KSIĄŻKI SZKOLNE I 3IBLI0TEKI SZKÓŁ-KOLONII AKADEMICKICH UNIWERSYTETU KRAKOWSKIEGO / 1 58 8 -1 7 7 3 /
Jednym z system ów dydaktyczno-w ychow aw czych i s t n i e j ą c y c h w P o ls c e w XVII i X V III w ieku b y ł c e n t r a l i s t y c z n y sy stem s z k ó ł- k o - l o n i i a k a d e m ic k ich U n iw e rs y te tu K rak o w sk ieg o 1 .
Z n a c z e n ie s z k ó ł - k o l o n i i p o le g a ło p rz e d e w szy stk im na stw o r z e n i u odrębnego od in n y c h s z k ó ł , a w o p o z y a ji do s z k ó ł j e z u i c k i c h , k rę g u s z k o ln e g o . W k rę g u tym można b y ło kontynuow ać t r a d y c j e e d u k a c y jn e i wychowawcze A kadem ii K ra k o w s k ie j, tw orzyć ś ro d o w isk o zw olenników t e j u c z e l n i p r z e c iw s ta w ia ją c y c h s i ę u siło w an io m j e z u itó w c a łk o w ite g o opanow ania n a jw ię k s z y c h obszarów o d d ziały w a
n i a ideow ego i k u l t u r a l n e g o .
T erm in " k o lo n ia " p o ja w ia s i ę po r a z p ie rw s z y w U n iw e rs y te c ie K rakowskim w ro k u 1588, w d y s k u s j i nad o r g a n i z a c j ą s z k ó ł p ry w a t
n y ch / p ó ź n i e j s z e K olegium N ow odw orskiego/ początkow o n a o zn a c z e n i e k l a s y w ty c h ż e s z k o ła c h / " s i n g u l i s ą u e c o l o n i i s d a t i s p r a e c e p - t o r i b u s " , " a d co lo n ia m Grammaticam" i t d . / , p ó ź n ie j ja k o o k r e ś l e n i e z a k ła d u f i l i a l n e g o w s to s u n k u do m a c i e r z y s t e j u c z e l n i . Term in
" k o lo n ia " p r z y j ą ł s i ę p o w szech n ie w t e r m i n o l o g i i a k a d e m ic k ie j po
czątkow o w o d n i e s i e n i u do s z k ó ł N ow odw orskich, p ie r w s z e j k o l o n i i U n iw e r s y te tu , a od XVII w ieku ja k o nazwa w s z y s tk ic h s z k ó ł , k t ó r e p o z o s ta w a ły w z a l e ż n o ś c i od U n iw e rs y te tu . W ro z u m ie n iu ów czesnych u czo n y ch k o lo n ia t o s z k o ł a , w k t ó r e j u c z ą o b y w a te le s p o łe c z n o ś c i a k a d e m ic k ie j, nad k t ó r ą owa s p o łe c z n o ś ć s p ra w u je ju ry s d y k c ję -^ .
W skutek r y w a l i z a c j i ze szk o ln ic tw e m je z u ic k im p o w s ta ły " a k a d e m ic k ie " s z k o ły ś r e d n i e o p ro g ra m ie hum anistycznym wykazującym je d n a k w ie le o r y g in a ln y c h , w y n ik a ją c y c h w ła ś n ie z p o l s k i e j i ak a
d e m ic k ie j p r o w e n ie n c ji o d r ę b n o ś c i.
K o lo n ie a k a d e m ic k ie , t o g ru p a zakładów ośw iatow ych ś r e d n ic h /g im n a z jó w , k o le g ió w , " a k a d e m ii" , t j . s z k ó ł z nadbudową kursów a k a d e m ic k ic h / i n iż s z y c h / p a r a f i a l n y c h / , o różnym p ro g ra m ie n a u -
182 c z a n i a , i s t n i e j ą c y c h na t e r e n i e R z e c z p o s p o lite j w l a t a c h 1588- -1773-1775» k t ó r e n a mocy ró ż n y c h aktów praw nych: 1 / obsadzone b y ły z u rz ę d u i s y s te m a ty c z n ie p rz e z U n iw e rs y te t d y re k to ra m i i n a u c z y c ie la m i / n a j c z ę ś c i e j wychowankami W ydziału F i l o z o f i c z n e g o / » 2 / w sto su n k u do k tó r y c h Akademia p o s ia d a ła u p ra w n ie n ia w z a k r e s i e j u r y s d y k c j i , w i z y t a c j i i k o n t r o l i ; 3 / zobow iązane b y ły do s k ła d a n ia okresow ych spraw ozdań z a pośrednictw em wyznaczonych opiekunów /p ro w iz o ró w /; 4 / w c ie la ły w ż y c ie p r z e p is a n y lu b za a k ceptow any p rz e z Akademię program n a u c z a n ia i sto so w a ły z a le c o n e p r z e z n i ą p o d r ę c z n ik i .i
K o lo n ie ak ad em ick ie i s t n i a ł y w K rakow ie, G n ie ź n ie , Lwowie, d o z n a n iu , T u c h o li, W arszaw ie, B i a ł e j F o d l a s k i e j , W idawie, B ro -
ia c h , J e d liń s k u ', W łocławku, S ie ra k o w ie , K u rz e lo w ie , Nowym K orczy
n i e , S ta n is ła w o w ie , C hełm nie, Nowym S ą c z u , M iechow ie, K ę ta c h , B o c h n i, W olborzu, Ł ow iczu, R a d z ie jo w ie , P iń c z o w ie , W ie lic z c e , K ie lc a c h , T arn o w ie, P i l i c y , 3 ie c z u , T rz e m e sz n ie, W ojniczu.
I s to tn y m i n a rz ę d z ia m i r e a l i z a c j i programów n a u c z a n ia s z k ó ł - - ’•-o lo n ii ak ad em ick ich U n iw e rs y te tu K rakow skiego b y ły k s i ą ż k i j ¿k o ln ę .
W p ie rw s z e j p o ło w ie XVII w ieku w w ie lu k o lo n ia c h akadem ic
k i c h program o p i e r a ł s ię na d z ie ła c h p i s a r z y n ie p o d e jrz a n y c h o h e r e z j ę i " n ie m o ra ln o ś ó " . Nauka g ra m a ty k i ł a c i ń s k i e j i g r e c k i e j o p a r ta b y ła na p o d rę c z n ik u K o r n e liu s z a z U tre c h tu i C le n a rd a , b a j k a c h E zopa, A poftegm atach P l u t a r c h a , s e n te n c ja c h i a d a g ia c h g r e c k i c h . P rz y nauce r e t o r y k i o p ie ra n o s ię g łó w n ie na u tw o rach poetów O w id iu sza i W e r g iliu s z a , z p ro zaik ó w na t e k s t a c h C y cero n a. W n au
c e h i s t o r i i w ykorzystyw ano d z i e ł a J u s ty n a , C u r t i u s a , L iw iu sz a , S a - l u s t i u s z a , J a n ic k ie g o : Żywoty k ró ló w p o ls k ic h , F io r u s a : H i s t o r i ę , H e r b u r ta , c z y ta n o t a k i e 10 k s ię g ę E neidy W e r g iliu s z a .
Na p rz y k ła d s z k o ła w B ie c z u o p a r ta na p ro g ra m ie Kolegium No
w odw orskiego p o s łu g iw a ła s i ę w n a u c z a n iu epitom am i F io r u s a i J u s - ty n u s a obok h i s t o r i i K u rc ju s z a R u fu sa .
K s ią ż k i t e b y ły c h a r a k te r y s ty c z n e d la c a łe g o k rę g u s z k o ln e g o . Czasem wydawano kom pendia utworów s p e c j a l n i e d l a s z k ó ł, n a p r z y k ła d mowy C y cero n a, czy t e ż s p e c ja ln e wydanie d l a k o l o n i i akadem ie k io h w XVII w ieku pism a J u s ty n u s a w w yborze^.
W sz k o ła c h p a r a f ia ln y c h p rz y p is a n y c h do omawianego k ręg u sz k o ln e g o w ykorzystyw ano do n a u k i początkow ej e le m e n ta rz "Elem en
t a p u e r r i l i s i n s t i t u t i o n i s " wydany w 1692 ro k u - wznawiany ta k ż e w c z a s a c h p ó ź n ie js z y c h .
P o słu g iw an o s i ę ta k ż e Donatem " A e li D o n a ti v e t u s t i s s i m i gram - m a tio i e le m e n ta u na oum e x p l i c a t i o n e p o lo n ic a nunc primum ad f a c i - lio r e m mathodum r e d a c t a , n o v isq u e s e n t e n t i s i l l u s t r a t a " C ra c o v ia e 1764 / i w ie le j e s z c z e wydań p ó ź n i e j s z y c h / .
Pierw szym p o d rę c z n ik ie m własnym s z k ó ł - k o l o n i i ak ad em ick ich b y ł p rz e z n a c z o n y do n a u k i g ra m a ty k i w S z k o ła c h now odw orskich wyda
n y w 1590 ro k u p rz e z Adama Romera "De r a t i o n e r e c t e e le g a n te r q u e s c r i b e n d i ac lo q u e n d i l i b r i t r e s " /O s p o s o b ie popraw nego i ozdob
n eg o p i s a n i a o ra z wymowy k s i ą g t r z y / ^ . P o d rę c z n ik s k ł a d a ł s i ę z o z te r e o h d z ia łó w : o r t o g r a f i i , e ty m o lo g ii, s k ła d n i i p r o z o d i i . Każdy d z i a ł z a w ie r a ł na końcu k r ó t k i e m o r a lis ty c z n e afo ry zm y .
