potoczną. Namawiam Autorów do napisania popularnej wersji recenzowanej książki, w której mogłyby znaleźć się także dane z innych programów badaw
czych oraz wątki polemiczne.
Literatura
Korzeniowski K. 1993. Alienacja polityczna a uczestnictwo polityczne w warun
kach transformacji systemu. W: J. Reykowski (red.): Wartości i postawy Polaków a zmiany systemowe, szkice z psychologii politycznej. Warszawa:
Wyd. Instytutu Psychologii PAN.
Korzeniowski K. 1995. Alienacja polityczna a zachowania wyborcze w warun
kach transformacji systemowej w Polsce. W: S. Gebethner (red.): Wybory parlamentarne 1991 i 1993. Warszawa: Instytut Studiów Politycznych PAN, Wydawnictwo Sejmowe.
Lenski G. 1962. Zbieżność pozycji w różnych hierarchiach. W: A. Malewski (red.). Zagadnienia psychologii społecznej. Warszawa: PWN.
Mannheim K. 1977. Ideology and Utopia. An Introduction to the Sociology o f Knowledge. New York: Harvest Book, H arcourt, Brace and World Inc.
M erton R.K. 1982. Z zagadnień struktury społecznej i kulturowej. W: Teoria socjologiczna i struktura społeczna. Warszawa: PWN.
Rodman H. 1963. The lower class value stretch. „Social Forces” , 42, s. 205-215.
Szacki J. 1994. Liberalizm po komunizmie. Warszawa: Społeczny Instytut Wydawniczy Znak, Fundacja im. S. Batorego.
Krystyna Skarżyńska
ELŻBIETA SKOTNICKA-ILLASIEW ICZ: Powrót czy droga w nieznane?
Europejskie dylematy Polaków. Warszawa: CEUW, 1997, 146 s.
Jedną z ostatnich pozycji, która ukazała się w ramach cyklu Monografie i Studia, wydawanego przez Centrum Europejskie Uniwersytetu Warszaw
skiego i Instytut Kultury, jest książka Elżbiety Skotnickiej-Illasiewicz.
Składa się ona z Wprowadzenia, trzech części i Posłowia. A utorka we wprowadzeniu informuje, że rozważania podjęte w książce mają na celu poszukiwanie odpowiedzi na pytanie o genezę zarysowujących się różnic w interpretacjach korzyści i kosztów wejścia Polski do Unii, jakie występują w naszym społeczeństwie. Jej zdaniem, zróżnicowanie owych poglądów uwa
runkowane jest subiektywnym, kulturowym wyposażeniem Polaków, m a też źródła w niejednakowym poczuciu świadomości europejskiej społeczeństwa polskiego. Świadomością europejską E. Skotnicka-Illasiewicz nazywa przeko-
nania i wyobrażenia ukształtowane w wyniku „interioryzacji kanonu europej
skich wartości” . N a kanon ten składają się według niej: demokratyczny ustrój państwa, uznawanie prawa jako głównego regulatora funkcjonowania państwa, gwarancje praw człowieka, poszanowanie i obrona praw mniejszości narodo
wych oraz gwarancje gospodarki rynkowej. A utorka przekonana jest, że poczucie „europejskiego powinowactwa” w polskim społeczeństwie, czyli kul
turowy fundament, na którym opierać się m a proces integracyjny, jest bardzo kruchy. Dlatego powrót do Europy - podkreśla (nie powołując się jednak w tym miejscu na żadne konkretne wyniki badań) - to dla większości Polaków „droga w nieznane” (s. 6).
Część druga przypomina genezę idei integracji europejskiej, której zalążki sięgają późnej starożytności. E. Skotnicka-Illasiewicz - przywołując obszerną literaturę, nie tylko socjologiczną, ale też historyczną i filozoficzną - opowiada o narodzinach m itu europejskiej jedności. Szkoda może, że nie zostały tu uwzględnione prace Janusza Tazbira. A utorka wspomina pierwsze próby tworzenia w ramach społeczności łacińskiej „spójni moralnej” Europy, opartej na myśli chrześcijańskiej. Przedstawia próby kreowania Europy jako ponad
państwowego centrum intelektualnego życia, inspirującego do zaniechania polityki dominacji i podporządkowania na rzecz dobrowolnej kooperacji państw. A utorka także przypomina o trudnościach, jakie myśl europejska napotykała w X IX wieku - okresie sprzyjającym powstawaniu nacjonalizmów.
Jeszcze inne bariery na drodze ku jedności Europy przyniosła II wojna światowa, po której integraqa jawiła się jako utopia.
