Feministyczna krytyka literacka : teorie i praktyki

Krystyna Kujawińska-Courtney

Feministyczna krytyka literacka :

teorie i praktyki

Pamiętnik Literacki : czasopismo kwartalne poświęcone historii i krytyce literatury polskiej 89/3, 99-113

K R Y S T Y N A K U JA W IŃ S K A -C O U R T N E Y

FE M IN IST Y C Z N A KRYTYKA LITERA CK A : T E O R IE I PR A K T Y K I O statnio wiele pozycji książkowych i artykułów poświęconych literaturze odzwierciedla trzy wyraźne style krytyki feministycznej: francuski, am erykań­ ski i brytyjski. Pojawiły się także pierwsze polskie publikacje krytyczne, wy­ pracow ujące własny styl ukierunkow ania dyskursu feministycznego1. Różnice między tym i stylami podaję w sposób uproszczony: żaden z nich nie stanowi m onolitu umieszczonego w próżni intelektualnej — stały przepływ myśli modyfi­ kuje oraz wzbogaca ich podstawowe zainteresowania i metodologie badawcze.

Chociaż w chwili obecnej zachodnie szkoły wyższe przyswoiły sobie tak egzotyczne terminy, jak „fallocentryzm [phallocentrism]” i Jouissance”, oraz nowy, feministyczny sposób przeciwstawienia się wartościom patriarchalnym poprzez „pisanie ciałem [[writing the body]", parę lat tem u francuska krytyka literacka uznaw ana była za zbyt prow okującą i zbyt ezoteryczną2. Osadzone w dekonstrukcjonizm ie i psychoanalizie prace takich przedstawicielek francu­ skiego feminizmu, ja k Hélène Cixous (z pochodzenia Algierka), Luce Irigaray, Julia K risteva i M onique W ittig (mieszkająca obecnie w USA), z całym swoim „technicznym ” charakterem i nieznanym słownictwem, nawet teraz m ogą brzmieć zbyt profesjonalnie i obrazoburczo dla niewtajemniczonego odbiorcy.

K orzystając z prac twórcy dekonstrukcjonizm u, Jacques’a Derridy, francus­ k a krytyka feministyczna przykłada szczególną wagę do roli języka w wytwa­ rzaniu znaczeń, w kształtow aniu rzeczywistości społecznej. Cixous napisała:

całkow ity zbiór sym bolicznych system ów — w szystko to, co jest pow iedziane, w szystko to, co jest dyskursem: sztuka, religia, rodzina, język, w szystko to, co ma na nas wpływ, wszystko to, co nas tw orzy — w szystko opiera się na hierarchizującym rozróżnieniu, które sprow adza się do opozycji pom iędzy m ężczyzną a k o b ietą 3.

Język, którym się posługujemy, osadzony jest na strukturze binarnej, opie­ ra się na dychotom ii pomiędzy takim i kulturow o określonymi przeciwieństwa­

1 Jednym z pierwszych ośrodków uniwersyteckich, który włączył badania feministyczne do program u studiów akadem ickich, jest U niw ersytet Łódzki. W roku 1992 pow stał M iędzyw ydziało­ w y O środek B adań nad Problem atyką K obiet. W ykłady zainaugurował cykl K o b ieta w literaturze

i sztuce. W trakcie międzynarodowej konferencji zatytułowanej Teaching Women’s Studies, którą

O środek zorganizow ał w dniach 17 — 21 maja 1993, przedstawiono również referaty na temat feministycznej krytyki literackiej: pięć z nich w ygłosiły Polki.

2 Francuski feminizm jest d o pewnego stopnia kontynuacją spuścizny filozoficznej S. d e

B e a u v o i r : L e Deuxieme sexe. Paris 1949. W P olsce praca ta została opublikow ana pod tytułem

D ruga płeć (Tłum aczyła G. M y c i e l s k a . K raków 1972). Zob. też N ew French Feminism. Ed.

E. M a r k s , I. C o u r t i v r o n . Amherst 1980. — Revaluing French Feminism: C ritical E ssays on

Difference, A gency and Culture. Ed. N . F r a s e r and S. L e e. Bloom ington and Indianapolis 1992.

mi, jak racjonalność/em ocjonalność, aktywność/pasywność, słońce/księżyc, Adam /Ewa, mężczyzna/kobieta.