K s ią ż k a p rz e z n a c z o n a b y ła d l a p o c z ą tk u ją c y c h uczniów S z k ó ł Nowodworskich i w prow adzała ic h w głów ne z a sa d y g ra m a ty k i ł a c i ń
s k i e j . P ra c a Adama Romera n i e b y ła d z ie łe m o ry g in a ln y m . P rz y k ła d y z au to ró w ł a c i ń s k i o h , m ające św iad czy ć o w i e l k i e j e r u d y c j i p o l s k ie g o g ram aty k a s ą zap o ży czo n e od L in a k r a , n a nim t e ż o p a r ty j e s t c a ł y w ykład.
Paktem j e s t , i ż p o d rę c z n ik Romera b y ł jednym z n a jle p s z y c h ów
c z e s n y c h p o d ręczn ik ó w g ra m a ty k i. A u to r o d r z u c i ł f i l o z o f i c z n ą , s p e - k u la ty w n ą s tr o n ę ów czesnych p o d rę c z n ik ó w , od k tó r y c h n i e b y ły w ol
n e naw et n a j b a r d z i e j now oczesne d z i e ł a . P r z y t a c z a ł z a p a try w a n ia wy
b itn y c h f ilo lo g ó w , w y ja ś n ia ł z ja w is k a ję zy k o w e, o p ie r a ją o s i ę n a g r e c e . C z e rp a ł p rz y k ła d y w y łą c z n ie z l i t e r a t u r y k l a s y c z n e j . Za w sz y stk o można c h w a lić - p i s z e b a d aczk a ł a c i ń s k i o h p o d ręczn ik ó w g ra m a ty k i M .Cytowska - a l e t y l k o . . . L in a k r a ? .
Adam Romer - p rz e c iw n ik nadużyw ania przem ów ień i ćw iczeń r e to ry c z n y c h d l a popisów c z y s to w erb aln y ch b y ł ta k ż e au to rem p o d rę c z n i k a do n a u k i r e t o r y k i "De in fo rm an d o o r a t o r e l i b r i t r e s " z ło ż o n e go z r e g u ł o p a rty c h w y łą c z n ie n a w sk a z a n ia c h p i s a r z y s ta r o ż y tn y c h ,
o
g łó w n ie C ycerona i K w in ty lia n a .
P o d rę c z n ik ie m własnym S z k ó ł Nowodworskich b y ł a ta k ż e d i a l e k t y - k a Ja k u b a G ó rs k ie g o , używana w I I k l a s i e l o g i k i ^ .
Wspomnieć n a l e ż y , i ż . s t y l i sło w n ictw o c y c e r o ń s k ie używąne w XVI w ieku p rz e z n a jw y b itn ie js z y c h p o ls k ic h p ro z a ik ó w i rozw ażane
t e o r e t y c z n i e / t r a d y c j e z koń ca XV w ieku w p o s t a c i o p a rty c h n a C y ce-f r o n i ę i K w in ty lia n ie p o d ręczn ik ó w t e o r i i i wymowy P i l i p a K a llim a - c h a , Adama G rzym ały z P o z n a n ia / p rz e z Ja k u b a G ó rs k ie g o , B en ed y k ta H e r b e s ta , Adama Romera, w eszły do kanonu n a u k i s z k o ln e j w P o ls c e i u trz y m a ły s ię tam p rz e z wiek X V II, s k u te c z n ie o p i e r a j ą c s i ę /w szk o
ła c h - k o lo n ia c h A kadem ii K ra k o w sk ie j/ naporow i je z u ic k ie g o s z k o ln e go s t y l u barokow ego1®.
Wydaje s i ę , i ż c e ch a t a k o r z y s tn ie w y ró żn ia omawiany k r ą g s z k o ln y od in n y ch systemów dydaktyczno-wychowawczych s t a r o p o l s k i e j R z e c z p o s p o lite j. S tw ie rd z e n ie n i n i e j s z e n i e oznacza c a łk o w ite j e l i m i n a c j i s t y l u barokowego ze s z k o ln e j p r a k ty k i k rę g u s z k ó ł- k o lo - n i i ak ad em ick ich U n iw e rs y te tu K rakow skiego, w szelako m niejszem u u l e g a ł y o d d z ia ły w a n iu a n i ż e l i in n e p o ls k ie z a k ła d y ośw iato w e. Po
mocą w tym z a k r e s i e b y ły p o d r ę c z n ik i d l a s z k ó ł a u to r s tw a p r o f e s o rów k o l o n i i ak ad em ick ich Adama Romera i Ja k u b a G ó rsk ie g o .
W k rę g u s z k ó ł - k o l o n i i ak ad em ick ich A kadem ii K rak o w sk iej pow
s ta w a ło stosunkow o dużo /w porów naniu do p o ls k ic h s z k ó ł j e z u i c k i c h w XVII wieku k o r z y s ta ją c y c h z podręczników a u to ró w o b cy ch / - pod
rę c z n ik ó w w łasn y ch , t z n ,k s i ą ż e k p rze z n a cz o n y c h t y l k o d l a omawiane
go k ręg u sz k o ln e g o / d l a je d n e j lu b w ie lu s z k ó ł - k o l o n i i / i n a p i s a nych p rz e z P olaków .
K o lo n ie wyższego ty p u - p o s ia d a ją c e w łasne d r u k a r n ie - wyda
w ały p o d r ę c z n ik i d la u ż y tk u sz k o ln e g o r o z s y ł a j ą c j e do in n y c h z a kładów ośw iatow ych k rę g u sz k o ln e g o Akadem ii K ra k o w sk ie j. N a jb a r
d z i e j c e lo w a ły w t e j d z i a ł a l n o ś c i : Akademia L u b ra ń sk ie g o , Akademia C hełm ińska i s z k o ła lwowska.
S z c z e g ó ln ie dużo p o d ręczników wydawała Akademia L u b ra ń sk ie g o , d ru k u ją c j e w p rz e w a ż a ją c e j w ię k s z o ś c i w sw o jej w ła sn e j d r u k a r n i . Wśród podręczników k o leg iu m L u b ra ń sk ie g o s ą m iędzy innym i " S t i c h o - l o g i a seu r a t i o sc rib en d o ru m versum s t u d i o s i s i n N eoacadem ia P o s - n a n i e n s i d i o t a t a ! , " R a tio ąuaedam o o m p e n d ia ria r e c t e i n s t i t u e n d i s t u d i a " , "Encomium p h ilo s o p h ia e e r o t i c o D em osthenis Latinum factu m a u to re k C h ris th o p o re H e g e n d o rffin o " , " P r i n c i p i a d i a l e c t i c a e ac f a - c i l i o r e m captum n o b ilis s im a e i u v e n t u t i s Academico L u b ra n s c ia n a e i n ą u a e s tio n e s r e d a c t a " .