Przy okazji rozważań historycznych zaprezentowane są sylwetki ojców idei wspólnej Europy - R oberta Schumana, Alcide’a De Gasperi i K onrada Adenauera. Zabrakło jednak, jak się wydaje, jeszcze jednej - Jeana Monneta.
Identyfikacja przywoływanych polityków z doktryną Kościoła katolickiego skłania A utorkę do podzielenia się z czytelnikiem refleksjami na temat pozytyw
nego stosunku W atykanu do idei zjednoczenia Europy i wskazaniem znaczenia Stolicy Apostolskiej dla odbudowy „ducha Europy” , szczególnie w okresie ostatnich dziesięcioleci.
W kolejnej części prowadzone są rozważania nad kulturowym uwarunko
waniem świadomości europejskiej Polaków. E. Skotnicka-Illasiewicz zaznacza, że długotrwałe poczucie peryferyjności naszego społeczeństwa wobec Europy negatywnie wpływa na nasze poczucie tożsamości europejskiej. Podkreśla, że kłopoty z jednoznacznym określeniem miejsca Polski w Europie utrudniają odpowiedź na pytanie, kim jesteśmy i dokąd zmierzamy. Załamywanie się w Polsce „prospektywnego myślenia” i rozszerzenie się „postaw ucieczkowy
ch” , to według Autorki nic innego, jak załamanie się poczucia zbiorowej tożsamości Polaków - zwłaszcza w kontekście wyzwania integracyjnego.
„Integracja Europejska w odbiorze społecznym” to część ostatnia, analizu
jąca liczne badania empiryczne prowadzone przez różne ośrodki badania opinii
społecznej i ośrodki akademickie w latach 1989-1996. Już na początku książki A utorka zapowiada skoncentrowanie się w tej części na dwóch wybranych zbiorowościach społeczeństwa polskiego - młodzieży akademickiej i elitach politycznych - „szczególnie ważnych dla przebiegu i kształtowania świadomości europejskiej początkowego okresu integracji europejskiej” (s. 8). Jej zdaniem, szczególna rola młodzieży wiąże się z tym, iż to ona „współtworzy proces integracji, tworzy jego funkcjonalne podstawy, a w dalszym życiu będzie jego beneficjentem, bądź ofiarą. Elity polityczne zaś odpowiedzialne są za przebieg integracji na poziomie państwa” (s. 74).
Bliżej omówione są rezultaty badania z 1990 roku, podjętego z inicjatywy Polskiego Towarzystwa Współpracy z Klubem Rzymskim, w ramach projek
tu „Perception of Europe: from the inside and from the outside” oraz badania zespołu Włodzimierza Wesołowskiego z 1993 roku - „Demokracja i polityka” .
Badania na temat postrzegania Europy przez Polaków pokazały, że iden
tyfikacja młodzieży polskiej z Europą okazuje się nadrzędna w stosunku do identyfikacji narodowej. W definicjach Europy formułowanych przez studen
tów kryteria polityczne i ekonomiczne dominowały nad kryteriami kulturo
wymi. Pojęcie kultury, niezależnie od kontekstu, w jakim się pojawiło i znacze
nia, jakie m u przypisywano, było przywoływane w kategoriach opisu historii, przeszłości, nie zaś doświadczanej teraźniejszości czy przyszłości. E. Skotni- cka-Illasiewicz podkreśla też tendencję do zawężenia przez polską młodzież szeroko rozumianej przestrzeni europejskiej do najbogatszych krajów Europy.
Projekt badawczy „Demokracja i polityka” miał na celu rekonstrukcję postrzegania świata społecznego i politycznego na tle integracji europejskiej przez parlamentarzystów wszystkich partii politycznych ubiegających się 0 mandaty parlamentarne w wyborach 1993 r. Do zaprezentowania koncepcji integracji europejskiej panującej w świadomości elit politycznych wykorzystano programy poszczególnych partii oraz wypowiedzi liderów tych partii. Wy
stępujące wśród politycznych elit rozległe spektrum wizji związków Polski z Europą E. Skotnicka-Illasiewicz umieściła w przedziale: Euroentuzjaści - Euroracjonaliści (czyli od postaw aprobujących przyspieszenie wejścia do Unii do postaw preferujących integrację kontrolowaną i spowolnioną). Pod tym względem na skrajnych biegunach autorka umieściła Unię Demokratyczną 1 Kongres Liberalno-Demokratyczny (Euroentuzjaści) oraz Związek Chrześ- cijańsko-Narodowy i „Solidarność” (Euroracjonaliści). Tu trzeba dodać, że A utorka w taki sposób prezentuje poglądy owych elit, iż nie jest jasne, czy przytaczane opinie pochodzą z programów partii (będąc wypowiedziami reprezentatywnymi dla całego ugrupowania), czy też są wyrazem osobistych poglądów konkretnych, ankietowanych polityków.
