Partja. Romans rewolucyjny

E D W A R D S Ł O Ń S K I

P A R T J A

R O M A N S R E W O L U C Y J N Y

W Y D A W N IC T W O .B /B L J O T E K l G R O S Z O W E J* S4U * o. odp.

W arszaw a, ul. M on iuszki N r. I t

PIPLJOTEKfl OROSZOWft

W Y D A W N I C T W O T Y G O D N I O W E RE D AKT OR H. ZA JĄ C Z KO W S K I W Y D A W C A BI B L JO T EK A G ROS ZO WA

S. z. o . o.

W a r s z a w a , ul. M o n i u s z k i 11, K o n t o P. K O. 11.141..

W A R U N K I P R E N U M E R A T V : Ł ącznie z d o d a tka m i dla m ło d zie ży p rzy

k a żd e j książce, p rz e sy łk ą pocztow ą:

kw artalnie (za 13 ksią żek) Z ł. 0 gr. 95, m i e s i ę c z n i e

...

c

...

P renum eratę p r z y jm u je A d m in istra cja B ib ljo teki G roszow ej.

N o w o p r z y b y w a j ą c y k w a r t a l n i p r e n u m e r a t o r z y o t r z y m u j ą b e z p ła tn ie w s z y s t k i e r o z p o c z ę t e d o ­

d a t k i d l a m ł o d z i e ż y .

Z n a k 95 g r o s z o w e g o W y d a w n i c t w a p r a w n i e z a r e j e ­ s t r o w a n y i n a ś l a d o w n i c t w a b ę d ą s ą d o w n i e ś c i g a n e .

P o lska Drukarnia ■mstoku, Sp. Akc„ ul. W a rsza w ska 59a.

W ładek Zawilski i S ta ch K ostrzew a, k orepety tor W ład k a, stali na końcu długiej, lipowej alei w m iejscu, gdzie klonowski park zbiegał m ałą łączką ku niskiej sad z aw ce , okolonej w ieńcem płaczących wierzb.

— Nie, W ładku, n ie p ó jd ę — mówił korepetytor, s ta r a ją c się uwolnić z objęć ucznia.

— D laczego? —- p y ta ł kapryśnie W ładek.

— Bo nie chcę...

— P a n nie ch ce, a m nie będzie bardzo sm utno...

ł»ardzo sm utno — pow tarzał wątły chłopczyna o du ­ żych, szarych oczach i długich, popielaty ch w łosach.

N erw ow y grym as wykrzywił m u usta.

— Taki pan niedobry! — zaw ołał tupiąc nóżkam i.

Mógł m ieć najwyżej dziesięć lat. Ubrany był

■skromnie. Z p o d poplam ionej białej bluzki w ygląda­

ły krótkie spodeńki, o b nażając u dołu nagie łydki, s p a lo n e słońcem i podrapane.

K o re p ety to r był tro c h ę starszy od ucznia— m iał już na w ard ze lekki puszek i studencką czap kę na głow ie.

— P a n ie Stanisław ie! — n a le g a ł w dalszym cią­

gu W ładek. — Dziś m am y gości, a m nie tak sm utno b ęd zie b ez p an a i tatu ś b ę d z ie się dziwił, że pan nie przy szed ł na obiad.

— O, bądź spokojny, W ładku, m ojej nieobecno­

ś c i nikt nie zauważy, a zresztą..,

S ta li w sło ńcu pod sosną, rozpaczliw ie krzyczą­

c ą w niebo rozchylonem i konaram i. Było letnie po­

południe. C ichość bezbrzeżna, pełna m iodnych za p a­

chów i nieuchw ytnych dla ucha szelestó w , słaniała się pom iędzy rzędam i om dlałych drzew , siadała p o d o m ro cz n em i sklepieniam i dębów i rozpływ ała się w sło ń c u gdzieś za sadem po rżysku. Tylko dokoła w traw ach coś grało. Jakieś ciche kapele dzw oniły i b rzęczały bezszm ernym szum em drzem iących traw , a w długiej lipowej alei na udeptanym żw irze kładły się słoneczne plamy.

—■ W ięc pan już tak stanow czo nie pójdzie? — zapytał po chwili W ładek, filuternie zaglądająę S ta ­ chow i w oczy.

— Nie, W ładku — odpow iedział S ta ch — n ie pójdę...

M alec odw rócił się. Na szarych jego o cz ach położyło się słońce, pow ieki zaczerw ieniły się i zwil­

gotniały.

Stachow i naraz zrobiło się przykro, więc z a c z ą ł się tłum aczyć.

— Mój Władku, m ów iłem ci już tyle razy... Z re­

sztą i głowa m nie boli, i m acie gości...

— W ięc co, że m arny gości?

S ta c h znowu m achnął ręką.

— W iesz przecie, że w aszych gości nie lubię...

C ichy, senny w iatr rozkołysał gałąź starej sosny^

g ałąź nachyliła się i rzuciła im na tw arze p rz ezro ­ cz y ste hafty wilgotnych cieni, dzierzganych słońcem..

— Mój W ładku, trz e b a być grzecznym — zaczął po chwili S ta c h . — Czyż m am dla tw ego kaprysu iść z bólem głowy pom iędzy ludzi rozbaw ionych i zup eł­

nie m i obcych? W yrośniesz, to się dow iesz, a te ra z wielu rz e c z y je sz c z e nie rozum iesz i m nie nie rozu­

m iesz.

— Ależ rozum iem — p rz ez łzy zap rzeczy ł W ła­

dek.

S ta c h pochylił się i z a czą ł go całow ać.

— A więc jeśli ro zu m iesz, to juź idź, bo sp ó ź­

nisz się na obiad — sze p n ął m u do ucha i p o tem długo patrzył na oddalającym się w cień lipow ej alei

m alcem .

P o czu ł n araz jakiś wielki żal

P o co oni wszyscy tak kłam ią?— m yślał.— C zem u wszyscy są na zew nątrz inni, niż w ew nątrz? F arbow ane listy! D ziedzice, psiakrew!

P o szed ł w stro n ę pola zły. JS[a końcu parku była niew ielka sadzaw ka, pełna zielonych rzęs. Nad b ru d n ą i płytką w odą stały rozczo ch ran e, karłow ate wierzby.

Za sadzaw ką był ogród warzywny, za ogrodem za­

czynało się pole.

W olnym krokiem przebył polankę i za trzy m ał się pod jedną z wierzb. Zwykle w lecie siadyw ał tu i n a­

paw ał się wilgotnym chłodem ocienionej wody.

Skw arne słońce wytapiało w ogrodzie warzywnym m io­

dy z koniczyn, rosnących pom iędzy grzędam i, i p szczel­

ne b rzęczenia szły p rzez skw ar letniego południa.

Z grząd, pełnych buraków i zielska, wychylały się słoneczniki, nalane słońcem , i coś brzęczało i grało.

Tu by|o cichjo i m artw o. W szędzie wody stojące!

m artw e wody sto ące!

Wielki i ludny klonowski dw ór to taka m artw a sadzawka, zarośnięta rzęsam i i pleśnią. S zara, p o sp o ­ lita bezm yślność przygniata każdą jego lepszą myśl pozorem jakiegoś dośw iadczenia i rozum u. Na każdy poryw silniejszy, na każdy bunt kładzie się niedołężna m artw ota, a p o gładkich, froterow anyeh posadzkach kionowskiego p ałacu chodzi jego krzywda.

j e s t synem ekonom a i k o repetytorem panicza.

Czarna, nieruchom a p lam a gnijącej, m artw ej wody!

Na dnie, głęboko, leżą jego m alutkie upokorzenia,, p o dpatrzo ne, podsłuchane, w yczute. W szystko, co nieraz zabolało i ułożyło się p otem na w ieczne pam iętan ie i w ieczną gorycz.

I naraz zrobiło m u się nie do w ytrzym ania c ię ż ­ ko. W ilgotne zapachy gnijących w odorostów wypełzły wszystkie na brzeg, położyły się n a piersi i zaczęły go

dusić.

Z erw ał się i pobiegł w stro n ę ogrodu. O toczyło go brzęczenie pszczół i słodkie zapachy m iodów . P o d nogam i rozesłały się purpurow e grzędy m aków i miękkie, grube liście jakichś warzyw.

Za ogrodem , na wyboistej i nierów nej polnej d ró żce skrzypiały koła wozów, naładow anych snopam i zżętego żyta. Na rżysku, pełnem szelestów i ćw ierk a­

nia, leżało słońce.