W ro k u 1634 w y szła drukiem w K rakow ie gram atyka - p o d rę c z n ik ję z y k a ł a c iń s k ie g o /Grammaticanum i n s t i t u t i a r u m l i b r i IV p ro u su Scholarum N ovodvorscianarum i n Academia / C r a c o v i e n s i / n a p is a n y p r z e z Ł ukasza P io tro w s k ie g o . P io tr o w s k i /zm . 1679/ b y ł p ro fe so re m A kadem ii K rak o w sk iej i b y ł p o c h o d zen ia s z la c h e c k ie g o , co s ta n o w i
ł o swego r o d z a ju ewenement. W d z ie ja c h A kadem ii z a p i s a ł s ię ja k o w i e l o l e t n i z a rz ą d c a d ó b r u c z e l n i , d b a ły o j e j i n t e r e s y . On t o n a b y ł d l a U n iw e rsy te tu d ru k a rn ię i n a se jm ie w 1661 ro k u z d o ł a ł p r z e konań posłów o s z k o d liw o ś c i o tw a rc ia p rz e z je z u itó w w yższej u c z e l n i
we Lwowie. Jeg o p o d rę c z n ik g ra m a ty k i ł a c i ń s k i e j wydawany b y ł bez żadnych zm ian aż do 1773 ro k u /w y d . 1634, 1660, 1674, 1683, 1700, 17 1 5 , 1 7 2 7-1752, 1757, 1763, 1 7 7 3 /. Od w ydania 1757 dodawano do p o d r ę c z n ik a s ło w n ic z e k ł a c i ń s k o - p o l s k i opracow any p rz e z S t a n i s ł a wa P a t e l s k i e g o p r o f e s o r a A kadem ii L u b ra ń s k ie g o . Gram atyka P io tr o w - s k ie g o b y ła używana we w s z y s tk ic h s z k o ła c h - k o lo n ia c h i j e j b a rd z o d ł u g i e utrzym yw anie s i ę w u ż y tk u szkolnym można p r z y p is a ć zarówno c i ą g ł e j a k t u a l n o ś c i n a u c z a n ia ł a c i n y , walorom dydaktycznym , ja k i p rz y w ią z a n iu A kadem ii i k o l o n i i do "w łasn y ch " p o d rę c z n ik ó w . Pod
r ę c z n i k P io tro w s k ie g o w yparł p o p rz e d n io o b o w iązu jący w k rę g u Aka- ■ d e m ii p o d rę c z n ik g ra m a ty k i Adama Romera /D e r a t i o n e r e c t e e le g a n - t e rq u e s c r i b e n d i ac lo q u e n d i l i b r i I I I /1 5 9 O /, p r o f e s o r a A kadem ii K ra k o w s k ie j. Rzecz c ie k a w a , że P io tr o w s k i a n i w d e d y k a c jx , a n i w przedm ow ie do c z y te ln ik ó w n i e w spom niał o swym p o p rz e d n ik u Romerze i je g o g ra m a ty c e . Sam c h a ra k te ry z o w a ł swą k s ią ż k ę ja k o "w skazówki s ta r o ż y tn y c h gram atyków o d z ia n e w nowe k s z t a ł t y i sprow adzone do s to s o w n ie js z e g o p o rz ą d k u i m e to d y ". S ię g a ją o b e z p o ś re d n io do g r a matyków a n ty c z n y c h P io tr o w s k i p o m ija ł w t e n sposób c a ły r e n e s a n s o wy d o ro b ek w z a k r e s i e m eto d y k i n a u c z a n ia g ra m a ty k i ł a c i ń s k i e j , a w tym p ra c e au to ró w p o ls k ic h - S ta n is ła w a Z aborow skiego i Adama R om era. P o d rę c z n ik P io tro w s k ie g o j e s t z a b y tk ie m ciekawym n ie
t y l k o ze w zględu n a z a k r e s i m etody n a u c z a n ia g ra m a ty k i. I l u s t r u j e on ró w n ie ż wymownie f a k t , że S z k o ła Nowodworska k ie ro w a n a p rz e z p l e b e j s k i c h p ro fe s o ró w i d o s tę p n a dla- synów s z la c h e c k ic h , m ie s z c z a ń s k ic h i c h ło p s k ic h , w g r u n c ie r z e c z y z o rie n to w a n a b y ła k s z t a ł c ą c o i wychowawczo n a m ło d z ie ż s z la c h e c k ą , a naw et m agnacką. J e ś l i naw et w ziąć pod uwagę o k o lic z n o ś ó , że w o k r e s i e o s t r e j r y w a l i z a c j i z e sz k o ła m i je z u i c k i m i , k o lo n ie a k a d e m ic k ie m u s ia ły c z y n ić odpo
w ie d n ie g e s ty i u k ło n y w s tr o n ę u ty tu ło w a n y c h i herbow ych p r o t e k t o rów , t o i ta k d l a m ie s z c z a ń s k o - c h ło p s k ie j c z ę ś o i wychowanków pow i
n i e n s i ę z n a le ź ć j a k i ś m a rg in e s u w ag i. Tymczasem d e d y k a c ja p o d rę c z n ik a g ra m a ty k i, a w ięc p o d rę c z n ik a podstaw ow ego, o b o w iązu jąceg o w s z y s tk ic h u czn ió w , naw et ty c h , k t ó r z y n i e d o s z l i do wyższyoh s z c z e b l i n a u c z a n ia , sk ie ro w a n a j e s t do wojewodziców i k a s z te la n ic ó w - - K o n ie c p o ls k ic h , O s tr o g s k ic h , Z a s ła w s k ic h , L u b o m irsk ic h , R adom ic- k i c h , T a rłó w , D enhoffów , O s s o l i ń s k i c h , Paców, R o z d ra ż e w sk ic h , W ierz b o w sk ic h . I c h P io tr o w s k i nazyw ał c h lu b ą s z k o ły , n a u c z y c i e l i , n a j z d o ln ie js z y m i u c z n ia m i, n a d z i e j ą ro d z ic ó w , p o d p o rą k r a j u w p r z y s z ł o ś c i . Czy w śród u czniów P io tro w s k ie g o p o c h o d z e n ia p l e b e j s k i e g o n i e
136 b y ło w y b itn y ch , z a s łu g u ją o y c h n a w spom nienie w d e d y k a c ji?
J e s t t o mało praw dopodobne, gdyż w ła ś n ie wśród p l e b e j s k i c h uczniów s z k ó ł - k o l o n i i zn ajd o w ało s i ę zaw sze sp o ro z d o ln y c h i p i l n y ch , k tó r z y potem w stę p o w a li na drogę k a r i e r y n a u c z y c i e l s k i e j i p r o f e s o r s k i e j . Czy ta k i c h uczniów n i e m ia ł Ł ukasz P io tro w s k i?
Czy po p r o s t u n i e c h o ia ł lu b naw et n i e mógł ic h wymienić równo
r z ę d n ie z "wysoko urodzonym i" wśród sw o ich u czn ió w , którym p o ś
w ię c a ł p o d rę c z n ik ?
D łu g ie d z i e j e te g o p o d rę c z n ik a na t e r e n i e s z k ó ł - k o l o n i i ś w ia d c z ą o c i ą g ł o ś o i metod n a u o z a n ia w tym k r ę g u . Z a le c e n iem r e k t o r a U n iw e rs y te tu Jakuba N ajm anow icsa wprowadzony on b y ł we w sz y st
k ic h s z k o ła c h - k o lo n ia c h a k a d e m ic k ich , a ż do czasów re fo rm s z k o l
n ic tw a ś re d n ie g o ' przeprow adzonych p rz e z K om isję E d u k a c ji N arodow ej.
P o d rę c z n ik ro z p o c z ą ł sw oje d łu g ie fu n k cjo n o w an ie w omawianym k rę g u szkolnym od n a j s t a r s z e j k o l o n i i a k a d e m ic k ie j U n iw e rs y te tu K rakow skiego - S z k ó ł N ow odw orskich. T rz e b a je d n a k p a m ię ta ć , i ż p o słu g iw an o s i ę ta k ż e w s z k o ła c h - k o lo n ia c h a k ad em ick ich k r y ty k o wanym p rz e z H .K o ł ł ą t a j a , ja k ró w n ież p rz e z n a u c z y c i e l i in n y c h z a konnych kręgów sz k o ln y c h / s z c z e g ó l n i e p i j a r s k i c h / p o d rę c z n ik ie m Emanuela A lw ara /w ła ś c iw ie je g o lic z n y m i p rz e ró b k a m i/. A lw ara sp o tykamy w B i b l i o t e c e A kadem ii C h e łm iń s k ie j, S z k o ła c h N ow odw orskich, T arn o w ie, Lwowie, Nowym K o rc z y n ie i i n .
Według M .C y to w sk iej, gram atyka A lw ara b y ł a , Jak n a sw oje c z a sy , dobrym i gruntownym p o d rę c z n ik ie m g ra m a ty k i. N a le ż a ło j ą j e d nak tra k to w a ć n i e ja k o pomoc s z k o ln ą , p r z y d a tn ą do s a m o d z ie ln e j p ra a y u c z n ia , le o z ja k o p o d rę c z n ik p r z e r a b ia n y pod k ie ru n k ie m n au c z y c i e l a , k t ó r y w y b ie ra łb y u m ie ję tn ie odpow iednie p a r t i e m a t e r i a ł u - z a l e ż n i e od p rz y g o to w a n ia adeptów . Do n a u c z y c ie la t e ż sk iero w an e s ą uwagi i o b j a ś n i e n i a m etodyczne u m ieszczan e w t e j p r a c y .
Z g ra m a ty k i P io tro w s k ie g o k o r z y s t a ł y p o k o le n ia u czniów k o lo n i i a k a d e m ic k ich , u cząc s i ę poprawnego s t y l u ła c i ń s k i e g o i p o l s k i e g o .
Mimo pewnych uwag k ry ty c z n y c h , H .K o łłą ta j z o s ta w ił j ą w z r e formowanych z a k ła d a c h ośw iatow ych - "w t e j k s ią ż c e s ą d o s ta te c z n e sp o so b y n a u o z a n ia k o n iu g a c ji i d e k l i n a c y j , n a u c z e n ia o r t o g r a f i i , e ty m o lo g ii ję z y k a , wyższych r e g u ł m ów ienia po ł a c i n i e , k t ó r e re g u ł y w s z y s tk ie stw ie rd z o n e s ą p rz y k ła d a m i au to ró w rz y m s k ic h . J e s t ta k że w t e j g ram aty ce c z ę ś ć , k t ó r a uczy p r o n u n c j a c j i ję z y k a ł a c i ń s k i e go 1 w ierszów s k ła d a n ia . . . G ram atyka bez w ą tp ie n ia b y ła by d o b ra ,
gdyby w p o lsk im ję z y k u w s z y s tk ie zam ykała r e g u ł y , będąo z a ś po ł a c i n i e n a p is a n a , p ro fe so ro m j e s t ty lk o u ż y te c z n a , d z ie c io m z a ś t y l e z d a t n a , i l e e k s p lik a o y j p r o f e s o r a p rz y w ielkim m ozole sp a m ię ta ć m ogą"12.