Francuskie feministki twierdzą, że opresja kobiet nie jest przypisana ko n­ kretnej organizacji stru ktu r ekonomicznych, politycznych i społecznych; leży ona u podstaw wszystkich subtelnych procesów lingwistycznych i logicznych, które składają się n a szeroko pojętą ludzką egzystencję. Tylko przez ujawnienie patriarchalnego („fallocentrycznego” 4) porządku i przez jego dekonstrukcję (terminy użyte za D erridą) jest możliwe, jak uważają owe feministki, funda­ m entalne przeobrażenie ludzkiego b y tu 5.

Czerpiąc inspiracje z prac Jacques’a Lacana doszły one do wniosku, że istnieje język kobiecy. Teoria „fazy lustrzanej [/e stade du m iro irj’ Lacana zastępuje Freudow ską teorię „zazdrości o penisa [l’envie du p é n is j’, k tóra m ia­ ła jak o b y być głównym źródłem tożsamości kobiety 6. Podświadomość, tak jak język, nadaje znaczenie poprzez opozycje binarne, lecz świadomość kontroluje te różnice pod postacią „Tego Drugiego”, „Innego”. „Ten D rugi” i pożądanie m ają podłoże seksualne. Lacan rozróżnia pożądanie, które identyfikuje z m ę­ skością, i Jouissance”, k tó rą identyfikuje z kobiecością. „Jouissance” istnieje poza norm am i lingwistycznymi, na poziomie poetyckim, co m a tłumaczyć istnienie kobiet niejako n a marginesie społeczeństwa7. Jedną z konsekwencji takiego potraktow ania kobiet jest zainteresowanie krytyki feministycznej dys­ kursam i np. mistyczek, wiedźm, poetek, które poprzez m.in. śpiew, taniec i bez­ pośredni k o n tak t fizyczny ze swoim ciałem, czyli poprzez pow rót do stanu nie kontrolow anego porządkiem fallocentrycznym, tj. do stanu okresu preedypal­ nego, odrzuciły racjonalistyczne norm y porządku symbolicznego, nie miesz­ czącego się w sferze patriarchalnych znaczeń8.

Julia Kristeva, której praca koncentruje się na teoriach subiektywizmu w perspektywie semiotyki i psychoanalizy, wywarła znaczny wpływ na współ­ czesne teorie feministyczne9. Jej kluczowymi koncepcjami są: „semiotyczna ch ora” (przedwerbalne psycho/biologiczne „pulsacje”, które wytwarzają nie­ ograniczoną ilość signifikantów); „thetic” czy też „symboliczność” (zakres zna­

4 W badaniach feministycznej krytyki literackiej termin „fallocentryczny” oznacza sposób, w jaki społeczeństw o traktuje ,/a llu s”, nieodłączny atrybut m ęskości, który w perspektywie kul­ turowej jest sym bolem władzy. Perspektyw a ta, znana jak o „zakłamanie fallocentryczne” lub jako „perspektywa androcentryczna”, pom ija kobiety i ich sposób widzenia świata. N ie jest przypad­ kiem, jak twierdzą feministki, że w pracach naukow ych i słownikach „człowiek” (,/nan", „homme”,

„hom bre", „uom o”) oznacza m ężczyznę. W konsekwencji dośw iadczenia kobiet nie mają wkładu

w m etod ologię i zakres wielu dyscyplin naukow ych. Teoria feministycznej krytyki literackiej skupia uw agę na fakcie, że perspektywa fallocentryczna traktuje akt twórczy jako akt naturalnie przyna­ leżny m ężczyznom . Zob. S. M. G i l b e r t and S. G u b a r , The M adwom an in the A ttic: The Woman

W riter and the Nineteenth Century Imagination. N ew Haven 1979.

5 N a gruncie polskim rozważaniam i na tem at kulturow ego kształtow ania płci w języku zajęła się B. M i e m i e t z (K to to je s t „człowiek". „Teksty D rugie” 1993, nr 4/5/6).

6 W edług J. L a c a n a (Écrits. Paris 1966), uświadom ienie sobie własnej tożsam ości odbyw a się w m om encie odkrycia siebie jako osoby w lustrze.

