m a g n e ty cz n y m . M ielib y śm y coś w ro d z a ju o d ru c h ó w w a ru n k o w y c h e le k tro m a g n e ty c z n y c h . W izja życia w k a te g o ria c h p o la b a rd z ie j o d p o w ia d a m e n ta ln o ś c i fizy k ó w . J e s t to n a jo g ó ln ie jsz y i n a jp r a k ty c z n ie js z y sp o só b w y ra ż a n ia rzeczy w isto ści. W b io lo g ii m u sim y d o p ie ro u c ie ra ć to r y m y śle n ia p olow ego —r n iez w y k le je d n a k p ło d n eg o d la ro z w o ju n a u k i o życiu.
P o sie d z en ie z d n ia 8 g ru d n ia 1964 r.
Czł. ks. Tadeusz S t y c z e ń przedstaw ił sw oją pracę p t.:
Logiczna ingerencja zdań pow in n ościow ych ze zdań orzekających.
A m b ic ją k ażd eg o n ie m a l tw ó rc y s y s te m u filo zo ficzn eg o b y ło z b u d o w a n ie w jeg o r a m a c h o k re ś lo n e j d o k tr y n y e ty c z n e j. O d czasó w P la to n a i A ry s to te le s a p o p rz e z u ty lita r y s tó w b r y ty js k ic h i K a n ta aż po S c h e le ra i H a r tm a n n a e ty k a s ta n o w i z aw sze o rg a n ic z n ą całość o g ó ln ej te o r ii b y tu i c zło w iek a i w te j ro li s ta je się czu łą sp a d k o b ie rc z y n ią w s z e lk ic h p r z e m ia n d o k o n u ją c y c h się w sa m y m p u n k c ie w y jś c ia filo zo fii. H is to ria filo zo fii z d a je się w ięc r e je s tr o w a ć n ie ty lk o ja k iś z e w n ę trz n y , f a k ty c z n y z w iąz ek te o r ii rz ec zy w isto ści z o k re ś lo n ą e ty k ą u d an eg o m y ś lic ie la , lecz ró w n o c ze śn ie z d ra d z a ć is tn ie n ie z as ad n icz e j, w e w n ę trz n e j w ięzi łąc zą c ej o b ie te d y sc y p lin y . E ty k a p o za u c z e stn ic tw e m w og ó ln y m k lim a c ie m y ś lo w y m i e m o c jo n a ln y m d an eg o s y s te m u c z e rp a ła b y zeń i w n im o p a rc ie i u z a s a d n ie n ie d la sw y ch tw ie rd z e ń .
I s tn ie n ia teg o z w ią z k u n ig d y z resz tą n ie k w e stio n o w a n o . O w szem , w y d a je się n a w e t, że w ła ś n ie jeg o in tu ic y jn a o czy w isto ść i b e zs p o rn o ś ć s ta ła się p o w o d em n ie o d c z u w a n ia p rz ez w ie k i c ałe p o trz e b y b liższego o k re ś le n ia i sp re c y z o w a n ia jeg o c h a r a k te r u . D o p iero w y s tą p ie n ie H u m e ’a z dość r a d y k a ln ą ja k n a ow e czasy te z ą k w e s tio n u ją c ą lo g iczn y c h a r a k t e r teg o z w iąz k u p o d z ia łało p o b u d z ając o w k ie r u n k u u św ia d o m ie n ia so b ie o d rę b n o ści i m eto d o lo g iczn ej d o n io sło ści teg o p ro b le m u .