G ram atyka s k ł a d a ł a s i ę z c z t e r e c h z a s a d n ic z y c h o z ę ś c is m orfo
l o g i i , e ty m o lo g ii, s k ła d n i i p r o z o d i i , z k tó r y c h z w ła s z c z a c z ę ść p ie r w s z a s z e ro k o z o s t a ł a rozbudow ana. Z d ając s o b ie sprawę z t r u d n o ś c i d y d ak ty c z n y o h , P io tr o w s k i do c z ę ś c i p ie rw s z e j w prow adził po
m ocniczo ję z y k p o l s k i . Dużą wagę p rzy w iązy w ał a u t o r do dwóch d z i a łów : o r t o g r a f i i i wymowy - " P ię k n ie p is a ć i p ió rem p ię k n ie l i t e r y w yrażać r z e c z j e s t każdemu czło w iek o w i b a rd z o p o ż y te c z n a . . . T rz e b a m ieć do te g o w ie lk ą chęć i w y trw a ło ść , p i l n o ś ć , w codziennym ć w ic z e n iu , aby s i ę egzem plarzom p ię k n e g o p i s a n i a p i l n o p r z y p a tr y w ał i one ta k w ła ś n ie , j a k i e s ą , w y razić u s i ł o w a ł , u w ażając i i pom
nąc k a ż d e j l i t e r y k s z t a ł t , k r ó t k o ś ć , g ru b o ś ć , o k r ą g ło ś ć , c i e n - k o ś ć , m ią ż s z o ś ć , o d le g ło ś ć , z ł ą c z e n i e i względem in n y c h l i t e r m ie r - n o ś.c i czego s i ę z młodu p ra w ie , a samym, o b io ad łem uczyć p o tr z e b a , n a o s t a t e k t r z e b a umieć s o b ie p ió r o u r o b ić i w ie d z ie ć ja k o j e t r z y mać n a j l e p i e j , ta k ż e a tra m e n t a lb o in k a u s t gotow ać" - w y ja ś n ia ł au
t o r 1-^.
Celem w d ro ż e n ia u c z n ia do d o b re j wymowy i p iso w n i zarówno w ję z y k u ła c iń s k im , ja k i p o ls k im , p o l e c a ł n a u c z y c ie lo w i zw racać s t a l e uwagę n a sposób p i s a n i a stu d e n tó w , r a d z ą c od p ie r w s z e j l e k c j i t ę p i e n i e p ro w in cjo n alizm ó w i błędów wymowy. W artość p o d rę c z n ik a po
t ę g u j ą m .in . wskazówki m etodyczne d l a n a u c z y c i e l a , w prow adzenie p o - m o cnioze ję z y k a o jc z y s te g o , a ta k ż e sło w n ik m ia s t p o ls k ic h i p ań stw o b c y c h , z w i e r z ą t , r o ś l i n , n a r z ę d z i muzyoznych i i n . 1^
O sobne, ważne z n a c z e n ie m ia ł d o b ó r przy k ład ó w te k sto w y c h i l u s t r u j ą c y c h odnośne r e g u ł y g ra m a ty c z n e . P io tr o w s k i n i e p o m in ął oczy
w iś c ie t e j o k a z j i , aby d o b rać p rz y k ła d y o dużym ła d u n k u wychowaw
czym i ideowym właściwym d l a c a łe g o k ie ru n k u k o l o n i i . P rz y k ła d y t e d o ty c z y ły g łó w n ie te m a ty k i p a t r i o t y c z n e j i s p o łe c z n e j, u m a c n ia ły w ięź m iędzy ludźm i n a u k i a innym i zawodami i w ięź m iędzy w sz y stk im i o b y w atelam i k r a j u , d l a k tó r y c h o jc z y z n a j e s t w sp ó ln ą m atką / p a t r i a e s t n o stru m p a r e n s om nium /. To z d a n ie b y ło a k tu a ln e i w c z a s a c h P io tr o w s k ie g o , i w c z a s a o h , tym b a r d z i e j , K o ł ł ą t a j a , a l e z a c ż e r p n ię
t e b y ło z C y c e ro n a , ja k o i l u s t r a c j a r e g u ł y s k ł a d n i ł a c i ń s k i e j . Op
r ó c z C ycerona P io tr o w s k i s z c z e g ó ln ie c z ę s to c z e r p a ł p r z y k ła d y zdań p o p raw n ie zbudowanych z O w id iu sz a , W e r g iliu s z a i L iw iu s z a . S z e ro k ie
188 w y k o rzy sty w an ie autorów an ty czn y ch b y ło c h a r a k te r y s ty c z n e d l a c a ł e g o o k re s u i s t n i e n i a s z k ó ł.
Oprócz wym ienionych wyżej w ykorzystyw ano w s z k o ła c h utw o ry P o c y lid e s a , H oracego, S e n e k i, D em ostenesa, T a c y ta i in n y c h . Wpro
w adzenie do programów n a u c z a n ia T a c y ta ł ą c z y ło s ię z c h a r a k t e r y s ty c z n ą d l a s z k ó ł - k o l o n i i i d e ą wychowania o b y w a te ls k ie g o . W 1643 ro k u J a n C y n e rsk i wydał T a c y ta b i o g r a f i ę A g r io o li o b ja ś n ia n ą p rz e z afo ry zm y p o l i t y o z n e , k t ó r e m ia ły ukazywać m ło d z ie ż y wzór d obrego ż o ł n i e r z a , d o ra d c y , rz ą d c y , wodza o ra z s k a r b ie c dośw iadczeń i myś- l i p o lity c z n y c h 15.
W prowadzenie T a c y ta b y ło ta k ż e wynikiem d ą ż n o ś c i Bzkół do o p a r c ia stu d iu m wymowy n a p o dstaw ach r e a ln y c h .
Wiek X VIII ' n a s i l i ł p ro d u k c ję podręczników w k o lo n ia c h ak ad e
m ic k ic h i i c h ro z p o w s z e c h n ia n ie . Wspomnieć można m iędzy innym i
" P r i n c i p i a d i a l e c t i c a e ad f a c ilio r u m capture j u v e n t u t i s Academ iae L u b ra n 3 c ia n ae " K a z im ie rz a P a ła sz o w sk ie g o , "Gramatykę p o ls k ą " W.Szy l a r s k i e g o c z y t e ż " H e o u e il de q u e lq u e s e x e r c ic e s " p o d rę c z n ik do n a u k i ję z y k a fra n c u s k ie g o Klem ensa H e r k i, p o d rę c z n ik l o g i k i K a z i
m ie r z a S tę p lo w sk ie g o - o p a r ty na d a w n ie js z e j f i l o z o f i i p e r y p a t e t y - c z n e j , w szelako o g r a n ic z a ją c y s i ę do p o d a n ia r z e c z y n a j i s t o t n i e j sz y c h bez zbędnego b a l a s t u m niej p o trz e b n y c h r e g u ł i d e f i n i c j i , p o d rę c z n ik g e o g r a f i i f iz y c z n e j J ó z e fa P u tan o w icza o p a r ty n a wywo
dach w ybitnego g e o g ra fa XVII wieku C lllv era o ra z sły n n eg o m atem aty
k a i f i l o z o f a C h r i s t i a n a W o lffa - ciekaw y z uwagi na u w z g lę d n ie n ie t e o r i i K o p e rn ik a - p r z e d s ta w ie n ie t r z e c h k o n c e p c ji: P to le m e u s z a , Tyoho B rahe i K o p e rn ik a 16 .
Wspomnieć ta k ż e n a le ż y o p o d rę c z n ik a c h używanych w k o l o n i i s i e r a k o w s k i e j . K ie b y ły one je d n a k c h a r a k te r y s ty c z n e d l a omawiane
go k rę g u s z k o ln e g o . Obok V estib u lu m i Jan u a J a n a Amosa K om eńskie
go u w zg lęd n ian o w Gimnazjum O p a liń s k ie g o t r z y p o d r ę c z n ik i do h i s t o r i i s t a r o ż y t n e j , ś re d n io w ie c z n e j i now ożytnej au to ró w obcych, P l o r u s P o lo n ic u s do n a u c z a n ia h i s t o r i i p o l s k i e j , p o d rę c z n ik e t y k i P a s t o r i u s a będ ący sk ró tem e t y k i C r e l l a o ra z h i s t o r i ę r e l i g i i w op
ra c o w a n iu Ł ukasza O p a liń s k ie g o . P o d rę c z n ik i Komeńskiego n i e b y ły używane w in n y ch k o lo n ia c h ak ad em ick ich z powodów d o k tr y n a ln o —wyz
n aniow ych.
P rz y w ią z a n ie do s ta r y c h , tra d y c y jn y c h te k s tó w pod ręczn ik ó w b y ło w k o lo n ia c h ak ad em ick ich znam ienne i b a rd z o wymowne. W t e n sposób w y ra ż a ł s ię k u l t d la dawnych, ż y ją c y c h j e s z c z e p o g ło sam i
e p o k i O d ro d z e n ia , czasów ś w ie tn o ś c i A kadem ii K rak o w sk iej i je d n o c z e ś n i e z a z n a c z a ła s i ę od ręb n o ść od kręgów s z k ó ł zakonnych p o słu g u ją c y c h s i ę w łasnym i i c o ra z t o innym i p o d rę c z n ik a m i.