O d pola zbliżał się ciężki wóz, kołysał się i skrzy­

piał. Za w ozem szed ł stary fornal, Józw a.

— N iech będzie pochw alony1 — m ruknął od nie­

chcenia, ujrzaw szy S ta ch a.

— Na wieki — odrzekł S tach.

— C zem u wozicie tędy, a nie trak te m , jak zwyk­

le ? — zapytał.

— P an kazał — odpow iedział Józw a i ruszył z w ozem w dalszą drogę.

— P an — pow tórzył za nim S ta c h i zam yś­

lił się.

Wszyscy wiedzą, że panem tu jest Zawilski, ów Antoni Zawilski, dziedzic Klonowa z przyległościam i.

Jeśli kiedy kto powie: pan, to każdy wie, że to o nim m ow a. A oni?

P rz e d oczym a S ta c h a przesuw a się cały szereg

ludzi. Widzi ojca swego, starego ekonom a, widzi ka-

JT-erdyners W ładysław a i fornala Józw ę I wszystkich tych szarych ludzi, do połowy w ziem ię w rosłych, tych, 0 których nikt nigdy nie powie: pan.

Kto oni wszyscy i on, S ta ch K ostrzew a? Kto oni?

Na łąkach pełno traw bezim iennych. Ś ród tych traw jednakow o zielonych i zupełnie do siebie podob­

nych, w yrastają nieraz takie kwiaty, k tóre każdy um ie nazw ać.

Oni wszyscy są jak te traw y bezim ienne, rosną­

c e p o d jednym kolorowym kwiatem .

— P an dziedzic, psiakrew ! — szep ce S ta ch 1 czuje, że zaczyna go znowu ogarniać zawistny w stręt do tej pańskiej w ielm ożności Zawilskiego, do jego p a­

łacu, parku i do jego całej ziemi.

Widzi ciasne kłonowskie czw oraki, p ełn e nędzy bezdom nej i brudu. Ludzie — nie ludzie! S zare cienie przyziem ne! O świcie idą w pole, o zm ierzchu w ra­

cają do ciasnego zaduchu m ałych, brudnych izb. I tak codzień, aż do mogiłki bezim iennej. A po lustrzanych posadzkach pałacu, po długiej, ocienionej dyskretnie w erandzie w ielm ożnie chodzi najedzona i napojona ludzka krzywda

— P an dziedzic, psiakrew ! — zaw ołał na głos i zatrzym ał się w m iejscu, gdzie polna dróżka łączyła się z traktem . W tem m iejscu s ta ł krzyż i kopiec gra­

niczny.

Usiad pod krzyżem i p atrzy ł na puste rżysko.

Leżało p rz ed nim, poprzeryw ane tu i ow dzie zielo ne- mi wgłębieniam i skoszonych łąk, biegło w dół i gu­

biło się gdzieś daleko pód liljow ą ścianą boru. Gas­

nące słońce kładło na niem sm ugi coraz czerw ieńsze i dłuższe.

Krzyż, trochę pochylony naprzód... kopiec gra­

niczny i pole... nad polem niskie słońce... W idziane,

kochane rzeczy...

W yjeżdżając po raz pierw szy do szkół, z pod tego krzyża o b ejrzał się ostatni raz p oza siebie. P a ­ m ięta, że m ial w ów czas łzy w oczach i w gardle — i m odlił się o spóźnienie na pociąg, W p arę la t p o ­ tem na wozie fornalskim , obitym czarnym kretonem , wieźli tędy tru m n ę jego m atki. W ów czas czuł za so­

bą, d re p c ą c po rozm iękłem błocie, białą, p u stą oficy­

nę, w której p rzed chw ilą jeszcze wszyscy mówili sze p te m , uroczyście, a ktoś w ydobywał z kufra, sto ­ jącego w sieni, poduszkę, ktoś wciskał ją pod sztywną głow ę m atki do trum ny i potem ktoś m odlił się p ó ł- sze p te m w kącie pokoju.

O d teg o dnia przeszły dw a lata.

W tym roku w czesną wiosną o niezw yczajnej porze pow rócił do Klonowa.

Już w styczniu p rz e sta ł chodzić do szkoły. Nie­

pokój, panujący w kraju, udzielił się wszystkim. R oz­

poczęły się strajki. S ta ch był jednym z żarliw szych przyw ódców szkolnego strajku. Bywał na w iecach, agi­

tow ał. Uczniowskie w iece odbyw ały się w m ieszka­

niach pryw atnych, w natłoczonych, ciasnych saloni­

kach. Z zapartym w piersi o d d ec h em słu ch ał m ów, zapisyw ał się do głosu— i przem aw iał. Mówić um iał.

— Musimy wywalczyć, koledzy... — zaczynał zwykle sw oją opow ieść o now em , budzącem się życiu.

— Musimy wywalczyć...

W ów czas wierzył napraw dę, że je st czas, w któ­

rym tw orzą się now e formy, czuł napraw dę now e ży­

cie. Z zapałem rzucił się do nowej roboty. W m a­

łym pokoiku, w którym m ieszkał, u rządził kilka zeb rań koleżeńskich. Głowy i se rca zapaliły się odrazu.

S trajk u d a ł się.

Był d u » n y ze swojej roboty i szczęśliwy. O b a­

la ł stary porządek, budził w ludziach w iarę w wyzwo­

lenie, oczekiw anie narodzin nowych p o tęg i um iłow a­

nie nowych form życia — on, Stanisław K ostrzew a, syn klonow skiego ekonomia.

W trakcie teg o otrzym ał od ojca list, pisany nie­

wprawną, zgrabiałą ręką. P ro sił go stary, żeby, sko­

ro nie u częszcza do szkoły, pojech ał do K lonowa.

Zawilski chciał go wziąć za nauczyciela do m ałego W ładka.

W W arszaw ie już w ów czas nie było roboty, w szystko zaczynało się uspokajać, koledzy p o ro z je ż­

dżali się do dom ów, znajom i z wieców sied zie li w wię­

zieniach. K ontakt jego z partjam i urw ał się. Z re sztą nie znał ani adresów , ani naw et nazwisk tych ludzi z kom itetu, tych ludzi, o których słyszał ciągle, któ­

rzy stali p rz ed jego oczym a we m gle jakiejś w ielkiej tajem nicy otoczeni au reo lą n iebezpieczeństw a, nie­

ustraszeni, b o h aterscy . Nie wiedział, czy wszyscy są aresztow ani, nie wiedział, kogo o to zapytać i z kim na przyszłość zaw rzeć przym ierze.

P ostanow ił p rzeto p o jech a ć do Klonowa. N ęcił go zarobek, im ponow ała mu myśl, że b ędzie nauczy­

cielem w pałacu.

W końcu m arc a w yjechał z W arszawy.

O toczyła go cicha wieś, siedm iu rzekam i i siedm iu boram i odgrodzonem i od św iata, otoczyło naw póluśw ia- dom ione, roślinne niem al życie chłopów i nudny w y­

kwint pałacu. Nikt tu nię słyszał jeszc ze o p ro g ra ­ m ach partji, nikt nie m ówił o w ybuchach zapasów podziem nych, nikt nie pożądał nowych form życia.

Jednym dusze w ypełniała całkow icie rozm okła, od m a- rzająca z wiosną ziem ia, drugim znudzona sytość i beztro ska, ban aln a w esołość. W tej atm o sferze po­

czuł nagle, jak schodzą na drugi plan jego zapały w czorajsze, jego w szystkie sny rycerskie i myśli o no­

we m jutrze. Z najgłębszych zakam arków duszy wy­

pełzały codziennie nowe zw ątpienia i jakieś śm iechy ironiczne.

— Alboż to ludzie i ci, i ci? — m yślał nieraz i zaczynał pow oli lekcew ażyć wszystko i wszystkich.

— Czy w arto walczyć? dla kogo?

P o czarnej ziem i klonowskiej chodzą, jak woły w jarzm ach, p o m ęczen i i bezm yślni p rzez sześć dni w tygodniu, a siódm y dzień śpią, albo piją tak sam o zm ęczeni i tak sam o bezm yślni. A w pałacu przez ca łe siedem dni na dyskretnie ocienionej w erandzie leży rów nież bezm yślna sytość i je i pije p ra c ę tych m ałych i zm ęczonych ludzi. I tak tydzień p o tygo­

dniu, m iesiąc po m iesiącu, rok po roku. Krzyże na m o g iłach rosną, groby n a cm en tarzu rosną — w szyst­

ko wsiąka w ziem ię.

Jed n i w arci drugich!