T eza H u m e 'a z n a la z ła je d n a k w n aszy ch czasach d o p ie ro szerszy o d d ź w ięk z y s k u ją c d la sie b ie zaró w n o w ie lu zw o len n ik ó w , j a k i k r y t y ków . T o czący się o b ecn ie o ż y w io n y sp ó r o g n isk u je się z re s z tą n ie ty le w p ro s t w o k ó ł s p ra w y c h a r a k te r u z w iąz k u e ty k i z filo z o fią b y tu i czło w iek a. D otyczy on ra cz ej s p ra w y n a d rz ę d n e j. K o n c e n tr u je s ię m ia n o w ic ie d o k o ła p ro b le m u m o żliw o ści lo gicznej in fe re n c ji z d ań p o w in n o śc io w y c h ze z d ań o rz e k a ją c y c h . (N ie tru d n o d o strz ec , że p ro b le m log iczn eg o s to s u n k u e ty k i do filo zo ficzn ej te o rii b y tu i c zło w iek a z a w ie ra się w p o p rz e d n im ja k o jeg o szczeg ó ln y p rz y p a d e k , sk o ro tw ie rd z e n ia sw o iste e ty k i w y ra ż a ją sie w p o sta c i z d ań p o w in n o śc io w y c h w p rz e c iw ie ń s tw ie do tw ie rd z e ń o n to lo g ii czy a n tro p o lo g ii filo zo ficzn ej w y ra ż a ln y c h p rz y pom ocy zdań o rz ek a ją c y ch ). T ezę H u m e ’a o lo gicznej n ie w y p ro w a d z a ln o ś c i z d a ń p o w in n o śc io w y c h ze zd ań o rz e k a ją c y c h p o d e jm u ją o b ecn ie, c h o c ia ż 'n ie c o
8 2
in a c z e j u z a s a d n ia ją , p rz e d s ta w ic ie le lo g ik a ln e g o e m p iry z m u , z w a n i w ty m p r z y p a d k u e m o ty w is ta m i. P o m ija ją c ró ż n ic e w a rg u m e n ta c ji n a rzecz te j te z y ja k o w ty m p r z y p a d k u m n ie j w ażn e, n a le ż y p o d k re ś lić , iż je j sen s p o leg a n a w y k lu c z e n iu m o żliw o ści lo g ic z n o -fo rm a ln e g o z w ią z k u p o m ię d z y z d a n ia m i p o w in n o śc io w y m i a z d a n ia m i o rz e k a ją c y m i, co p rz y z ało że n iu lo g ik a ln e g o e m p iry z m u je s t ró w n o w a ż n e z p rz e k re ś le n ie m je d y n e g o m o ż li
w eg o z w ią z k u o c h a r a k te r z e ra c jo n a ln y m p o m ię d z y w y m ie n io n y m i z d a n ia m i. B e z p o ś re d n ią teg o k o n s e k w e n c ją je s t u z n a n ie w s ze lk ie j e ty k i n o r m a ty w n e j za d z ie d zin ę ir r a c jo n a ln ą . N ic w ięc d ziw n eg o , że te z a ta w z b u d z a z ro z u m ia łe o p o ry i sp rz ec iw y n a w e t w ś ró d sy m p a ty k ó w n e o p o - z y ty w is ty c z n e g o s ty lu m y śle n ia . W y raz ic ielem ty c h o b a w i sp rz ec iw ó w je s t m . in. M a x B lack , r e d a k to r zn an e g o p e rio d y k u a m e ry k a ń s k ie g o „T h e P h ilo s o p h ic a l R e v ie w " . O s ta tn i jeg o a r ty k u ł, zam ieszczo n y w ty m c zaso p iś m ie p o d ty tu łe m T h e G ap B e tw e e n ’I s ’ a n d 'O u g h t’, u w a ża ć m o ż n a za w ie lc e w y m o w n ą p ró b ę ra to w a n ia ra c jo n a ln o ś c i e ty k i n a w e t za cen ę ro z s z e rz e n ia z a k re s u ś ro d k ó w , k tó ry m tr a d y c y jn ie p r z y p is u je się ty tu ł