7 J. L a c a n : Encore: Le Seminaire X X . 1972-4. Paris 1972; Écrits.

8 Skom plikow ane zależności zachodzące m iędzy teorią psychoanalityczną Lacana a fem ini­ styczną krytyką literacką są tematem pracy D. L e i a n d Lacanian Psychoanalysis and French

Feminism: Toward an Adequate P olitical P sych ology (w zb.: Revaluing French Feminism).

czenia, które podm iot identyfikuje); „faza lustrzana” (termin określający próg pomiędzy semiotycznym a symbolicznym stanem) i Jouissance”, k tóra p o d ­ waża symboliczność. Podm ioty działają równocześnie na dwóch poziom ach artykulacji: na poziom ie świadomym, społecznym czy też symbolicznym oraz na poziomie przedlingwistycznym, instynktownym czy też sem iotycznym 10. Kristeva twierdzi, że współczesna lingwistyka pom ija poziom semiotyczny (ko­ biecy) na rzecz poziom u symbolicznego (męskiego).

W odróżnieniu od języka symbolicznego język semiotyczny nie przeciw­ stawia i nie hierarchizuje elementów rzeczywistości: nie oddaje tej rzeczywisto­ ści za pom ocą symboli. Jest to język rytmiczny i jednoczący, wywodzący się z preedypalnego okresu fuzji pomiędzy m atką a dzieckiem. Kristeva uważa, że podczas gdy „symboliczna funkcja języka tworzy się kosztem tłumienia instyn­ ktownego popędu i tłum ienia nieustającego przywiązania do m atki” 11, porzą­ dek semiotyczny (który nie obala porządku symbolicznego, lecz jest w stosun­ ku do niego wcześniejszy) wiąże się z tymi aspektam i języka, które wywodzą się z macierzyństwa.

Zgodnie z założeniem badaczki, nie m ożna oddzielić porządku semiotycz- nego od porządku symbolicznego, gdyż porządek semiotyczny jest systemem podtrzym ywanym przez symboliczną koherentność. Istnieje zatem nierozerwal­ ny związek pom iędzy poziomem językowym podm iotu a jej/jego procesami psychicznymi. T a podw ójna więź tworzy podstaw ę wszystkich możliwych zna­ czeń. K risteva uważa, że oba porządki językowe odnaleźć m ożna we wszyst­ kich systemach społecznych (systemach państwowości, rodziny i religii). U to ż­ samianie kobiety z m atką w perspektywie semiotycznej sprawia jednak, że perspektywa ta jest zazwyczaj uw ażana za mało istotną.

W literaturze język semiotyczny występuje jako pewien nacisk wywierany na język symboliczny; artykułuje się przez nieobecność, sprzeczności i prze­ oczenia w tekście literackim . W eseju zatytułow anym Psychoanalysis and „Po­ lis” K risteva twierdzi, że wielcy pisarze to ci, którzy tematycznie potrafią zanu­ rzyć swoich czytelników w semiotycznym „pęknięciu [disruption"]'’ języka. Z a­ daniem krytyka jest udzielenie pisarzom i czytelnikom (zarówno mężczyznom, jak i kobietom) pom ocy w afirmacji tego „pęknięcia” — kryzysu w kategoriach symbolicznych funkcji literatury. Lecz chociaż semiotyczny (kobiecy) język jest doskonałym medium, poprzez k tóre kobiety m ogą wyrazić swoją twórczość, może ona zostać zdegradow ana przez mężczyzn, jeśli będzie wyrażona tylko w tym p o rz ą d k u 12.

Kristeva, jak i wiele innych feministek francuskich, łączy język „kobiecy” i kobiece pisarstwo („l’écriture fem inine’) z tzw. kobiecą wrażliwością13, a n a ­ wet kobiecym ciałem. Hélène Cixous, któ ra jest krytykiem i pisarką, nam aw ia

10 J. K r i s t e v a , Polylogue. Paris 1977. K orzystam tu z odbiegającej od oryginału wersji angielskiej: Desire in Language: A Sem iotic Approach to Literature and Art. Transi. A. F a r d in e , Th. G o r a and L. R o u d i e z . Ed. L. R o u d i e z . Oxford 1980, s. 136.

11 Ibidem.

12 J. K r i s t e v a , P sychoanalysis and „the Polis". W: The K risteva Reader. Transi. M. W a lle r .

Ed. T. M o i. N ew York 1986.