Z punktu w idzenia p ałacu patrzył na ludzi, zm ę­

czonych p ra c ą i głodnych, z punktu w idzenia przy­

w ódców partyjnych, z którym i przelotn ie spotykał się w W arszaw ie, p o g ard zał bezm yślną sytością pałacu.

W te m otoczeniu czuł siebie coraz wyraźniej, c o ra z niewygodniej, i powoli budziła się w nim ch o ­ robliw a w rażliw ość. Był synem ekonom a, pół dnia przesiadyw ał w pałacu, p ó ł dnia czuł, że je st synem ekonom a. Oni wszyscy um ieli chodzić, m ówić, byli dow cipni i układni, a on niezgrabnie poru szał się na wykrzywionych obcasach , myśli układał w słowa pro­

s te , ordynarne, pachniał oficyną i czw orakam i. W yma­

ch u jąc rękam i, p o trą c a ł filigranowe cacka na stołach, słow am i zgrzytał po gładkich djalogach salonow ych rozm ów .

Ktoś za b rał m u jego praw o być takim , jak oni ktoś w yrządził m u krzywdę...

Krzywda...

W szędzie pełno jego ' krzywdy. Idzie do niego po froterow anych posadzkach pałacow ych sai, czai się w o bszernej pałacow ej sieni, rzuca się na niego ze w szystkich kątów tego stareg o dom u i szarpie m u duszę niesnośnem upokorzeniem .

Dziś w łaśnie upokorzyli go najboleśniej.

W sali było du żo gości: kilka pań, jakiś wy­

tw orny hrabia, jacyś panow ie z W arszawy. T em aty ak tu aln e p rz e p la ta ł flirt. Mówiono o przyszłej dum ie 0 w yborach, ktoś pow tórzył jakiś stary dow cip, ktoś rz u cił na koronkowy w achlarz różę.

P am ięta n ajdrobniejsze szczegóły.

D enerw ow ało go to wszystko i m ęczyło. W yszedł z salonu do oranżerji. U siadł w koncie pod p alm ą 1 zam yślił się. W olno i leniwie popłynęły myśli g o rz­

kie i nudne.

Za szklaną ścianą sta ł park, zalany słqńcem ; pod długie szpalery strzyżonych kasztanów słały się kolorow e dywany kwietników. S łońce krwawym ogniem paliło się na purpurow ych piw onjach.

Było nie do w ytrzym ania nudno. Z daw ało m u się, że je s t jakieś św ięto, choć wiedział, że św ięta nie było. Z rana wozy fornalskie w yjechały w pole...

to tylko w pałacu św ięto. P rzyjech ali goście...

Z salonu dolatuje śm iech, brzęczy po całej o ra n ­ żerji i drży na m ałych szybkach, przepalonych sło ń cem .

A na p o la c h skrzypią wozy...

H rabia mówi, pan Zawilski mówi...

— Gui e st ce jeune hom m e? — pyta hrabia.

S ta ch wie, że to o nim mowa.

P od Zawilskim skrzypnął fotel.

— To tak, hrabio... m ożna nie wym ieniać nazwi­

ska... Tym czasow y k orepetytor W ładka.

Przyciszoną odpow iedź Zaw ilskiego zagłuszy! nag­

le śm iech bladej panny z sąsieddztw a z koronkowym w a ch larzem w ręku.

— W ięc ta róża?

— C zerw ona, jak...— zaczął pan, przybyły z W ar­

szawy.

S ta c h już nie słyszał nic więcej. Z erw ał się i wbiegł do salonu. W yjątkowo niezgrabnie i ciężko staw iał na gładkiej p o sad z ce nogi, p o trąc ał krzesełka, sfałdow ał dywan pod stołem , był blady.

O przytom niał dopiero na środku salo nu. Cień ja ­ kiś p rz esu n ął się m u po jego tw arzy i przykrym gry­

m asem wykrzywił m u usta. P rze cie to praw da, że je st synem ekonom a.

P ochylił się nad stołem , nogam i popraw ił dywan i w yszedł do parku.

Wszyscy byli zajęci rozm ow ą, i nikt go nie z a ­ uw ażył prócz W ładka, który wybiegł za nim.

— M ożna nie wymieniać nazwiska... To praw da, że m ożna nie w ym ieniać nazwiska. Co takie ekonom skie nazw isko mówi! Gdzie księgi, w których je zapisano zaszczytnie? Tym czasow y k o rep ety to r W ładka — nic więcej! C ham taki, który ani chodzić ani mówić nie um ie.

— Ha... ha... ha... — zaśm iał się gorzko w gas­

n ąc ą zorzę.

Wszystko złe obudziło się w nim naraz. P o jęcia powykrzywiane, myśli o m oralności, o ety ce i o sum ieniu.

Chirurg rozkrajał człow ieka, otw orzył serce, płuca i m ózg, ale nie znalazł sum ienia... nie znalazł...

Któryś z jego kolegów opow iadał o tem na czy­

ichś im ieninach. Siedzieli w ohydnym szynku w m a­

łym pokoiku od podw órza. Było brudno i pijano —

wszystko m iało na sobie jakąś szarą pow łokę, skakało

w oczach i zataczało się. Na ścianach w w ąskich z ło ­

conych ram kach chw iały się, jak zegarow e w ah ad ła, zakurzone kolorow e plam y, rek lam ow e plakaty konia^

ków i win, olbrzym ie plany iakichś fabryk, których nigdy nie było.

Na brudnym , szarym sto le nie było ani koniaków , ani win, ale było pełn o wódki. N ad sto łem w isiał czarny, pogięty żyrandol gazowy. P ią to k la sista W acek kiwał się na brudnej, ceratow ej kanapie. T rą b a m iał u sta w ydęte i oślinione w kątach. N osorożec sap ał.

W szystko to tańczyło i skakało w różne strony, z a ta ­ czało się aż pod ściany i wyło.

S ta c h już dziś nie p a m ię ta , kto w ów czas mówił

• o chirurgu i o sum ieniu... O tw orzył serce, płuca i mózg, ale nie znalazł sum ienia. Bo to wszystko bajki... Nic niem a, nic... J e s t tylko on, S ta c h , Stanisław K ostrzew a i Zawilski.

S toją w szczerem polu n ap rzec iw k o siebie, sto ją I p a trz ą sobie w oczy — on i Zawilski, a ruda kępa drzew na w idnokręgu i skrzydła szarego wia trak a tr z ę ­ są się i kołyszą, jak w ów czas jego pijani koledzy.

Zawilski — i on! S tachow i naraz robi się dziw­

nie przykro. Ma powykrzywiane* dziuraw e buty, długie, n iezgrab ne rę c e i te fatalne osiem naście lat, tę przykrą niedoletność* którą wszyscy przywykli lekcew ażyć. I jak tu stać oko w oko z wytwornym i eleganckim panem Zawilskim .

Kurczy się i patrzy z pod ełba.

E legancki i wytworny je st wielm ożny pan Zaw il­

ski. Ma już czte rd zie śc i lat. Tu i ow dzie sre b rem się m ienią włosy na głow ie a na tw arzy osiadły cieniutkie zm arszczki, położyły się delikatne niteczki, jak n a p o rtre ta c h , k tóre wiszą w jadalnym pokoju w pałacu.

Tw arz długa, tro c h ę śniada, z dużymi łukam i gęstych brw i nad oczam i. Oczy p atrzą ostro, wyzywająco.

W ielmożny pan!

A on, ekonom ski syn, chłopski syn. Kilka lat.

te m u jeszc ze całow ał Zawilskiego w rękę. Dziś p atrzy z p o d ełb a, jak pies.

O Zawilskim opow iadał m u różne rzeczy stary sługa, kam erdyner W ładysław. C iekaw e to były rzeczy.

S tary sługa znał jaśnie pana od dziecka. Do szkół go*

woził, do ślubu z nim jeździł i p o tem w kilka la t chow ał jaśnie pani nieboszczkę, a p o tem tu łał się z nim po różnych ziem iach zam orskich. P o śmierci, jaśnie panie jaśnie pan zaczął dziwaczyć. U siedzieć nie um iał na m iejscu. Ledw ie do Klonowa pow rócił, w net gnało go coś w św iat na ca łe m iesiące. Rzu­

c a ł wszystko i jechał. P ieniądze płynęły, jak woda..