„lo g ic zn y ” . Z a d a n ie * ja k ie s o b ie s ta w ia a u to r, p o leg a n a p ró b ie w y k a z a n ia m o żliw o ści lo g iczn eg o w y p ro w a d z a n ia z d ań p o w in n o śc io w y c h ze zd ań o rz e k a ją c y c h . W ty m celu p rz e d s ta w ia p rz y k ła d y in tu ic y jn ie oczy w isteg o w n io s k o w a n ia o p rz e s ła n k a c h w y łą cz n ie o rz e k a ją c y c h i p o w in n o śc io w y m w n io s k u , w y k a z u ją c ró w n o c z e śn ie n ie d o s ta te c z n o ś ć p ró b in te r p r e to w a n ia teg o ty p u ro z u m o w a ń w m y śl p o g lą d u H u m e ’a, a id ą c y c h b ą d ź w k ie r u n k u o k a z y w a n ia n iep o w in n o ś cio w e g o c h a r a k te r u w n io sk u , b ą d ź też — w p r z y p a d k u u z n a n ia jeg o n o rm a ty w n o ś c i — w k ie r u n k u d o m a g a n ia się u z u p e łn ie n ia b a zy p rz e s ła n e k p rz e m ilc z a n y m (rzekom o) z d an iem .a n a l i ty c z n y m o c h a r a k te r z e p o w in n o śc io w y m . Z a ró w n o w a r g u m e n ta c ji z m ie rz a ją c e j do w y k a z a n ia b e z p o d s ta w n o śc i ty c h in te r p r e ta c ji, ja k ró w n ie ż — co szczeg ó ln ie w y p a d a p o d k re ś lić — w a rg u m e n ta c ji, n a k tó r e j o p ie ra k o n iec zn o ść p rz y ję c ia p o w in n o śc io w e j k o n k lu z ji z n iep o w in n o ś cio w y c h p rz e s ła n e k , o d w o łu je siej B la c k o sta te c z n ie je d n a k do re g u ł ję z y k a p o to czn eg o . S fo rm u ło w a n e p rz e z e ń w o p a rc iu o te re g u ły k r y te r iu m w y n i
k a n ia s p e łn ia ją w r e z u lta c ie ró w n ie ż p św n e g o ty p u w n io s k o w a n ia o p rz e s ła n k a c h o rz e k a ją c y c h i p o w in n o śc io w e j k o n k lu z ji. W św ie tle tego k r y te r iu m w n io s e k p o w in n o śc io w y is to tn ie w y n i k a z n ie p o w in n o ś c io w y c h p rz e s ła n e k , a p rz e s ła n k i o rz e k a ją c e w sp o só b k o n i e c z n y n a r z u c a ją p o w in n o śc io w ą k o n k lu z ję .
M ożna tu je d n a k i tr z e b a w y ra z ić u z a s a d n io n e o b aw y , czy je s t to jeszcze l o g i c z n e w y n ik a n ie i czy k o n ieczn o ść, o k tó r e j w ty m p r z y p a d k u m o w a, je s t l o g i c z n ą k o n ieczn o ścią. Z o so b liw ości te j s y tu a c ji z d a je so b ie z re s z tą B la c k n a jw y r a ź n ie j sp ra w ę . G łó w n a jeg o tru d n o ść p o le g a c h y b a n a ty m , że z je d n e j s tro n y d o s trz e g a is tn ie n ie k o n ieczn eg o z w ią z k u p o m ię d z y p e w n y m i z d a n ia m i o rz e k a ją c y m i i p o w in n o śc io w y m i w o k re ś lo n y m k o n te k ś c ie , z d ru g ie j zaś s tw ie rd z a b r a k p o k ry c ia d la
83
te jż e k o n ieczn o ści w sa m y ch ty lk o re g u ła c h lo g ic z n o -fo rm a ln y c h . D o d ajm y , że s tw ie rd z e n ie k o n ieczn o ści n ie le g ity m u ją c e j się k a te g o ria m i czy sto lo g iczn y m i sta n o w i d la lo g ik aln eg o e m p iry s ty s y tu a c ję w y ją tk o w o k ło p o tliw ą . W te j s y tu a c ji p o z o staje B lac k o w i: alb o zb u d o w ać o so b n ą „lo g ik ę p r a k ty c z n ą ” obok lo g ik i d e d u k c ji a n a w z ó r lo g ik i in d u k c ji (ku czem u B lack n ie c h ę tn ie się s k ła n ia z u w a g i n a m o m e n t k o n ieczn o ści w ła śc iw y logice d e d u k c ji a p rz y s łu g u ją c y ta k ż e w s p o m n ia n y m w n io sk o w a n io m o k o n k lu z ji p o w in n o śc io w e j), alb o też ro z sze rz y ć z a k re s n a zw y „ lo g ik a ” ta k , b y m o żn a n ią o b jąć ró w n ie ż k o n iec zn e w n io s k o w a n ia z p rz e s ła n e k o rz e k a ją c y c h do k o n k lu z ji p o w in n o śc io w e j (w ów czas je d n a k trz e b a b y w p r o w a d z ić n a te re n lo g ik i k r y te r ia p o z a fo rm a ln e , w s k u te k czego tr a c iła b y o n a n a jb a rd z ie j c h y b