13 „K obieca wrażliw ość” nie jest dom eną jedynie płci żeńskiej; czasami twórczość pisarska m ężczyzn (np. Jeana G eneta) określana jest m ianem „pisarstwa kobiecego”. W nikliwą analizę tego zjawiska przeprowadza K. M i l l e t t (Sexual Politics. N ew York 1970, s. 470 — 505).

kobiety do „pisania swoimi ciałami”, gdyż według niej poprzez pisanie kobieta może wyzwolić się spod językowej i cielesnej opresji. „L’écriture fem inine” staje się ważnym aktem , gdyż ak t ten pozwala:

W pisać tchnienie w nią całą.

— Akt, który upam iętni Z a b r a n i e G ł o s u przez kobietę, a więc jej przełom ow e W e j ś ­ c ie w H i s t o r i ę , która zawsze opierała się na j e j w y p a r c iu . Pisząc, wykuć broń przeciwko antylogosow i. Pisać, by wreszcie m óc p r z e j ą ć i n i c j a t y w ę w swojej sprawie, by m ieć p r a ­ w o i miejsce w całym systemie sym bolicznym , w procesie historycznym.

Czas nareszcie, by kobieta odcisnęła swój ślad w języku pisanym i m ó w io n y m 14.

W Polsce o zjawisku „Vécriture fem inine” mówi m.in. Ewa K rasko w ska15. Analizuje je także G rażyna Borkowska, lapidarnie stwierdzając: „seksualność kobieca realizuje się bezpośrednio w pisaniu: pisanie jest uw arunkow ane p o ­ czuciem seksualnego nadm iaru, który zmienia się w literaturę” 16. Przykładów tego typu pisarstw a dostarczają współczesne poetki polskie, np. H alina P o ­ świato wska, A nna Świrszczyńska, M ałgorzata H illar i M aria Bigoszewska.

Luce Irigaray rozwija, do pewnego stopnia, teorie Cixous w książce zatytu­ łowanej Ce sexe qui n ’en est pas un, gdzie zakłada analogię między psychologią kobiety a jej „morfologią” (formą), k tórą w niejasny sposób odróżnia od kobie­ cej anatom ii. Irigaray twierdzi, że fallocentryzm represjonuje „morfologię” k o ­ biety, gdyż systematycznie odm aw ia kobiecie dostępu do jej własnych przyjem­ ności. Kobiece Jouissance” 17 istnieje poza męską logiką spekulatywną. Tw ier­ dząc, że męska przyjemność m a charakter monolityczny, znorm owany, Irigaray przeprow adza analogię z fallusem, dodając, że tak właśnie rozum iana Jouis­ sance” została bezprawnie narzucona kobiecie jako pożądany model.

Płeć kobiety nie jest zaznaczona jedną biologiczną cechą: jej tożsamość płciowa obejmuje całe ciało, z czego wynika, że jej Jouissance” m a nie ko ń ­ czący się na jednym organie, wieloraki przebieg. W najgłośniejszym, czy też m oże najbardziej kontrow ersyjnym , fragmencie swej książki Irigaray dowodzi istnienia korelacji między seksualną przyjemnością kobiety ( Jouissance’) a jej sposobem w ypow iadania się. Przyjemność seksualna kobiety jest bardziej zło­ żona niż jednolita, falliczna przyjemność mężczyzny, gdyż „kobieta m a organy seksualne wszędzie”, zatem język „kobiecy”, czy też „kobiecojęzyk [woman- speech]", jest bardziej rozproszony niż jego dominujący, „logicznie uporząd­ kow any” męski odpowiednik. Irigaray stwierdza, iż ,jest to bez wątpienia po ­ wodem tego, że [ . . . ] jej [tj. kobiety] język [ . . . ] jest niespójny [ . . . ] i on [tj. mężczyzna] nie potrafi rozpoznać jego koherencji” 18.

14 H. C i x o u s , Śmiech M eduzy. Tłum aczyła A. N a s i ł o w s k a . K onsultacja M. B i e ń c z y k . „Teksty Drugie” 1993, nr 4/5/6, s. 15 2 —153. Pierwodruk: Le R ire de la M eduse, ukazał się w 1975 roku.