Miał pańskie wybryki. W N eapolu p oznał się z jakim ś rzeźbiarzem , z jakim ś w yrostkiem o kędzierzaw ych, kruczych w łosach, wydobył go z szarej nędzy, przy­

odział w wytw orne szaty, karm ił i poił. W iadom o, jaśnie pan! P ó ł nocy nieraz spęd zali śród pijanych;

h e te r neapolitańskich, p o tem szli n ad m orze słuchać, jak fale grają, a kiedy dzień się zaczynał robić;

i w kościołach śpiew ano roraty, kładli się krzyżem w jakiejś m rocznej naw ie kościelnej i leżeli obok siebie m ilczący i m odlący się m ilczeniem . W ładysław nazyw ał to jaśniepańskiem dziw aczeniem , a S ta ch z zapartym w piersi odd ech em słu ch ał jego ciekaw ych opdw iadań.

C zuł wów czas, że Zawilski im ponuje m u tem l wybrykami, i roił jakieś bajki o m orzu i o stary c h świątyniach.

Byle m ieć pieniądze!

Dziś w kredensie klonowskim pańska słu żba

z W ładysław em na czele obserw uje jego dziuraw e

buty i śm ieszne, powykrzywiane obcasy. A Zaw ilski

uspokoił się i nie jeździ do W łoch.

O d boru szła noc. W ieczór p rz ed nią pełzł, p ełn y zm ierzchów i ciszy...

S ta ch długo jeszc ze siedział pod krzyżem . Było ju ż szaro zupełnie, kiedy trak te m pow racał do dom u.

S z e d ł wolno, krokiem ciężkim i zm ęczonym , jak ro ­ botnik, po całodziennej pracy w racający do dom u.

D okoła było cicho. W d o le na polnych łąkach układały się mgły.

S ta c h m inął sto d o łę i spichrz i znalazł się na podw órku folw arcznem , przylegającem bezpośrednio do parku. Na lewo były stajnie, naw prost, w niew iel­

kim parow ie, stały czworaki, na praw o m ieściła się oficyna, niska, słom ą kryta, do połowy w ziem ię w ro­

sła. Z a nią długiem i szpaleram i drzew szum iał park.

T eraz p rzez drzew a prześw iecały rzęsiście ośw ietlone okna pałacu.

W szedł do sieni. W jadalnym pokoju na długim, jesionow ym sto le ciem no paliła się lam pa. Wszystko to n ę ło w m roku. Pokój był pełny tw ardych, niewy­

g odnych m ebli. Z m rocznych kątów wyłaniały się je ­ sionow e krzesła o wysokich oparciach, biała, n ie ­ zg rab n a szafa, osm olona rękam i, p o p strzo n a przez m uchy, w tłoczona w ciasny k ąt tu ż przy drzw iach, w iodących do sypialni. Z drugiej strony p o d ścianą s ta ła kanapa, nad nią wisiał tan i zegar starośw iecki z m osiężnem i wagam i i z m osiężnem w ahad łem i za­

burzony wianek z zeszłorocznych dożynek. N a oknie sta ł talerz z trucizną na m uchy.

P rzy sto le pod lajnpą siedział ojciec.

P an W alenty K ostrzew a m ógł m ieć la t pięćdzie"

siąt z okładem . P o czole pod siw iejące włosy szły rzędy głębokich zm arszczek. T w arz była czarn a od słońca. G łębokie zm arszczki na czarnej skórze wyglą­

d ały , jak brózdy na zaoranym zagonie. R ozstrzępiony,

płowy wąs zakrywał górną w argę, z p o d której wysu­

wały się żółte zęby.

B ezm yślną senność leża ła te ra z na jego zm ęczo ­ nej twarzy. Cały dzień sp ęd z ił na polu w słońcu. C ze­

kał na syna.

Ujrzawszy go, ożywił się. Przyjazny uśm iech błysnął w siwych oczach. Tylko jego jed n eg o m iał na*

świecie.

— P ew no ch c esz jeść? — zapytał, kładąc obie rę c e na stole. — Mówił mi W ładysław, że nie b yłeś na obiedzie.

— Nie byłem , ale jeść mi się nie c h c e — o d ­ rzekł S tach, siadając na kanapie.

W yciągnął się jak długi i nogi położył na krześle.

Zapanow ało m ilczenie. P an W alenty bębnił p a l­

cam i po stole, nad kanapą cykał m onotonnie stary zegar. G dzieś w sieni zaczął grać św ierszcz, z p aro ­ wu od czeladnych izb dolatyw ały głosy.

S ta c h zerw ał się z kanapy. Coś w nim w ezb ra­

ło wielkiem rozdrażnieniem .,. O jciec chodzi do pałacu, i konferuje ze służbą,.. P o te m siedzi i czeka na niego do późna. 1 tak codzień i tak zaw sze...

Z aczął biegać po pokoju. P o chwili w ybuchnął:

— O jciec zaw sze tak... chodzi do k re d en su i rozm aw ia ze służbą... Tyle razy prosiłem ojca... ty le razy! Dosyć już m am , psiakrew, i pałacu, i Ź aw ilskie- go, i wszystkiego, co jego jest. Już tam nie pójdę:

i W ładka uczyć nie b ęd ę. Taki ekonom ski syn nie po ­ winien uczyć sam ego jaśnie panicza...

P an W alenty drgnął. Siw e oczy przelękły się I zatrzym ały bezm yślnie na m osiężnych w agach z e ­ gara.

— Stach! — krzyknął z w yrzutem w głosie.

— N iech mi tylko ojciec nic nie mówi! — za­

w ołał S ta ch poryw czo. — Nie b ęd ę uczył W ładka.

— D obrze, nie ucz, ale czego od nich chcesz?

P lą cą pensję, są grzeczni, sadzają przy stole... Więc czego od nich chcesz?

S ta ch zatrzym ał się i zaczął przykro śm iać się.

— Ha... ha... ha... sadzają przy stole i płacą p en sję. Ze też to ojciec nie m ógł nic lepszego wy- m yśleć. Z apom niał ojciec o tem , że m nie nie biją...

ha... ha... ha... napraw dę nie biją... P ow iadam ojcu*

ani razu nikt m nie nie uderzył.

— P leciesz — m ruknął pan W alenty i odw rócił się od S tach a. Było m u przykro i sm utno. Nie lubił jego szyderczego śm iechu. C zuł w tem niedojrzałem szyderstw ie zaw istną złość i nie rozum iał syna.

— Skąd się to w nim bierze? — myślał.

Był człow iekiem prostym . S am ongi s ta ł pod wielkiemi burzam i, pod w ichram i szum iącem i —i wy­

trw ał. Miał lata ciężkie i szare. Życie jego jednak, jak mocny dąb, w rosło w ziem ię, w najtw ardsze p o ­ kłady i od wód podziem nych b rało kryniczną m oc, a od rodzajnyćh górnych warstw — dojrzałość. Miał w sobie spokój ludzi prostych. Dziś jednak poczuł, że nie rozum ie syna i że spokój jego rozwiewa się, jak sen, przed czem ś, czego swoim chłopskim rozu­

m em ogarnąć nie m oże, więc wzburzonym głosem zapytał:

— Jednak pow iedz mi wyraźnie, czego ty w łaści­

wie od nich chcesz^

— Czego? — pow tórzył S ta ch porywczo. — Czego? Tyle razy tłum aczyłem ojcu ich stosunek do m nie, tyle razy m ów iłem , a ojciec m nie jeszcze pyta.

— Mówiłeś mi zaw sze coś od rzeczy, czego ja

nie rozum iem ... j

— Bo ojciec m nie nie ch ce zrozum ieć, a to ta ­

kie proste... Ciasno tam ś źle... O t i nic więcej... Co-

dzień jakaś nowa krzywda! Im ponują mi obuwiem r .

ubraniem , gestam i. Nie um iem tak m ówić, jak oni, ani ta k chodzić. Każdy kąt w p ałacu krzyczy: tyś cham ski syn! b ez tradycji, bez wychowania! A pan Zawilski.

ja sn y pan, psia krew! p o tak u jąco kiw a głową.

Urw ał i znowu za czą ł biegać po pokoju. Z bły­

skaw iczną szybkością p rzesu w ał się p o szarej ścianie c ie ń jego sylwety, w kącie pokoju za p ad ał pod p o d ło ­ g ę i pod zegarem u ra sta ł do sufitu. Siw e oczy pana

W alentego biegały za nim zdziw ione i p rzelękłe.

— Nie p ójdę już ta m za żadne skarby w św ia­

c i e . N iech ojciec powie, co się o jcu żywnie podoba.

Z achorow ałem ... w yieżdżam ... zw arjow ałem ...

— O tak, chyba zw arjow ałeś — opryskliw ie p o ­ w tórzył za nim pan W alenty.