a sw o iste d la sie b ie zn am ię d y sc y p lin y czysto f o r m a ln e j). B la c k n ie bez z as trz eż eń , co p ra w d a , lecz z u p ełn ie w y ra ź n ie p rz e c h y la się k u te j d ru g ie j a lte rn a ty w ie . W y d aje się w szelak o , że ro z w ią z a n ie B la c k a je s t ró w n ie ż n ie z a d o w a la ją c e , ja k k o lw ie k z ro zu m ia ła je s t s to ją c a u jeg o p o d s ta w te n d e n c ja zaró w n o do n ie o d d z ie la n ia teg o , co k o n ieczn e, od tego, co -logiczne, ja k ró w n ie ż do ra to w a n ia p o p rz ez „ u lo - g ic z n ie n ie ” zw iąz k u z d ań e ty c zn y c h z p o z ae ty c z n y m i (o rze k a ją cy m i) — ra c jo n a ln o ś c i i n a u k o w o śc i sa m e j ety k i. N ie za d o w a la jąc e je s t zaś to ro z w ią z a n ie z teg o p o w o d u , że p ro w a d zi do z a ta rc ia m eto d o lo g iczn ej o d rę b n o śc i ró ż n y ch d y sc y p lin , k o rzy ści zaś tą szkodą o k u p io n e są n a d e r n ik łe , je ś li n ie w rę cz p o zo rn e. L o g ik a b ow iem w ie le tra c i, a e ty k a m e to d o lo g iczn ie nic n ie z y s k u je (ch y b a że d la kogoś sam o n a z w a n ie czegoś szaco w n y m w p ra w d z ie , lecz d o k ła d n ie w s k u te k tego w ła ś n ie zubożonym 0 coś isto tn e g o d la sw ego zn ac ze n ia te rm in e m — p rz e d s ta w ia m e to d o logiczną w a rto ść) n a ta k im jej „ u lo g ic zn ien iu ”, k tó re w y m a g a znacznego ro z sz e rz e n ia z a k re s u p o jęc ia „ lo g ik a ” , a w k o n s e k w e n c ji u tr a ty sw o isteg o d la n iej i u z as ad n io n eg o w z g lęd a m i m e ry to ry c z n y m i, a ta k ż e w ie k o w ą tr a d y c ją , sen su .
P u n k te m w y jś c ia d la w łaściw eg o ro z w ią z a n ia w in n o b y ć ra cz ej u z n a n ie p ew n eg o p lu ra liz m u w z a k re sie k o n ieczn y ch p o w ią za ń po m ięd zy tw ie rd z e n ia m i: ob o k k o n iec zn y c h z w iązk ó w o c h a ra k te rz e lo g ic z n o -fo r- m a ln y m n a le ży u z n ać zw iązk i o c h a ra k te rz e p o z afo rm aln y m , p o zalo g iez- ny m , (co oczyw iście nie m u si znaczyć: nielogicznym ). O b aw a p rz ed ich ilu z o ry cz n o śc ią n ie zaw sze je s t u z as ad n io n a, o czym w y m o w n ie św iad czy ć się z d a je okoliczność, że d la n ie k tó ry c h tego w ła ś n ie ty p u z w iązk ó w k o n iec zn y c h sz u k a m ie js c a n a te re n ie sam ej n a w et lo g ik i p rz e d s ta w ic ie l lo g ik aln eg o e m p iry zm u . P rz y ta k im p o sta w ie n iu s p ra w y po'w innościow e z d a n ia e ty k i m ogą p o zo staw ać w k o n ieczn y m — ch o ciaż n ie w se n sie lo gicznej k o n ieczn o ści — zw iąz k u z o k re ślo n y m i z d a n ia m i o rz e k a ją c y m i 1 w n ich cze rp ać d la sieb ie u z as ad n ien ie . W te j s y tu a c ji m o żn a w ięc bez ż ad n e j d la e ty k i szk o d y p rz y zn a ć ra c ję H u m e ’ow i, a cały o b ecn ie to czący się sp ó r n a te m a t m ożliw ości logicznego w y p ro w a d z a n ia zdań p o w in -