F r a n c is z e k N ow akow ski,uczeń K olegium N o w o d w o rsk ie g o ,p rz e p isa ł w ro k u 1706 dawne w ykłady uczonych k ra k o w sk ic h 1. O dpisy t e o b e j1 7
m u ją p o d rę c z n ik l o g i k i M ik o ła ja z M ościsk /E le m e n ta l o g i c a r e o g ło szo n y drukiem je s z o z e w 1625 r . w K rak o w ie/ o ra z t e k s t wykładu l o g i k i Ł u k asza P io tro w s k ie g o z ro k u 1635. W t a k i w ła ś n ie sposób wy
r a ż a ł s i ę m iędzy innym i konserw atyzm A kadem ii K rak o w sk iej i j e j ko
l o n i i , p o le g a ją c y n a w ykorzystyw aniu te k s tó w j e j p ro fe s o ró w , daw
n y ch d a t ą p o w s ta n ia , a l e c i ą g l e a k tu a ln y c h ze w zględu n a n i e zm ie
n i a j ą c e s i ę program y n a u c z a n ia .
Podobne p rz y k ła d y b a rd z o d łu g ie g o u trzym yw ania s i ę dawnych a k a d e m ic k ich p o d ręczn ik ó w p r z y ta c z a H .B ary cz 1 8. C y tu je s p is a n y w
1 7 4 4 /4 5 ro k u wykład d i a l e k t y k i o p a r ty n a renesansow ym je s z c z e t r a k t a c i e Ja k u b a G ó rs k ie g o . P rz e z dwa b l i s k o w ie k i, j a k i e u p ły n ę ły od o g ło s z e n ia drukiem te g o t r a k t a t u /1 5 6 3 / w id o c z n ie n ic s i ę n i e zm ie
n i ł o w s p o s o b ie w y k ła d a n ia l o g i k i w K olegium Nowodworskim, sk o ro wykładowca zachow ał w s z y s tk ie o b o w ią z u ją c e o n g iś d e f i n i c j e , d z i a ł y i p o d d z ia ły . In n y w ykład, o p a r ty t a k ż e na t r a k t a c i e Ja k u b a G ó rs k ie go, p o c h o d z ił z 1721 r o k u , opracow any p rz e z P i o t r a G oszkow skiego, wykładowcę S z k o ły N o w o d w o rsk iej. H .B arycz z a z n a c z a ł, że mimo d ąż
n o ś c i do u trzy m y w an ia t r a d y c j i , n a p ó r s t y l u i g u s tu a r ty s ty c z n e g o czasów s a s k ic h b y ł s i l n y i j e s t on w idoozny w ć w ic z e n ia c h uczniow s k ic h z p ie r w s z e j połow y X V III w ieku1 W ć w ic z e n ia c h ty c h dominu
j e "barokow y k o n c e p t" o p a r ty n a p r z e s a d z i e , p o c h le b s tw ie , t u d z ie ż naw et z w ą tp ie n iu w sy stem w a r to ś c i i n t e l e k t u a l n y c h i f i l o z o f i c z n y c h , k t ó r e m uszą u s t ą p i ć wobec p o t ę g i bogactw a i w ła d z y .
S n u jąc ro z w a ż a n ia nad p o d rę c z n ik a m i s z k ó ł - k o l o n i i a k ad em ick ich U n iw e rs y te tu K rakow skiego można w y d z ie lić wśród n ic h t r z y podstaw o
we g ru p y : - p o d r ę c z n ik i w łasn e p o sz c z e g ó ln y c h s z k ó ł - k o l o n i i w yższe
go ty p u , n p . S z k o ły N ow odw orskie, Akademia L u b ra ń s k ie g o , Akademia C h e łm iń sk a , s z k o ła s ie ra k o w s k a , in n e , c z ę s t o r o z s y ła n e do in n y c h k o l o n i i a k a d e m ic k ich i w n ic h w ykorzystyw ane: - k s i ą ż k i s z k o ln e ch a
r a k t e r y s t y c z n e d l a s z k ó ł ty p u h u m an isty c z n e g o / d z i e ł a p i s a r z y s t a r o ż y tn y c h /, używane we w s z y s tk ic h k rę g a c h s z k o ln y c h , r ó ż n ią c e s i ę n i e je d n o k r o t n i e u ję c ia m i k o m p ila c y jn y m i: - k s i ą ż k i s z k o ln e c h a r a k t e r y s ty c z n e d l a omawianego k rę g u s z k o ln e g o , znikomo w ykorzystyw ane w n a u -
190 o z a n iu in n y ch zakładów ośw iatow ych, ideowo zw iązan e z programem wy
chowawczym Akadem ii K ra k o w sk ie j.
K o lo n ie ak ad em ick ie U n iw e rs y te tu K rakow skiego n i e b y ły je d y nym k ręgiem szkolnym wytw arzającym p o d r ę c z n ik i. S z k o ły ró z n o w ie r- c z e s t a r a ł y s ię do każdego p rz e d m io tu w ykładanego w s z k o le m ieś w łasn y p o d rę c z n ik . A utoram i podręczników b y l i p ro fe s o ro w ie s z k ó ł . W s z k o ła c h zakonnych w ykorzystyw ano p rz e w a ż n ie p o d r ę c z n ik i z a g ra -"
n lc z n e 2 0 .j
P opularnym i p o d rę c z n ik a m i w tym k rę g u szkolnym b y ły k s i ą ż k i s z k o ln e Juw encjuSza i sły n n y z uwagi n a l ic z b ę wydań i pow szechne sto so w a n ie /sp o ty k am y ta k ż e t ę k s ią ż k ę w s z k o ła c h - k o lo n ia c h / j e z u i c k i Alwar i je g o l i c z n e p o l s k i e p r z e r ó b k i . P o d rę c z n ik te n używa
n y b y ł t e ż w c z a sa c h K o m isji E d u k a c ji N arodow ej.
J e z u ic k a " R a tio stu d io ru m " u s t a l o n a w 1599 ro k u p o le c a ła czy t a ć z autorów a n ty c z n y c h p rz e d e w szystkim h is to ry k ó w rz y m sk ic h . - S z c z e g ó ln ie zalecan y m i b y l i K u rc ju s z R u fu s, E u tr o p iu s z i W a le riu s z
Makeymus. "C ath a lo g u s p ra e lę c tio n u m i n s c h o l i s S o o i e t a t i s J e s u P r o - v i n c i a e P o lo n ae" wydany p rz e z A d ria n a M iaskow skiego w 1711 ro k u wy
m ie n ia d l a t r z e c i e g o ro k u n a u c z a n ia s z k o ły j e z u i c k i e j / " i n p o e s i " / z h isto ry k ó w rzy m sk ich J u s ty n u s a obok "w ojny domowej" C e z a ra . Wypi
sy d l a p o e ty k i " A u to re s p r a e le g e n d i" wydane w 1749 ro k u z a w ie r a ją m iędzy innym i p ie rw s z ą k s ię g ę J u s ty n u s a , k t ó r ą p o p rz e d z a k r ó t k i e wprow adzenie do t e j l e k t u r y 2 1 . W s z k o ła o h j e z u i c k i c h , op ró cz t a k i c h utworów a n ty c z n y c h , ja k fra g m e n ty d z i e ł J u w e n a lie a , P e r s j u s z a , T e - r e n c j u s z a , .H oracego, O w id iu sza, C y cero n a, c z y ta n o ta k ż e X II k s ię g ę E n eid y W e r g iliu s z a . W k o lo n ia c h a k a d em ick ich w ykorzystyw ana b y ła
22 .
X k s ię g a E n eid y . W ro k u 1745 p ro w in c ja p o ls k a z a c z ę ła wydawać / z a przykładem s z k ó ł j e z u i c k i c h na z a c h o d z ie / w ypisy ł a c i ń s k i e do p o sz c z e g ó ln y c h k l a s n o sz ą c e t y t u ł "A u th o re s p r a e l e g e n d i " . Około 1754 ro k u , obok wypisów, z a c z ę to drukować komentowane w ydania a u to rów k la s y c z n y c h . Na p rz y k ła d w l a t a c h 1754, 1755 i 1761 wydano l i s t y C ycerona, t r z y tomy mów z kom entarzem n ie m ie c k ie g o j e z u i t y K rzy sz t o f a W ahla. L e k tu ra W e rg iliu s z a o p a r ta b y ła na p o d rę c z n ik u K a ro la de l a Rue, n a u c z y c ie la humaniorów i r e t o r y k i w P a ry ż u , za?ri.erającym E k o lo g i, G ę o rg ik i i E n e id ę ; n a podobnych p o d rę c z n ik a c h o p i e r a ł a s i ę l e k t u r a O w id iu sza, H oracego i in n y c h 2-^. Początkow o p o ls c y j e z u i c i n i e wydawali w łasnych o ry g in a ln y c h p o d ręczn ik ó w , s to s o w a li w sz k o ł a c h k s i ą ż k i używane w całym e u ro p e jsk im s z k o ln ic tw ie je z u ic k im . Do
p i e r o w d r u g ie j p ołow ie XVII wieku p r z y s t ą p i l i do wydawania w łasnych
p o d ręo zn ik ó w do n a u k i m a te m a ty k i, g e o m e t r i i , g e o g r a f i i , h i s t o r i i . Jednym z n a jw y b itn ie js z y c h au to ró w p o d ręczn ik ó w je z u i o k i c h b y ł k s . K a ro l Wyrwiez .
W in n y c h k o n k u re n c y jn y c h do zakładów j e z u i o k i c h s z k o ła c h za
k o n n y ch , o p ró cz wypisów z d z i e ł a n ty c z n y c h , spotykam y ta k ż e p ró b y w ydawania w łasn y ch p o d r ę c z n ik ó w ,/n a p r z y k ła d : t e a t y n i , p i j a r z y / - m ięd zy innym i w 1741 ro k u u k a z a ła s i ę a lte r n a ty w n a d l a j e z u i c k i e - go A lw ara "G ram m atica ad usum j u v e n t u t i s sch o laru m P iarum " .