— W szystko m i jedno — krzyknął S ta c h .— Tam m ożna zw arjow ać... m ożna... W strętn e sobkow skie burżujstw o wygląda z każdego kąta i siada za sto łem tna pierw szem m iejscu, a ty, cham ski synu, siedź na szarym końcu! Wszyscy kłam ią i czu ją to d o brze, że

wiem, iż kłam ią — i kłam ią w dalszym ciągu.

— A ty nie kłam iesz? — za p y ta ł pan W alenty x przekąsem .

S ta c h m ilczał.

T am do nich sz e d łe ś z kłam stw em , sam m ów i­

łe ś mi, że z nimi inaczej nie m ożna. Nie skończyłeś naw et siedm iu klas, a przy jech ałeś tu w cz ap ce stu ­ denckiej i prosiłeś m nie, żebym kłam ał, że je ste ś stu ­ d en tem . W ięc czego o d nich c h c esz?

— O jciec znowu sw oje — w ybuchnął S ta ch po ­ nownie. — Czego ojciec ch ce od m ojej czapki i ode m nie?

S tał blady i oddychał ciężko.

P an W alenty energicznie zabębnił palcam i po stole.

Z apanow ało przykre m ilczenie; słychać było b ęb -

rsienie palców pana W alentego, przyśpieszony od­

d ech S ta ch a i cykanie zegara. Między synem a ojcem w tym szarym , tw ardym pokoju, w półm roku kopcącej lam py stanął żal. P an W alenty zwiesił głowę i b ez­

myślnie zapatrzył się w b lat stołu, S ta ch naprzeciw ko Ktał pod ścianą blady. C zuł do ojca urazę za to, że wypom niał m u studencką czapkę.

— O t, czego ciebie nauczyli w partji! — p rz e r­

wał m ilczenie pan W alenty, p o d n o sząc się z krzesła.

S ta ch drgnął, krew uderzyła m u do głowy.

— Mówiłem już ojcu raz... — krzyknął i nagle, urwał.

P o chwili wybiegł z pokoju.

Z eszed ł do parow u i przez dziurę w ogrodzeniu d o stał się do parku. Była już noc. Niebo m rugało gwiazdami i stało nad nim, jak szafirow a bajka z ty ­ siąca i jednej nocy. W parku nakryła go ciemność,,, szum iąca gałęziam i drzew i śpiew ająca cichem i gło­

sam i nocy.

P o czu ł dokoła siebie ukojną sam otność. Był ra d tej ciem ności i tym szum om .

Z duszy jego rw ało się co ś krzykiem pod szu­

m iące drzew a, które stały nad nim jakąś żywą, czarną kopułą.

S pojrzał w ciem ną głąb parku, w stro nę pałacu i groźnie podniósł rękę.

II

N azajutrz S tach obudził się późno z lekkim

bólem głowy. Pokój byl pełen słońca. Z łote plam y

drżały na białej ścianie, na stole, zakrytym czarną,.

p o łam an ą na rogach ce ratą, i w kącie na p ó łce z książkami. Dzień byt taki, że trz e b a było iść gdzieś w pole, na m iedze pełne m iodnych koniczyn, pod ja ­ kieś; sam otne drzew a, szum iące ria skrajach łąk.

S ta ch jednak postanow ił nie wychodzić z dom u.

Zdaw ało m u się, że w czoraj popełnił coś niew łaściw e­

go, coś, czego się dziś rnusi wstydzić i o czem lepiej nie m yśleć. Myśl jednak uparcie krążyła koło wyda­

rzeń w czorajszego dnia. Z aczynał go naw et powoli ogarniać niepokój, czy w p ałacu już w iedzą o jego postanow ieniu i co ojciec Zaw ilskiem u powiedział.

Gubił się w dom ysłach i nie wiedział, co począć. M iał długi dzień p rz ed sobą.

P o wypiciu szklanki m leka, zab rał się do czy ta­

nia. Przywiózł był ze sobą z W arszawy jakieś studjum o anarchizm ie. Książka ta im ponow ała m u ty­

tułem i czerw oną jaskraw ą okładką.

— A narchizm ... — p o w tarzał nieraz, b io rąc ją d o ręki — ja w sam ej rzeczy jestem anarch istą.

To napełniało go dum ą, książka jednak d o ty ch ­ czas le ż a ła na p ó łce nie rozcięta — nie m iał Czasu na czytanie. Dziś postanow ił ją przeczytać, zaledw ie je d n a k p rz eb ieg ł oczym a dwie karty, odrzucił ją na stro n ę . Nie rozum iał nic, nie p am iętał ani jednego zdania. Litery skakały m u p rz ed oczam i, m yśli rozb ie­

gały się po pokoju, po parku, w skrzeszały wczorajszy d zień i przeszkadzały czytać.

Nie wie, co ojciec pow iedział Zaw ilskiem u, co odpow iedział Zawilski... Głupia sytuacja!

Do południa m yślał o tem , wyglądał oknem nie­

spokojnie, ro zrzu cał książki na półce, to znowu kładł się na łóżku i leżał bez ruchu.

Głupia sytuacja!

Do obiadu w yszedł chm urny i zły. P rzy sto le

unikał wzroku ojca i m ilczał. P ostanow ił nie pytać o

Tez u ltat rozm ow y z Zaw ilskim . M niejsza o to! Nic go 4o nie obchodzi... Ju tro , p o ju trze dowie się...

P an W alenty był nieswój \ nie odezw ał się ani słówkiem . Czuł u razę do syna.

P o obiedzie S ta c h do późna snuł się po pustych pokojach oficyny klonowskiej, próbow ał czytać, lecz * tym razem po kw adransie książkę odrzucił, pró bow ał m yśleć, a myśli bezładnie rozbiegały się dokoła.

W ięc zaczął się nudzić.

W ieczorem o zm ierzchu wymknął się * dom u 1 p o sze d ł gościńcem pod krzyż. P o d krzyżem usiadł na kopcu i zapatrzył się w noc. Szła pc- szarych rżyskach ciem na, m ilcząca i gasiła ostatnie łuny z a ­ chodnich zórz.

Było cicho. Jakieś ptaki przeleciały nad nim i zginęły w stro n ie lasu. Czuł jeszcze nad sobą ich

skrzydła.

Zm rużył oczy, i wydało mu się, że jest w ja­

kiejś pustelni... O dgrodził się od św iata grubem i m u- Tami, otoczył się ciszą bezm ierną i spojrzał w siebie.

To — ja — nie oddzielone dotychczas od o to ­ czenia, zaczęło w nim rosnąć i żyć. Z aczął w sobie czegoś szukać i nie znajdow ał, więc przeląkł, się.

Z duszy jego, z duszy S tanisław a K ostrzew y wiał chłód. Miał osiem naście lat i wiedział, że jest to wiek najw iększych zapałów , szaleństw ... A w nim tego nie było. Wszystko było zgaszone, żałobne.,. Nie m iał w sobie snów o skrzydłach, k tóre w yrastają u ram ion, nie m iał w sobie tęsknot do lotów górnych i podnieb­

nych, tęsk n o t osiem nastego roku każdego człow ieka.

Z am ist wielkich, wybuchowych błysków po duszy jego rozpełzły się pow szednie szarości. Malutkie myśli

o sobie, o swoich niew ygodach i zm artw ieniach.

A jednak m iał tylko osiem naście lat. Ludzie,

schodzący do grobu, ludzie, którzy już mieli życie za

sobą, opow iadali nieraz w jego obecności o swoim osiem nastym roku. R ozbite, starc ze głosy nabierały m ocy na pergam inow ych, pom arszczonych tw arzach paliły się rum ieńce, z pochylonych bark o p ad ał czas rok po roku...

S ta c h przeżyw a te ra z te n wielki, m łody rok, a jednak nie czuje nic. Idzie naprzód, idzie w wielki świat.

J e s t obojętny, chłodny.

Umyślnie patrzy w swoją duszę i szuka zapału dla czegoś...

P rz e d chwilą przeleciały nad nim jakieś ptaki...

Czuje jeszcze ich niedaw ną obecność nad sobą...W szyst- ko tak odlatuje od niego, a on tylko czuje niedaw ­ ną obecność tego, co odeszło.

D oznał znowu uczucia pew nego wydziedziczenia,, pew nej krzywdy. P o czu ł swoją m ałość.

I nagle przypom niał m u się wczorajszy dzień.

Zw iesił głowę i siedział, w patrzony w noc. Zaw istna złość otw orzyła jego pustelnię. Myśli położyły się na p o ­ lach szerokich i na łąkach rosistych,jako ptaki zm ęczone..

