różnych ról” przyjmowanych przez ulubionych bohaterów literackich.

*

Agnieszka M arkuszew ska

The metaphysics o f integration. Eliza Krasińska, née Branicka, in search o f identity

This article attempts at looking at letters o f the wife o f the great Polish rom antic poet Zygm unt Krasiński as a story o f overcom ing inner disintegration, a noticeable decom position o f the psyche. The spiritual dilem m a was defeated by E liza’s describing on her letter sheets the everyday life and events, political and social, going on around her, as coupled with detailed analysing o f her own em otional states. This peculiar self-psychoanalysis was supported by rom anti­ cist providentialism , belief in divine and satanic interventions in the vicissitudes o f the world, M anichean struggle o f Good and Evil, contem plation o f art and na­ ture, afterthought on man, death and the ‘last th in g s’, as well as self-creation.