D la in n y c h kręgów sz k o ln y c h s t a r o p o l s k i e j R z e c z p o s p o lite j c h a r a k te r y s ty c z n y j e s t f a k t , i ż a u to ra m i k s ią ż e k sz k o ln y c h b y l i w p rz e w a ż a ją c e j m ie rz e cu d zo ziem cy , a ta k ż e t o , i ż p r a k ty c z n ie wydawanie p o d ręczn ik ó w w łasn y ch w s z k o ła c h zakonnyoh ro z w in ę ło s i ę d o p ie r o w w ieku X V III, w o d ró ż n ie n iu od s z k ó ł - k o l o n i i ak ad e
m ic k ic h U n iw e rs y te tu K rak o w sk ieg o , w k tó r y c h s t a r a n i a o w łasn e p o d r ę c z n ik i r o z p o c z ę ły s i ę od p ie rw s z y c h c h w il p o w s ta n ia s z k ó ł . Pod względem m erytorycznym n a jle p s z y m i p o d rę c z n ik a m i dyspo
now ały s z k o ły ro ż n o w ie rc z e - n a j s z y b c i e j i n a j s i l n i e j u w z g lę d n ia ł y one z m ie n ia ją c e s i ę k i e r u n k i now o ży tn ej m y ś li n au k o w ej. S z k o ły r ó ż n o w ie rc z e p o s łu g iw a ły s i ę p o d rę c z n ik a m i, k t ó r e s p o s o b iły mło
d z i e ż n a j o g ó l n i e j b i o r ą c - do k a r i e r y m i e s z c z a ń s k ie j, ta k ja k s z k o ły k a t o l i c k i e do państw ow ej i p u b lic z n e j k a r i e r y s z l a o h e c k i e j . N a j b a r d z i e j zachowawcze - z n a t u r y r z e c z y - b y ły we w s z y s tk ic h k rę g a c h sz k o ln y c h k s i ą ż k i z z a k r e s u g ra m a ty k i, p o e t y k i , r e t o r y k i . I c h tra d y c y jn o ś ó w y n ik a ła z p r z y w ią z a n ia do własny:.;, śro d o w isk o wych ź r ó d e ł . W wypadku s z k ó ł - k o l o n i i b y ła t o X V I-w ieczna t r a d y c j a A kadem ii K ra k o w s k ie j, w wypadku je z u itó w - o g ó ln o e u r o p e js k i d o ro b ek p e d a g o g ic z n y te g o zakonu z p rzeło m u XVI i XVII w ieku, a w wy
p adku s z k ó ł ró ż n o w ie rc z y o h , z w ła s z c z a l u t e r a ^ s k i c h - do ro b ek ce n tró w naukowych i u n iw e r s y te c k ic h - W itte m b e rg i, L e jd y , K ró lew ca.
Z d z i a ł a l n o ś c i ą s z k ó ł zw iązan e s ą n i e t y l k o k s i ą ż k i s z k o ln e , t j . p o d r ę c z n ik i, s k r y p ty , d y s e r t a c j e , k w e s tie i t e z y m a g is te r s k ie o ra z d o k t o r s k i e , w ykłady p ro fe s o ró w o g ła s z a n e w c z a s i e p o b y tu w k o lo n ia c h /a s tr o n o m ic z n e , f i l o z o f i c z n e , p ra w n io z e , t e o l o g i c z n e / , k o n k lu z je au d y to ró w praw a i f i l o z o f i i /A kadem ia C h ełm iń sk a, K o le
gium L u b ra ń s k ie g o , k o lo n ia ta rn o w s k a , S z k o ły N ow odw orskie/, le c z t a k ż e b o g a te p iś m ie n n ic tw o s z k o ln e /p ro g ra m y t e a t r a l n e , k a le n d a r z e , k a z a n i a , p a n e g ir y k i i I n . / , a w ięc c z ę s to " n is k ie g o lo tu " l i t e r a t u r a p a n e g iry c z n o -d ra m a ty c z n a , k t ó r ą p ro d u k o w a li l u d z i e z w ią z a n i z e s z k o ła m i.
192 Jednakow oż, w ydaje s i ę , i ż t o p iś m ie n n ic tw o wpływało ta k ż e n a program wychowawczy szkół*- . W wyżej wymienionych m a te r ia ła c h o d b i j a ł y s i ę te n d e n c je ideowe i wychowawcze s z k ó ł.
Wśród w ie lu fra g m e n ta ry c z n ie zachowanych m a te ria łó w wspom
n ie ć n a le ż y s k ry p t wykładu l o g i k i S ta n is ła w a G z a p lic a z 1624 r o k u , c j r t y n a p o d rę c z n ik u d o m in ik a n in a M ik o ła ja z M ościsk / p r z y t a c z a ł w nim a u to r p rz y k ła d y z ż y c ia sz k o ln e g o i z B i b l i i , a t a k że stosunków s p o łe o z n y c h /, k a le n d a r z e wydawane w s z k o ła c h - k o lo - n ia c h z a w ie r a ją c e i s t o t n e ro zp raw y i in fo rm a c je h i s t o r y c z n e , geo g r a f i c z n e , m atem atyczne i in n e , l i c z n e p a n e g ir y k i p is a n e p rz e z uczniów i p ro fe so ró w u k a z u ją c e r o l ę n a u k i, ż y c ia o b y w a te ls k ie g o , p ro p a g u ją c e model n a u c z a n ia i wychowania A kadem ii K ra k o w s k ie j, a ta k ż e mowy o r g a n i z a t o r s k i e b ęd ące rz eczy w isty m o d z w ie rc ie d le n ie m program u n a u c z a n ia s z k ó ł - k o l o n i i a k a d e m ic k ich .
P iśm ie n n ic tw o s z k o ln e sta n o w i cenny m a t e r i a ł , Jako ź r ó d ło do p o z n a n ia rz e c z y w is te g o program u wychowania i n a u c z a n ia omawia
nego k rę g u sz k o ln e g o / s z e r z y ł o pewne w zorce osobowe, c z ę s to zaw ie
r a ł o ciekaw e r e f l e k s j e o c h a r a k te r z e obyczajowym, ro z w a ż a n ia d o ty c z ą c e a k tu a ln y c h stosunków p o lity o z n y o h i sp o łe c z n y c h i i n . / .
Ważką r o l ę w d z i a ł a l n o ś c i d y d a k ty c z n e j i wychowawczej s z k ó ł p e ł n i ł y b i b l i o t e k i s z k o ln e . B i b l i o t e k i i s t n i a ł y p r a k ty c z n ie p rz y k a ż d e j s z k o l e - k o l o n i i p e łn ią c fu n k c ję d y d a k ty c z n ą i k u l t u r a l n ą w śro d o w isk u szkolnym .
K s ię g o z b io ry sz k o ln e tw o rz y ły s i ę przypadkow o, w o p a r c iu o z a p is y i darow izny u czn ió w , p ro fe s o ró w , magnatów o p ie k u ją c y c h s i ę zakładem oświatowym. D la te g o t e ż k s ię g o z b io r y s z k o ln e s k ł a d a ł y s ię z k s ią ż e k o b a rd zo zróżnicow anym c h a r a k te r z e tre śc io w y m , w k o n sek w e n c ji czego n i e k t ó r e z n ic h n i e b y ły p rz y d a tn e w n a u c z a n iu i wy
chow aniu m ło d z ie ż y .
Wydaje s i ę , i ż re p re z e n ta ty w n e d l a omawianego k rę g u s z k o ln e go b ę d z ie s t w ie r d z e n ie , i ż " . . . m ie js c e je d n o , w k tó rem s ą z ło ż o n e , a od dawnych czasów z b ie r a n e k s i ą ż k i ró ż n e g o g a tu n k u i ro d z a j u i t e w s z a fa c h swych u ło ż o n o i k t ó r e to m ie js c e b i b l i o t e k ą j e s t zw ane, a lu b o tam w ie le z n a jd u je s i ę k s i ą g t e w s z y s tk ie je d n a k s t a rodaw ne, in s z e m niej zażywne; sposobu za ś n i e ma t a ż akadem ia no
wych k s ią g nabyw ania i tem i b i b l i o t e k ą z a g ę s z c z a n i a " ^ .
N ajw iększe b i b l i o t e k i s z k o ln e p o s ia d a ły k o lo n ie w P o z n a n iu , P iń c z o w ie , B i a ł e j , K rakow ie, C hełm nie, T a rn o w ie , T u c h o li, Lwowie i in n e .
Trzonem B i b l i o t e k i A kadem ii L u b ra ń sk ie g o b y ł k s i ę g o z b i ó r po b is k u p ie J a n i e L ubrańskim wzbogacony w c z a s i e i s t n i e n i a s z k o ły o d a r y kanoników p o z n a ń sk ic h i k a p i t u ł y , a ta k ż e p ro fe s o ró w k o le g iu m . M iędzy innym i k i l k u t y s i ę c z n y z b i ó r p ra w n ic z y M ik o ła ja Z a la s z o w ś k ie - go r e k t o r a A kadem ii L u b ra ń s k ie g o , k t ó r y w 1703 ro k u z a p i s a ł sw oją b i b l i o t e k ę A kadem ii 28, l e g a t y P .L ib o w ic z a , W .B aranow skiego, J.W ysz
k o w sk ieg o i w ie lu in n y c h . W s k ła d b i b l i o t e k i A kadem ii L u b ra ń sk ie g o w c h o d z ił ta k ż e z b i ó r m atem atycznych i a stro n o m ic z n y c h in s tru m e n tó w .