P o tych polach i po tych łąkach przez cały długi dzień ludzie chodzą w ciężkich jarzm ach, jak woły.

N am ulone rę c e poruszają się ciężko, leniwie, duże nogi grzęzną w rozm okłej ziem i. Ludzie — nie lu­

dzie... Jakieś zapracow ane i zm ęczone zw ierzęta.

Jak że je st m ałym w obec ogrom u tej cichej i p o ­ kornej pracy — on, Stanisław K ostrzew a.

W W arszawie ktoś m ówił m u o tych ludziach jakieś niebezpieczne gorące słowa. K ażde m iało ży­

wą krew, każde tętniło wielkiem m iłow aniem . Ktoś

m iał serce i wyjm ował je z piersi dla tych m ałych,

szarych ludzi i oddaw ał i na spokój, bezpieczeństw o,

życie. S ta ch słyszał go kilka razy, o cierał się o

niego i p a trz a ł w niego, jak w tęczę.

P o w tarzał za nim potem te słowa, i zdaw ało n u się, sam nie w iedział czem u, że pow tarza czcze frazesy. I dziś już wie, że to były tylko czcze fra z e ­ sy, bo n ie m iał w sercu nic i nie m ógł go otw orzyć p rz e d nikim, naw et w swoim osiem nastym roku życia.

W dole, p od lasem , błysnął ogień i popłynął czerw ony d y m : koniuchy rozłożyli ognisko. Dwór utonął w m roku i zginął z oczu. Była już późna noc.

P o pow rocie do dom u długo nie m ógł zasnąć.

C zuł się pokrzywdzonym i nie wiedział p rzez kogo, więc do wszystkich czuł żal, i do Zawilskiego, i do o jca, i do tych m ów ców w arszaw skich.

N azajutrz do obiadu znowu przesiedział w dom u.

Nikt w e dw orze nie w iedział istotnej przyczyny przerw ania lekcji. P a n W alenty m iał w tej m aterji długą rozm ow ę z dziedzicem , ale o czem mówili, p o ­ zostało d la w szystkich tajem n icą. N aw et S ta c h nie w iedział, co ojciec pow iedział Zaw ilskiem u.

P ostanow ił pow rócić do W arszawy, M ęczyła go w ieś i ten przykry stosunek do pałacu. Czuł, że tak długo nie wytrwa. N apisał więc list do kolegi, m ie­

szkającego w W arszaw ie, z p ro śb ą o wyszukanie m u lekcji i z zapytaniem , czy w jesieni otw orzą szkoły.

P isa ł, że postanow ił wrócić do W arszawy, że ch c e się zab rać do pracy i że lada dzień wieś opuści.

P o obiedzie w yszedł w pole. Dzień był p rzed­

św iąteczny. N a polach w rzała gorączkow a ro b o ­ ta , skrzypiały wozy, ze sto d ó ł dolatypały glosy ro z ­ mów. W ieczór się zbliżał, a dopiero połow ę sprzętu zw ieziono z pola. Z żę te żyto wyschło i zaczynało się osypywać.

Kiedy p rzech o d ził koło stodoły, fornal B artek,

m łody i wesoły parobczak, w yjeżdżał na drabiniastym

wozie w pole.

S ta ch zatrzym ał go 1 wyskoczył na wóz.

— Jedziecie pod la s ? —zapytał.

— P o d las... O d Wilczych Dołów bierzem y —- odpow iedział B artek i zaciął konie.

W óz potoczył się po nierów nej drodze, zaskrzy­

piał drew nianem i drabinam i, zap iszczał źle n asm aro - w anem i kołam i. O d pola, z pod słońca wiał ciepły wiatr, m uskał tw arze, w ydym ał bartkow ą koszulę.

S ta ch obu rękam i uczepił się drabiny, która biła go i trzę sła niem iłosiernie. B artek sta ł pośrodku wozu, w yprostow any, z czapką na bakier i z papierosem , w ustach.

— Co słychać u w as?— zaczął S tach .

— A cóżby, paniczu. W iadom o, te ra z gorący czas: ani nadążyć z ro b o tą. Zyto łam ie się i sypief, su ch o ść ogrom na w pow ietrzu. P rz e z niedzielę, nie daj, B oże, deszczu, bo zacznie ro ść i pom arnieje.

— A czy to wam nie wszystko jedno, czy na polu m arnieje, czy w pańskiej kieszeni? — zapy tał S ta ch .— Ani wam przybędzie, ani ubędzie.

— T oć to tak, a zaw szeć to ch leb i B oskie d ob ro — za p ro testo w ał B artek.

— P ańskie dobro i pieniądz pański— ponuro po ­ w iedział S tach , w yprostow ując się p od drabiną. — A im w ięcej w pańskiej kieszeni pieniędzy, tem więk­

sza dla was bieda i p raca. P ow iadacie, że to B oskie dobro, a toć, żeby to B oskie było, to i wybyście je brali i każdy, a p rzecie w ozicie je do pańskiej sto d o ­ ły i krwawo będziecie je m łócić i ciężko będzie no­

we zagony obsiew ać. A kom u d ad zą za to pieniądze?

czy wam, czy panu?

— T oć panu...— zauw ażył B artek

— W ięc jakże to Boskie d o bro?— pytał S ta ch .—>

Jakże to m oże być? Ani Bogu z tego nic, ani wam,,

tylko panu: i sprzęt, i pieniądze. W asza p ra c a i pot.

i krew— i tyle, a reszta pańskie... Oj, żebyście tylko zechcieli, Bartku...

B artek odw rócił się i z p o d ełb a sp o jrza ł na S ta ch a.

— C zego?— zapytał.

— Ż ebyście chcieli nie oddaw ać swojej pracy za d arm o , za p ó ł darm o, tobyście inny ch leb jedli i ina­

czej chodzili.

Umilkł. W ydało m u się, że zrobił wielką rzecz.

P o chwil! m ówił znowu:

— T rza do dw oru grom adą iść i rzec-. „Nie pój­

dziem y na po le i innym wyjść nie dam y, póki nam pan podw ójnej ordynarji nie w yda i podw ójnej pensji nie zap łaci". I w ów czas pan wam da i jedno, i dru­

gie. A tak to co? W aszą p ra cę pan zje i przepije.

B artek z coraz większą nieufnością spog ląd ał na S ta ch a. Zam yślił się i jech a ł wolno.

— W zim ie po Nowym R oku—zaczął po chw ili

— przychodził tu taki, co nam akuratnie to sam o m ó ­ wił, aleśm y go nie słuchali, bo nam ksiądz dobrodziej powiedział, że to je st coclista, co jeno P a n a Boga obraża.

— Ksiądz wam pow iedział? W idzicie go! — wy­

buchnął S tach . — Z e dw orem ksiądz zaw sze trzym ać będzie. Albo to m u źle? Do p ałacu na winta przy- jedzie, napasie się, nagra. Jakżeby on przeciw ko p a ­ nu szedł? Ech, Bartku!

Z jeżdżali do parow u, za którym był wąski pas pola i las.

S tach pożegnał się z B artkiem , zeskoczył z w o­

zu i poszedł ścieżką, w iodącą do lasu.

Po chwili był już w śród drzew , rozchylał gałęzie krzaków, b rn ął po zżółkłem igliwiu, d e p ta ł b runatn a zeszłoroczne liście, w chodził w uroczystą głąb lasu.

Las był cichy. Tu i ow dzie na zw iędłej zieloności

brzóz i olch leżały ciem ne plam y świerków, tu i ow­

dzie strzelały w górę czerw onaw e pnie sosen. Dołem*

stało się zielone podszycie krzaków i paproci. W głębi, pom iędzy pniam i drzew słaniał się tajem niczy m rok i szły jakieś szm ery i szelesty. N apraw o las rzedniał, p o śró d niskich świerków sterczały pnie ściętych sosen.

— W m iejscu, gdzie było najm niej drzew , S ta c h położył się na m chu tw arzą do góry. Wysoko nad nim drżały gałęzie starych drzew i płynęły po niebie sre b r­

ne obłoki. Dokoła coś grało i brzęczało.

Z aczął marzyć...

Był rad... T en głupi B artek, naw et te n g łu p i B artek, pow iedział mu, że je st socjalistą. I S ta ch w sam ej rzeczy jest socjalistą.. Zawilski w krótce p rz e ­ kona się o tem . Nie pom ogą w ytw orne gesty i pań­

ska m ina. S ta c h musi urządzić strajk. P o ru szy sza re sukm any Bartków , podniesie schylone głowy.