M ateriał empiryczny, do którego nawiązuje w swoich analizach E. Skotni- cka-Illasiewicz, jest obszerny. W dużej części są to sondaże z lat ostatnich,
przeprowadzane na ogólnopolskich próbach reprezentacyjnych. Chociaż sama koncepcja skupienia się na dwóch wybranych, ważnych zbiorowościach, a nie na całym społeczeństwie może się podobać, to obrany sposób prezentacji rezultatów przywoływanych badań powoduje pewne kłopoty w rozróżnieniu przez czytelnika, co jest charakterystyczne dla postaw wyodrębnionych grup (np. studentów), a co dla wszystkich Polaków. Chociaż nie brakuje w książce fragmentów prezentujących opinie młodzieży akademickiej na temat Europy (np. jak studenci definiują Europę, rozumieją jej kulturowy wymiar, widzą Polskę na jej tle), nie m a jednak stwierdzeń Autorki wskazujących, co z tego wynika, jakie m a to znaczenie w kontekście całego społeczeństwa i procesu integracji.
O ile dwie części - druga „Geneza europejskiej integracji” i trzecia
„Kulturowy wymiar europejskiej integracji” - wydają się zwarte i są napisane interesująco, o tyle część czwarta „Integracja w odbiorze społecznym” wypada nieco słabiej. M a się wrażenie jedynie ogólnego przywołania różnych wyników badań bez podsumowania lub konsekwentnej interpretacji całości uzyskanych wyników w kontekście założeń i celów pracy. Stwierdzenie, że pogłębiające się różnice w opiniach Polaków na temat wad i zalet włączenia Polski do Unii Europejskiej mogą zaszkodzić integracji, jest na pewno trafne. Ciekawie jednak by było poznać opinie Autorki o tym, w jaki sposób miałyby one szkodzić.
Posłowie zamykające książkę również wzbudza uczucie pewnego niedosytu.
Nie jest to podsumowanie, lecz raczej kolejna relacja wyników uzyskanych w sondażach opinii publicznej z 1996 roku, poświęconych polskim kalkulacjom społecznych zysków i strat związanych z wejściem do Unii. Szkoda, że i tu nie dowiadujemy się dokładniej, czym są tytułowe „europejskie dylematy” Pola
ków. Dlaczego „droga w nieznane” - skoro, jak się wydaje, dość duża część społeczeństwa polskiego m a raczej konkretne, często pochodzące z pierwszej ręki, wyobrażenia o Europie (Zachodniej)? A utorka sama kilkakrotnie przywo
łuje wyniki różnych raportów z badań opinii publicznej, mówiących o około 80% poparciu Polaków dla idei integracji. Czy popieralibyśmy „nieznane”?
Może chodzi raczej o to, że naprawdę tylko się nam wydaje, że wiemy dokąd zmierzamy, a nasza wiedza jest bardzo powierzchowna? Ale ten, skądinąd frapujący, problem nie został w pracy explicite postawiony.
Czytelnik wrażliwy na formalną stronę książki będzie miał też zapewne zastrzeżenia do mało dokładnych odnośników bibliograficznych. Szczególnie w ostatniej części, gdzie trudno chwilami zorientować się, które dane są efektem jakich badań. Cytując wypowiedzi ankietowanych osób, A utorka wprawdzie podaje w nawiasach numery kolejne pytań z ankiety oraz symbol respondenta, ale nie wskazuje, ani gdzie są przechowywane ankiety, ani gdzie można znaleźć cały zestaw pytań.
Wreszcie rodzi się refleksja, czy A utorka postawiła sobie pytanie, dla kogo przeznaczona jest jej książka, kto m a być odbiorcą przekazywanych treści?
Wskazane wyżej wątpliwości nie oznaczają oczywiście, że publikacja nie m a poważnych zalet. Części dające rys historyczny interesującego nas za
gadnienia zawierają wiele ważnych informacji oraz sporo ciekawych uwag.
Interesująca i bogata wydaje się wykorzystana tu literatura przedmiotu.
Niewątpliwie wartościowy był już sam pomysł napisania tomu poświęconego kulturowemu wymiarowi tak ważnego dla nas zadania, jak integracja Polski z Unią Europejską.
Katarzyna Szymańska