Wydaje s i ę , i ż z rą b głów ny b i b l i o t e k i s k ł a d a ł s i ę z w ykorzys
tyw anych w n a u c z a n iu wydań p i s a r z y s ta r o ż y tn y c h , p o d rę c z n ik ó w , l i t e r a t u r y h i s t o r y c z n e j i p r a w n ic z e j, le a z ta k ż e k a z a ń , k a le n d a r z y , p a n e g iry k ó w i in n y c h m a te ria łó w b ęd ący ch w u ż y tk u s z k o ły lu b t e ż p r z e z n i ą w ytw orzonych. Według J.N o w ack ieg o , ¡bogato re p re z e n to w a n a b y ł a w b i b l i o t e c e l i t e r a t u r a g re c k a * ^ .
Z b io ry b i b l i o t e c z n e b y ły u d o s tę p n ia n e p ro fe so ro m w ykładającym w s z k o le - powodowało t o c z ę s t o r o z p r a s z a n ie k s i ą ż e k . W 1715 ro k u k a p i t u ł a p o zn ań sk a p r z e c i w d z i a ł a j ą c u b y tk o w i zb io ró w z a r z ą d z i ł a r e w iz ję b i b l i o t e k i i j e j wynikiem b y ło o d z y sk a n ie w ie lu w ypożyczorych k s i ą ż e k .
B o g a tą b i b l i o t e k ę s z k o ln ą p o s i a d a ł a ta k ż e Akademia B i a l s k a - - b i b l i o t e k a p o w s ta ła wraz z pow ołaniem s z k o ły w 1633 r o k u . K się g o z b i ó r p o c h o d z ił z darów R a d z iw iłłó w bądź t e ż z zap isó w zm a rły c h p ro fe s o ró w t e j s z k o ły , ja k ró w n ie ż wzbogacony b y ł o k s i ą ż k i K .W il- s k ie g o -C ib o ro w ic z a f u n d a to r a t e j s z k o ły , A n d rz e ja S .Z a łu s k ie g o , Ka
t a r z y n y z S o b ie s k ic h R a d z iw iłło w e j - s i o s t r y J a n a
B i b l i o t e k i s z k o ln e b y ły i n t e g r a l n ą c z ę ś c i ą s z k ó ł . W w ie lu ko
lo n i a c h i s t n i a ł y s p e c j a l n e r o z p o r z ą d z e n ia d o ty c z ą c e k s ię g o z b io ró w s z k o ln y c h - "D ozór i o ch ro n a B i b l i o t e k i z o s t a j e p r z y r e k t o r z e . Rek
t o r s t a r a ć s i ę b ę d z ie n a p rz ó d , aby w s z y s tk ie k s i ą ż k i tym p o rząd k iem w b i b l i o t e c e p o m ieszczo n e b y ły : k aż d y w y d z ia ł ma m ieć w łasn e m i e j s c e , oznaczone n a p ise m , że do te g o a itego w y d z ia łu n a l e ż y . Na p o j e - d y ń czy ch z a ś k s ię g a c h , z e w n ą trz p rz y p isy w a n e b ę d ą t y t u ł y , ażeb y ł a t w i e j k s ią ż k ę poznać m ożna. D ru g ie , k a t a l o g w s z y s tk ic h k s ią ż e k r e k t o r m ieć b ę d z ie , k t ó r e t y l k o z n a jd u ją s i ę w b i b l i o t e c e , s p o r z ą dzony p o d łu g ró ż n y c h w ydziałów , w p o rząd k u abecadłowym a u to ró w r o z d z ie lo n y c h n a ró ż n e k l a s y . T r z e c i e , ma utrzym ywać w b i b l i o t e c e k a t a l o g k s ią ż e k z ak azan y ch i p r z e s t r z e g a ć , żeby w b i b l i o t e c e n i e b y ło w c a le ty c h z ak azan y ch k s i ą ż e k , a lb o in n y c h , k t ó r e d l a u ż y tk u o g ó l
nego s łu ż y ć n i e mogą. C z w a rte , ma p r z e s t r z e g a ć , żeby k s i ą ż k i n i e
194 r o z c h o d z iły s i ę g a z i e i n d z i e j , a gdyby J a k ie w ak ad em ii a lb o po za akadem ią pożyczone b y ły , ma d o k ład ać s t a r a n i a , ażeby ja k n a j p r ę d z e j j e o d e b ra ć . D la p a m ięci tymczasem w o so b n ej k s ię d z e notow ać b ę d z ie , j a k i e t o k s i ą ż k i s ą i komu p o ż y c z y ł. P i ą t e , gdyby do b i b l i o t e k i p rzybyw ały j a k i e k s i ą ż k i , a lb o kupnem n a b y te , a lb o o f i a row ane p rz e z kogo, ma J e w ie r n ie do k a ta lo g u z a p i s a ć . S z ó s te , i l e t o r a z y z d a rz y s i ę zm iana r e k t o r a , t y l e r a z y z d a ją c y p o d łu g inw en
t a r z a w o b e c n o śc i radców obow iązany j e s t , w s z y s tk ie po s z c z e g ó le k s i ą ż k i n a s tę p c y swojemu p rz e k a z a ć , ró w n ież Jak i w s z y s tk ie doku- m enta i p rz y n a le ż n o ś ć archiwum p o d łu g sw ojego s p i s u , czy t o z n a j - d u ją c e s i ę , ozy t e ż m ające s i ę k ie d y ś znajd o w ać"J 1.
B i b lio te k ę w ła sn ą p o s ia d a ła ta k ż e k o lo n ia ta rn o w sk a , k t ó r e j k s ię g o z b ió r pow staw ał zapewne w sposób typowy d l a w s z y s tk ic h ów
c z e sn y c h b i b l i o t e k sz k o ln y c h 3 2 .
P o d o b n ie ja k w K rakow ie, P o z n a n iu , B i a ł e j , Lwowie z ło ż y ły s i ę nań ró żn eg o r o d z a ju d aro w izn y , l e g a t y te s ta m e n ta r n e i c z ę ś c i o wo k s i ą ż k i z a k u p io n e . P odobnie w y g lą d a ła t e ż s t r u k t u r a z b io ró w - u tw o ry p i s a r z y ł a c i ń s k i c h , p o d r ę c z n ik i g ra m a ty k i, p o c z y tn e k a le n d a r z e , p a n e g ir y k i, d i a l o g i , mowy i drukowane p o p is y u c z n io w s k ie , l i t e r a t u r a h i s t o r y c z n a , dew ocyjna - k a z a n ia , m o d lite w n ik i i żywoty św ię ty o h / m . i n . K a z a n ia o sie d m iu sak ram en tach k s . P i o t r a S k a r g i / .
Dużą b i b l i o t e k ę p o s ia d a ło ta k ż e gimnazjum p iń czo w sk ie - s k ł a d a ł a s i ę 'i z n a c z n ej c z ę ś c i ze zbiorów b i b l i o t e k i o r d y n a c ji Mysz
kow skich z t e j b i b l i o t e k i zachow ał s i ę m iędzy innym i X V II-w ieczny o d p is H i s t o r i i J .D łu g o s z a J v , a ta k ż e s z k o ła w T u c h o li u p o sażo n a le g a te m książkowym B a r tło m ie ja Nowodworskiego3** i S z k o ły Nowodwor
s k i e , w k tó r y c h b i b l i o t e k ę s z k o ln ą z a p o czątk o w ał d a r J e rz e g o Nowo
d w o rsk ieg o z 1618 ro k u , s k ła d a ją c y s ię z 30 tomów - a u to r z y k l a s y c z n i /C y c e r c , S a l u s t i u s z , C u r tiu e , D e m o sten es/, p o d r ę c z n ik i s z k o l
n e , k s i ą ż k i o t r e ś c i r e l i g i j n e j . h i s t o r y c z n e j , p o l i t y c z n e j , a naw et m e d y czn ej. B i b l i o t e k a wzbogacana b y ła n a s tę p n ie p rz e z d a ry p r o f e s o rów i wychowanków / m . i n . w 1642 ro k u A .D ra sk i o f ia r o w a ł " H is to ria m S a b e l l i c l i n f o l i o . . . ite m G raecos 2 l i b r o s 4 ° " / . Jakub W ite liu s z le g o w ał w te s ta m e n c ie szkołom b o g a ty d z i a ł h u m an isty czn y sw ej b i b l i o t e k i ^ . Dużą h u m a n isty czn ą b i b l i o t e k ę p o s ia d a ła ta k ż e Akademia C h ełm iń sk a3 6 .