Sam idzie na czele pochodu... O krążają p ałac , d ep c ą kwietniki, łam ią m isterne sztachety . Zawilski zbielał, jak ściana. A oni przeszli i na folw arcznym dziedzińcu robią wiec.

Mówią Bartki— krzyczą, m ówi on, Stanisław Ko­

strzew a, socjalista.

W W arszawie zda spraw ę ze swojej roboty. O d­

najdzie tego który, w ustach m a takie gorące słowa, od­

najdzie i powie mu wszystko. Pow ie o Zawilskim,, o ch łop ach i o podw ójnej ordynarji...

Białe obłoki zapłonęły czerw onością zachodu, g a­

łęzie drzew miały coraz w yraźniejsze kontury.

S ło ń c e już było nisko, kiedy w ychodził z lasu»

O statnie wozy w racały z pola.

N azajutrz obudził się w cześnie. P oran ek był sło­

neczny, cichy. Było św ięto, i w szystko odpoczywało*

w słońcu.

Nim zdążył się ubrać, sp o strze g ł w oknie w eso- tw arz B artka.

— P aniczu — sze p n ął B artek, zaglądając do spokoju.

S pojrzał m u w oczy pytająco.

— Mam do p an icza in teres — tajem niczo m ó-

I wił B artek.

— Interes? — pow tórzył S ta ch .

— N iech panicz wyjdzie na d ro g ę do karczm y...

tu nie m ożna...

— D obrze rzu cił S ta c h i za czął się spiesznie ubierać.

B artek zniknął w krzakach.

W kw adrans p o te m spotkali się za sto d o łą na I drodze. Szli w stro n ę budynku, w którym p rzed laty m ieściła się karczm a, pod las. W pow ietrzu była św ie­

żość rannej godziny, na rżyskach i na m iedzach drżą- , ły rosy.

— P ro sić my panicza chcem y — zaczął B artek, kiedy odeszli p a rę kroków od dworu. — W czoraj we czw orakach aż do kurów gadaliśm y o paniczow ej ra ­ dzie. I wszyscy to jedno m ają, że dłużej tak nie m o­

że być. Ani za tę pensję, ani za tę ordynarję robili

■nie będziem . T rzeb a stryk zrobić,

— S trajk — popraw ił S ta ch .

— S trajk czy co — m ów ił B artek — ale tak nie m oże dłużej być. N iech p rzepadnie chleb, kiedy inaczej nie m ożna.

— Nie przepadnie, Oho! nie bójcie się — u pew ­ niał S tach . — P a n nie taki głupi, jak m yślicie. Zna on swój in teres.

B artek m ruknął co ś niewyraźnie, a po chwili mówił:

— C hcem y to zrobić, tyle, że nie wiemy, jak zacząć. Czy pisanie jakie do dw oru słać, czy całą

L

gro m ad ą iść? P aniczow ej rady chcem y. Niech panice:

do nas zajdzie.

— Gdzie?

— A dyć do karczm y.

— Do karczm y — pow tórzył S ta ch i po chwile dodał:

— P rzyjdę o czw artej.

Z aw rócił w stro n ę dom u.

Coś rozpierało mu pierś i chciało krzyczeć na cały św iat. W ięc on napraw dę urządzi strajk! P o s ta w i żądania, um otyw uje. Tylko p arę słów rzucił — i s ło -J wa wyrosły do czynu...

Dziwni ludzi — te szare* biedne chłopy!

S erc e w nim radością w ezbrało. S zed ł pręd ko , przeskakiw ał p rzez wąskie m iedze i głębokie rowy.

Myślał o tem , co będ zie mówił.

P rz e d oczym a jego jęły się przesuw ać w szystkie ludzkie krzywdy. Z kurnych, ciem nych izb w ypełzał głód. Rozm rowiły się jakieś szare pochody ludzi, do połowy w ziem ię w rosłych, wynędzniałych i zam ęczo ­ nych.

To wszystko ten p ro le ta rja t bezrolny. Czuł, że ich kocha, że tera z napraw dę ich kocha.

Z aczęł układać plan przem ów ienia. W spom niał W arszaw skie wiece, budow ał pojedyncze zdania, szu­

kał w mózgu dostępnych dla w szystkich wyrażeń i, określeń.

N apróżno!

Ci ludzie tych słów nie zrozum ieją, nie zrozu­

m ieją jego palących argum entów . N arazie nie wiedział, co począć; wydało m u się, że tych trud ności nie po­

kona. N ajlepsze wyrazy będzie m usiał pousuw ać i nie

potrafi ich innymi zastąpić. Jak im mówić o burżuj-

stwie, o p ro letarjacie, tym szarym B artkom , Józw om ,

fornalom i pastuchom ?

Z aczął powoli pogrążać się w rozpacz. Co p ocząć?...- Taka głucha wieś, tacy zabici ludzie! A on wie wszy­

stko i nie m o że im powiedzieć!

R ozgoryczony i zły, pow rócił do dom u. Czuł, że jest sam zupełnie, i że nie m a żadnej pom ocy, żad­

nej dośw iadczonej rady.

Z am knął się w swoim pokoju i zaczął p rz erz u cać książki. P rz e jrz a ł „P łacó w k ę” P ru sa i „C hłopów ” Rey­

m onta. Z o statnich w ynotow ał sobie ca łe zw roty, do których m iał zam iar uciec się w sw ojem p rz em ó ­ wieniu.

Był jednak niezadow olony z siebie.

Do obiadu usiadł sam , pan W alenty bow iem był w kościele na m szy i sta m tą d m iał p o jech ać d o o d - ległego o trzy m ile folwarku.

P o ob iedzie postanow ił się przejść. W yszedł na łąkę za parkiem . Łąka stała w słońcu skoszona, p e łn a brunatnych kęp i m okrych m chów, p rzecięta pośro dku głębokim row em .

Ledwie u sze d ł p arę kroków, rzucił m u się w objęciach W ładek. W ymknął się z parku, spostrzegłszy na łące S tach a, przeskoczył rów i rozprom ieniony d o ­ p ad ł do niego.

— P anie Stanisław ie! drogi, kochany panie S ta ­ nisławie! — pow tarzał, przyciskając g o rące u sta do jego policzka.

S ta ch zm ieszał się. W ydało m u się, że go k to ś znienacka zapytał, po co pójdzie do karczm y... W ła dek...

— Jak się m asz, W ładku?

W ładek spuścił oczy i pow ażnie zam yślił się. Po' m ałej tw arzyczcze przesnuły się cienie...

— Tak nudno... tak nudno, P an ie S tanisław ie!—

wycedził przez zęby. — P a n nie m a pojęcia, jak nu­

dno. Coś się takiego stało, a ja nie wiem. P an ju ż

d o nas nie przychodzi, ta tu ś gniew ał się I strasznie sap a ł po rozm ow ie z W alentym... z panem W alentym, p o tem zabronił mi iść d o pana i posłał W ładysława p o nowego nauczyciela do W arszawy. A ja się b a r­

dzo nudzę.

— To bardzo niedobrze, W ładku! Chłopcy w two»

im wieku nie powinni się nudzić.

— A ja się nudzę... nudzę... po w tarzał p rz ek o r­

nie W ładek.

— D laczego pan nie przychodzi? — zapytał po chwili.

S ta ch znow u się zm ieszał. T en W ładek tak b a­

daw czo patrzy w oczy, tak dom yślnie przygląda się, a on m usi kłam ać.

— W idzisz, m ój drogi, m uszę się sam zabrać d o nauki. T eraz zapew ne uniw ersytet otw orzą, m u ­ sz ę wszystko pow tórzyć i dlatego prosiłem ojca, żeby się z panem Zawilskim rozm ów ił.

— Ale te ra z pan m a czas... Je d n ą m ałą chw i­

leczk ę posiedzim y tu w cieniu. Tu tak ładnie! Taka duża, p u sta łąka i las, i słońce, D obrze? py tał W ła­

dek.

S ta c h nie m ógł odm ówić. Miał c a łe dwie go­

dziny czasu, z którym nie wiedział, co począć. Był ra d , że W ładek nań już tak badaw czo nie patrzy i że znow u będzie m ógł ubrać się w pow agę stu d en ta n a ­ uczyciela.

Usiedli pod sztac h etam i w parku.

— W ięc n a serjo się nudzisz? — zapytał S tach.