n o śc io w y c h ze z d a ń o rz e k a ją c y c h u z n a ć za n iep o ro z u m ie n ie . N a w ia s e m i m ó w iąc, c h a r a k te r r e g u ł p o to cz n o -ję z y k o w y c h , do ja k ic h się m u s ia ł B lack o d w o ła ć d la s fo rm u ło w a n ia sw ego „ k r y te r iu m w y n ik a n ia ” , je s t w ła śn ie teg o ro d z a ju , że w ła śc iw ą d o m en ą d la d o g łęb n e j a n a liz y ich tre ś c i w y d a je się filo z o ficz n a te o r ia celow ego i w o lnego d z ia ła n ia lu d zk ieg o , a w d alszej k o n s e k w e n c ji te o ria celu i d z ia ła n ia w ogóle, k ró tk o m ó w iąc filo zo fia czło w iek a i b y tu . A n a liz a ję z y k a p o tocznego, do k tó re g o w ty m p r z y p a d k u o d w o ła ł się B lack , s ta n o w iła b y w ięc je d y n ie w s tę p n y e ta p , p o le g a ją c y n a w s k a z a n iu te r e n u ty lk o d la w ła śc iw y c h i w y c z e rp u ją c y c h a n aliz. J e s t to z re sz tą z u p ełn ie z ro zu m ia łe w o b ec o n ty cz n ej n ie s a m o - d zie ln o ści ję z y k a p o tocznego, w o b ec jego c h a r a k te r u ś ro d k a ra cz ej w p rz e k a z y w a n iu p o z n an ia, a n ie jego ź ró d ła czy ty m b a rd z ie j p r z e d m io tu . W y n ik a ło b y stą d , że re g u ł d la k o n iec zn y c h p o w ią za ń p o m ięd zy z d a n ia m i p o w in n o śc io w y m i e ty k i i u z a s a d n ia ją c y m i je z d a n ia m i o rz e k a ją c y m i n a le ży sz u k a ć n ie n a te re n ie logiki, a n i n a w e t n a te re n ie jęz y k a p o to czn eg o (jeżeli u z a s a d n ie n ie m a b y ć a d e k w a tn e ), lecz n a te r e n ie ep iste m o lo g ii i m eto d o lo g ii ta k ic h d y sc y p lin , ja k filo z o fia b y tu , filo z o fia c zło w iek a o ra z filo z o fia p o stę p o w a n ia lu d zk ieg o (ety k a). W y d aje się w szak że, że b ę d ąc e ja k n a jb a r d z ie j a p ro p o s d la tego celu fra g m e n ty ep is te m o lo g ii i m eto d o lo g ii w y m ie n io n y c h d y sc y p lin c z e k a ją d o p iero n a o p ra c o w a n ie .
P o s ie d z e n ie z d n ia 9 g ru d n ia 1964 r.
Czł. ks. W łodzim ierz S e d l a k przedstaw ił w łasną pracę pt.:
Z filo zo ficzn e j p ro b lem a tyk i elem en ta rn ej p rzestrzen i e le k tro m a g n etyczn ej.
D z ieje fa li e le k tro m a g n e ty c z n e j sp lo tły się z e w o lu c ją p o jęć o p rz e strz e n i. Z a g a d n ie n ie o ś ro d k a p rz ew o d z ą ce g o fa lę e le k tro m a g n e ty c z n ą p rz e sz ło k r ó tk ą a le u ro z m a ic o n ą h is to r ię ro z w o jo w ą od h ip o te ty cz n eg o e te r u k o sm iczn eg o o f a n ta s ty c z n y c h w ła śc iw o ścia ch z p u n k tu fiz y k i do p ró ż n i ro z u m ia n e j e le k tro m a g n e ty c z n ie . P ró ż n ia p r z e s ta ła być n e g a c ją m a te rii, o trz y m a ła p o z y ty w n y w y ra z. Od n ico ści p rz esz ła do re a ln o śc i, a co w ię ce j p rz y b ra ła e le k tro m a g n e ty c z n y c h a r a k te r . K o n k re tn ie m ó w iąc ś w ia tło p rz e n o si się d z ię k i o ś ro d k o w i o ta k ie j sa m ej n a tu rz e ja k i ono — e le k tro m a g n e ty c z n e j. W d o d a tk u n a jb a rd z ie j u n iw e rs a ln ą e n e rg ią je s t p o le e le k tro m a g n e ty c z n e . D o ch o d zim y do u je d n o lic e n ia p o jęć fizy czn y ch .
D ru g i z n a m ie n n y f a k t to p rz y p is y w a n ie od r o k u 1900 e n e rg ii w ła ściw o ści k w a n to w y c h . Z ia rn is to ś ć je s t p o d sta w o w y m p ra w e m c h a r a k te ry z u ją c y m w s z e lk ą e n e rg ię . W obec tego i p rz e s trz e ń w in n a się o d z n a czać z ia rn is to ś c ią , o ile n o si cech y p o la e le k tro m a g n e ty c z n e g o . P o w s ta je in te r e s u ją c e n as w te j c h w ili p y ta n ie — ja k „ w y g lą d a ” k w a n t p rz e s trz e n i, czyli ja k a je s t g e o m e tria e le m e n ta r n e j p rz e s trz e n i?
85