K a ta lo g i i In w e n ta rz e zb io ró w b ib lio te c z n y c h s z k ć ł - k o l o n i i ak a d em ick ich U n iw e rs y te tu K rakow skiego w d u ż e j m ie rz e n i e dochow ały s i ę do d n ia d z i s i e j s z e g o . Zachowane m a t e r i a ł y je d n o z n a c z n ie w y k azu ją, i ż
/
z b i o r y sz k o ln e c h a ra k te ry z o w a ły s i ę dużym "ro z p ro sz e n ie m " tem a
tycznym / l i t e r a t u r a , h i s t o r i a , praw o, medycyna i i n . / i i l o ś c i o wym / s z k o ł y - k o l o n i e wyższego ty p u n ie w ą tp liw ie p o s ia d a ły z a so b n i e j s z e k s ię g o z b io r y , u z u p e łn ia n e c z ę s to p ro d u k c ją w ła s n e j o f i c y n y d r u k a r s k i e j / . Wydaje s i ę t a k ż e , i ż r ó ż n ic e w d o b o rze k s ię g o z b io ró w k rę g u sz k o ln e g o R z e c z p o s p o lite j b y ły n ie z n a c z n e - p ra k t y c z n i e spotykam y w b i b l i o t e k a c h k o l o n i i a k ad em ick ich k s i ą ż k i uży
wane ta k ż e w in n y c h k rę g a c h sz k o ln y c h / n p . j e z u i c k i A lw ar w B i
b l i o t e c e A kadem ii C h e łm iń s k ie j i i n . / .
Wydaje s i ę , i ż z a s i ę g o d d z ia ły w a n ia b i b l i o t e k sz k o ln y c h k o l o n i i a k a d e m ic k ic h , ja k ró w n ie ż b i b l i o t e k in n y c h zakładów o ś w ia to wych, mimo ic h m a te ria ło w e g o b o g a c tw a , b y ł o g r a n ic z o n y . K o r z y s t a l i z n ic h p rz e d e w szy stk im n a u c z y c ie le ) byó może s p o ra d y c z n ie u c z n io w ie . D o p iero K o m isja E d u k a c ji N arodow ej u d o s t ę p n i ł a b i b l i o t e k i t e go ty p u d l a s z e r o k i e j p u b l i c z n o ś c i . D la te g o t e ż n a le ż y p o tw ie r d z ić
"M onitorow ą" k o n k lu z ję z 1769 r o k u , i ż p o l s k i e b i b l i o t e k i s z k o ln e
"m ało l e c z y ły " /" P o w ia d a ją , i ż B i b l i o t e k a A le k s a n d ry js k a m ia ła n a p i s na f a c j a c i e : s k a rb l e k a r s tw d u s z y , mnie s i ę je d n a k z d a j e , że t e n sk a rb le k a r s tw n i e m n iej b y ł b o g a ty , ja k o n a s z e a p t e k i , k t ó r e n a w s z y s tk ie c h o ro b y c i a ł a l e k a r s t w c h o w ają, !a m ało le c z ą " /- ^ ^ .
X V III w iek n i e p r z y n i ó s ł ra d y k a ln y c h zm ian w s t r u k t u r z e k s i ę g o z b io ró w s z k o ln y c h . Napływać z a c z ę ły do b i b l i o t e k p o d r ę c z n ik i do n a u k i języków obcych / ł ą c z y ł o s i ę t o z wprowadzaniem n a u c z a n ia j ę zyków obcych do programów s z k o ln y c h /, a ta k ż e z w ię k s z a ła s i ę l i c z b a k s ią ż e k o te m a ty c e h i s t o r y c z n e j / c e c h a c h a r a k te r y s ty c z n a d l a w s z y s tk ic h kręgów s z k o ln y c h , ł ą c z y ł a s i ę z p o d n ie s ie n ie m r a n g i n au
c z a n i a h i s t o r i i , s z c z e g ó ln ie h i s t o r i i o j c z y s t e j , a ta k ż e z c o ra z s z e r z e j wprowadzanym do s z k ó ł p o s tu la te m wychowania o b y w a te ls k ie g o /.
Program n a u c z a n ia ł a c i ń s k i e j s z k o ły h u m a n is ty c z n e j, a t a k a p r z e c i e ż b y ła k a ż d a k o lo n ia ak ad em ick a, mógł byó zarów no martwym b a
gażem eru d y cy jn y m , j a k i stosowanym i przy d atn y m n a rz ę d z ie m d l a k s z t a ł c e n i a i w ychow ania. W iele - j e ś l i n i e w szy stk o - z a l e ż a ł o t u od metod i form p rz e k a z y w a n ia w ied zy , a s z c z e g ó ln ie od j e j i n t e r p r e t a c j i . Procesom k s z t a ł c e n i a i wychowania s p r z y ja ć m ogła du ża s t a b i l n o ś ć programów n a u c z a n ia .
B i b l i o t e k i s z k o ln e k o l o n i i a k ad em ick ich U n iw e rs y te tu Krakow
s k ie g o s p e ł n i a ł y i s t o t n ą fu n k c ję w c a ł o k s z t a ł c i e d y d ak ty c z n y c h i k u l t u r a l n y c h d z i a ł a ń s z k o ły .
N a le ż y ró w n ie ż s t w i e r d z i ć , i ż z a p o trz e b o w a n ie n a k s i ą ż k i s z k o l
196 n e wpływało w sposób i s t o t n y na p r o f i l p r o d u k c ji d r u k a r n i / s z c z e g ó l n i e ty c h , k t ó r e o r g a n iz a c y jn ie zw iązane b y ły ze sz k o ła m i n p . w P o z n a n iu czy K ra k o w ie /, a tym samym wpływało t e ż na c h a r a k t e r grom adzonych k s ię g o z b io ró w .
P r z y p i s y ,
P rz e z system dydaktyczno-wychowawczy rozumiemy z e s p ó ł e l e mentów obejm ujących c e le i t r e ś o i k s z t a ł c e n i a i wychowania o ra z
sp o so b y i c h r e a l i z a c j i , n a u c z y c i e l i , uczniów i śro d o w isk o dydak
tyczno-wychowawcze o ra z s w o is te z w ią z k i i z a le ż n o ś c i zach o d zące m ięd zy tym i elem en tam i. System dydaktyczno-wychowawczy j e s t t e r minem w spółczesnym - w szelako w ydaje s i ę , i ż o d d a je on n a j p e ł n i e j / d l a w sp ó łczesn eg o c z y t e l n i k a / c h a r a k te r k rę g u s z k ó ł - k o l o n i i Uni
w e r s y te tu K rakow skiego. P o r . W.Okoń, Słow nik P e d a g o g ic z n y , W arsza
wa 1975, s .2 3 8 .
L .H a jd u k ie w ic z , Podstavzy ideow e i o r g a n iz a c y jn e k o l o n i i a k ad em ick ich U n iw e rs y te tu K rakow skiego / 1 5 8 8 -1 7 7 3 /7 5 /. S ta n b ad ań . - P ro b le m a ty k a . P o s t u l a t y . P rz e g lą d H isto ry czn o -O św iato w y 1963, n r 2,
s . 146.
Tamże, s .1 3 9 . Tamże, s . 151-152.
I . Lewandowski, R ecepoj a rzy m sk ich kompendiów h is to r y c z n y c h w dawnej P o ls c e /d o połowy X V III w ie k u /, Poznań 1976, s .2 5 , 126.,
6 A.Romer, De r a t i o n e r e c t e e le g a n te r a u e s c r i b e n d i ao lo q u e n - d i l i b r i t r e s . C ra c o v ia e 1590. Dokładne om ówienie w: H .B a ry c z , H is t o r i a S z k ó ł Nowodworskich, Kraków 1939-1947, s . 3 8 -4 0 .
7 M .Oytowska, Od A le k sa n d ra do A lw ara /G ra m a ty k i ł a c i ń s k i e w P o ls c e w XVI w ie k u /, Warszawa 1968, s . 7 6 -7 7 .
QA.Romer, De inform ando o r a t o r e l i b r i t r e s , C ra c o v ia e 1593, J . G ó rs k i, Commentariorum a r t i s d i a l e c t i c a e l i b r i decem, L ip s ia e 1563, z o b . H .B a ry c z , H i s t o r i a S z k ó ł Nowodworskich . . . 3 .4 1 .
10 T .B ień k o w sk i, Antyk w l i t e r a t u r z e i k u l t u r z e s t a r o p o l s k i e j 14 5 0 -1 7 5 0 . Główne problem y i k ie r u n k i r e c e p c j i , Wrocław 1976, s . 5 9 .
11 M.Oytowska, Od A le k sa n d ra do A lw ara . . . , s . 6 4 -6 8 .
1 2 H .K o ł ł ą t a j , R a p o rty o w iz y c ie i r e f o r m ie A kadem ii Krakows
k i e j . Wyd. M.Chamcówna, Wrocław 1967, s . 7 5 -7 6 .
H .B ary o z, H i s t o r i a S z k ó ł Nowodworskich . . . , s .1 3 4 .
14 Tamże, s . 1 3 2 ,1 3 4 . P o r . Rps Archiwum U n iw e rs y te tu J a g i e l l o ń s k ie g o sy g n . 111, s .5 7 1 , 574.
w 5 K. K .T a c y t, J u l i i A g ric o la e V ita a C .G o rn e lio T á c ito s c r i p t a , I n g ra tia m I u v e n t u t i s Academiae . . . O pera M .Io a n n is G y n e rsk i R ach- tam ovi . . . , C ra c o v ia e 1643.
I n s t i t u t i o n e s g e o g ra p h ia e m eth o d icae ex p r o b a t i s s i m i s a u th o - r i b u s cum p r im is C z u re n io ac W o lfio c o l l e c t a e , C ra c o v ia e 1766.