— Ależ nudzę się, panie Stanisław ie! — odp o­

w iedział W ładek, ziew ając. — S trasznie nudno i w dom u, i w parku. P o d e p ta łe m wszystkie kwiaty na klom bie, stłukłem szybę w oranżerji, złam ałem jed n ą ró żę sztam ow ą... T atuś się gniewał... P an Mieczy­

sław przy obiedzie opow iadał o strajku w W arszaw ie

pan Leon m ilczał, a pan Hilary z Z agórza ziewał, a r muchy zdychały, jak od trucizny. P o te m wszyscy sie­

dli do kart, a ja w ym knąłem się do parku. I w czo­

raj było to sam o... i przedw czoraj... N u d n o !

— Ale co ty robisz? — zap y tał S tach.

— Ja nic. P r z e c ie ż m ów iłem , że nic.

Umilkli obaj. P o łą c e przesunęły się cienie, po słońcu przeszły obłoki. W iatr zakołysał drzew a, d rz e - wa zaszum iały, m łody jesion pochylił się n ad nimi.

— Ju tro pew nie przyjedzie nauczyciel — z a c z ą ł znowu W ładek. — P an M ieczysław nap isał do W ar­

szawy aż cztery listy. T atuś ch ce, żeby nauczyciel był bardzo m ądry, znał w szystkie języki i nie był so ­ cjalistą.

— Socjalistą! — wykrzyknął S tach .

— Tak! żeby nie był socjalistą.

— A czy ty wiesz, co to je st s o c ja lis ta ?

— Nie wiem, ale w czoraj pan M ieczysław m ó­

wił, że pan pew nie je s t socjalistą, a ta tu ś ro ześm iał się i pow iedział... A le nie pow iem ...

— C z e m u ?

— Bo nie pow iem — u p ieraj się W ładek.

S ta c h a ogarnęła niespokojna ciekaw ość... Mó­

wili o nim... P a n M ieczysław nazw ał go socjalistą...

A pan Zawilski? P a n Zawilski?

— C zem u mi nie chcesz pow iedzieć, W ładku?

P rz e d paru dniam i jeszcze m ów iłeś mi wszystko.

— Bo... bo widzi pan... — zniżając głos, jąkał się W ładek — tatu ś pdw iedział, że pan m a je s z c z e zielono w głowie, a kolor socjalistów czerw ony... T a­

tuś tak żartem pow iedział — i wszyscy zaczęli się śm iać.

Stachow i krew uderzyła do głowy i zaczęła szu­

mieć w uszach i zalała oczy... Myślał, że obłoki

znów przesłoniły sło ń ce i że znow u w iatr się zerw ał a szum i w d rz ew ac h ... A p o tem zap y tał bezm yślnie:

— I c o ?

— Nic... ta tu ś tak za żarto w ał — tłóm aczy ł się W ład e k . — Ale pan nie je st so c ja lis tą ?

— Tak — p rz ez zęby w ycedził S tach . Umilkli.

S ta c h a ogarnęła w ściekła, bezsilna złość. Ktoś

^szeptał m u konfidencjonalnie, że m a zielono w gło ­ wie, ktoś śm iał się i mówił, że on nie je s t socjalistą.

— Ja ci pokażę, kim je ste m ... ja ci p o k aż ę — m yślał S tach . — Jaśnie pan żartu je sobie z ekonom -

skiego syna... jaśnie pan śm ieje się...

— Hu... hu... socjalista... inny kolor... w sam ej rzeczy inny kolor... — w tóruje jaśnie panu jaśnie h ra - sbia. — Hu... hu,..

P ięście zacisnął aż do bólu...

S p o jrz a ł n a W ładka niechętnie...

—* Taki sam , jak o jciec—pom yślał.

Zesztyw niał nieprzyjem nie i w stał.

— Już czas na m nie — w ycedził znowu przez a ę b y .—M uszę się zab rać do roboty.

— Je sz cze chw ileczkę— prosił W ładek.

— Nie, nie, W ładku... do widzenia...

W yszedł na słońce i łąką sz e d ł w stro n ę oficy­

ny. Był wściekły. T am w p ałac u m ów iono o nim lek­

cew ażąco ... Jaśn ie panow ie bawili się jego kosztem ...

Kiedy w chodził do jadalnego pokoju, stary zegar z m osiężnem i w agam i i z dużem blaszanem w ahadłem wydzwonił p ó ł do trzeciej. Miał przeszło godzinę cz asu .

U siadł w fotelu i zaczął gwizdać.

B ezw iednie w padł w rytm jakiejś starej piosenki.

„Idzie sobie p ac h o lę

p rzez zagony, przez p o le...”

P rz e d laty... Była teka sam a słoneczna, cicha i pełna nabożeństw a niedziela. Na przyźbacK chat w w iosennem sło ń cu wylegiwał się odpoczynek. Tylko w parku była inna zieloność, kw itnąca m iodnym z a ­ pachem i ptaszęcym św iergotem . W parow ie, gdzie teraz sucho zupełnie, w ów czas szum iała w oda. Szum y rozpelzały się po ziemi, drżały na traw ach, grały w kielichach kwiatów. P am ięta, jak z Jankiem od Ma­

cieja zbudow ali tratw ę i chcieli odpłynąć w świat, do błękitnego m orza. W dole, pod lasem , nad strum ykiem stała w ierzba, pod w ierzbą strum yk się rozszerza!

w płytki rozlew —- to było m orze... Błękitnie... cicho...

Chcieli odpłynąć w świat, daleko... Św iat ich wówczas kończył się za lasem , za którym nigdy nie byli...

Dziś Jan ek jest już fornalem i przyjdzie pew nie do karczm y na wiec...

Z egar wydzwonił trzecią. Każde uderzenie ze g a­

ra zwiększało jego niepokój. Z bliżał się jego pierwszy występ na w łasną rękę. P ierw szy własny wiec.

Będzie m ówił o w alce klas. J e s t zdecydow anym socjalistą i p opiera walkę klas.

Wydało m u się nagle, że przem aw ia, Widzi do - koła zasłuchane tw arze, wielki, szary tłum , koły­

szący się w dole, jak m orze. Praw dziw e m orze głów!

A on stoi w m alow niczej pozie i m ówi... S tudenck ą czapkę trzym a w rę c e — i mówi...

Zegar znowu zgrzytnął i zadzwonił.

Z erw ał się tro c h ę otrzeźwiony, tro c h ę jeszcze nieprzytomny... P ó l do czw artej... T rzeb a iść...

Włożył do kieszeni kilka arkuszy papieru, nie­

dbale na głowę w sunął studencką czapkę i wyszedł z domu.

Niedziela taka sam a, jak niegdyś... taka sam a,

a jednak zupełnie inna. Św iat nie kończy się za lasem ,

strumyk w parow ie zginął, m orze wyschło, gdzieś za

lasem . Taka sam a niedziela, a jednak zupełnie inna.

C zuje tw ardą ziem ię pod nogami, ogrom ną ziemię, m yślam i nie objętą, szarą..,

Idzie po szarej, tw ardej ziemi.

P o kw adransie był już w karczm ie.

O toczył go gwar głosów, zapach potu, dymu J wódki. W obszernej izbie było szaro i m roczno.

Przyszli wszyscy; z Klonowa, z W ilczych Dołów i z Za­

rzecka, B iałe koszule, przew iązane kolorow em i p asa­

mi, szare sierm ięgi, czarne, św iąteczne m arynarki, bia- łe kołnierzyki i jaskraw e krawaty.

Rozmowy krzyżowały się bezładnie i plątały.

Wszyscy praw ie jednocześnie zabierali głos i jedno­

cześnie p o tem milkli.

B ose wyrostki stały po kątach i, m ilcząc, cieka­

wie przyglądały się zebranym .

Kiedy w szedł, wszyscy umilkli. Słychać było sapa­

nie, pykanie fajek i brzęczenie m uch na brudnych szybach.

Z tłum u w ysunął się stary koniuch Jaśko, naj­

starszy z parobków , pam iętający jeszcze czasy pań­

szczyźniane. W yszedł na środek i rzekł:

— N iech będzie pochwalony!

C ała izba pow tórzyła:

— Niech b ęd z ie pochwalony!

— Na wieki wieków!— odpow iedział S tach .

— T ak my oto na ra d ę panicza prosili i za pyzyjś- sie dziękujem y—m ówił w dalszym ciągu Jaśko.— Kiej już tak poszło, jutro w pole nie pójdziem i robili nie hędziem .

— Nieeh panicz p o ra d z i—ozw ał się ktoś z tłumu.

— Nie wiemy, jak zrobić ■'-powiedział ktoś inny.

— Czy pisanie jakie do dw oru posłać, cty sa- wiym iść?— o rw sło się naraz z kątów kilka głosów,

— Sam ym iść!— zaw ołał Bartek,