15 E. K r a s k o w s k a , K ilk a uwag na tem at powieści kobiecej. „Teksty D rugie” 1993, nr 4/5/6. 16 G. B o r k o w s k a , Cudzoziemki. Studia o polskiej prozie kobiecej. W arszawa 1996, s. 6. 17 Wyraz Jouissance" m a wiele k on otaq i. Najbardziej podstaw ow ym tłum aczeniem tego słow a jest „przyjemność”. P och odzi od czasow nika Jouir", który oznacza m.in. ‘bawić się’, ‘odkryć się bez obaw ’, a także ‘m ieć orgazm ’. Zob. też N ew French Criticism, s. 36: „Ta przyjemność, którą odczuw a kobieta, różni się od przyjemności, którą odczuwają mężczyźni, gdyż traktują oni swą siłę w italną w kategoriach kapitalistycznego pojęcia zysku i korzyści. K obiece »jouissance« nosi w so ­ bie pojęcie płynności, rozproszenia, trwania. Jest rodzajem ceremonialnej uczty w świecie orgaz­ m ów , dawania, rozrastania, rozdaw ania przyjemności bez troski o jej granice czy zakończenie”. 18 L. I r i g a r a y , Ce sexe qui n'en est pas un. Paris 1977. C y t za wersję angielską: This Sex

Chociaż pisarstwo M onique W ittig obraca się wokół podobnych tematów, różni się o na od pozostałych feministek, gdyż uważa, że teoria i praktyka feminizmu powinny koncentrow ać się tylko i wyłącznie na problematyce k o ­ biet, wykluczając problem atykę mężczyzn. Ponieważ kultura odgrywa zasad­ niczą rolę w w ytwarzaniu różnic między płciami, W ittig nawołuje do stworze­ nia nowej koncepcji kobiety. K obieta m a być widziana tylko przez pryzm at przyjemności, a nie reprodukcji i heteroseksualnego niew olnictw a19. Zgodnie z przekonaniam i badaczki — miłość lesbijska („lesbianizm") jest jedynym roz­ wiązaniem trudnego położenia kobiet, gdyż wyzwala je spod presji mężczyzn. Wyzwolenie to W ittig widzi nie tylko w kategoriach m aterialnych, lecz również w kategoriach semantycznych: „lesbianizm” daje kobietom możliwość okre­ ślenia siebie przez siebie20.

A m erykańska feministyczna krytyka literacka w swojej wymowie ma, b a r­ dziej niż francuska, ukierunkow anie kulturowo-polityczne, jednak pisarstwo kobiet leży także w sferze jej zainteresow ań21. Zostawiając na boku abstrakcyj­ ne filozofowanie na tem at języka, Am erykanki zajm ują się głównie studiow a­ niem tekstów literackich. Rezultatem ich wysiłków jest sformułowanie dwóch dyskursów krytycznych, określonych przez Elaine Showalter jako „rewizjoni­ styczna krytyka feministyczna skonstruowanej przez mężczyzn historii literatu­ ry” oraz „ginokrytyka [gynocriticism J\ który to term in nie doczekał się jeszcze w Polsce standaryzow anej pisow ni22.

Rewizjonistyczna krytyka literacka zajmuje się kobietą jako czytelnikiem, dokonując rewizji męskiej tradycji literackiej. Jest historycznie uw arunkow a­ nym dochodzeniem, które b ada ideologiczne założenia zjawisk literackich:

N ie sądzę, aby użyteczną przeszłością dla krytyki feministycznej m ogła być androcen-tryczna tradycja krytyki literackiej. Więcej m ożem y się nauczyć z historii społecznej kobiet niż ze studiów anglistycznych, bardziej przydatna będzie dla nas lekcja m iędzynarodowej teorii feministycznej krytyki niż jeszcze jedno seminarium pośw ięcone wielkim m istrzom 23.

D rugi typ dyskursu krytycznego zajmuje się kobietą jako pisarką. Głów­ nymi przedm iotam i badań są tu : historia, tematy, rodzaje i gatunki literackie, konstrukcje literatury stworzonej przez kobiety, jak również psychodynam ika twórczości kobiecej i studia nad poszczególnymi pisarkam i i ich pracam i24.

Analizując sposób, w jak i kobiety reprezentowane są w dziełach literackich, am erykańskie feministki podkreślają socjologizującą rolę literatury będącej od ­ biciem polityki płci25. Takie reprezentantki krytyki feministycznej, jak K ate

19 M . W i t t i g , The C ategory o f Sex. „Fem inist Issues” 1981, nr 2, s. 47 — 54.

20 M . W i t t i g and S. Z e ig , Lesbian P eople: M aterial fo r a Dictionary. N ew York 1976. 21 Jedną z ostatnich prac amerykańskich feministek na temat feminizmu francuskiego jest przyw oływ any już tom Revaluing French Feminism.

22 E. S h o w a l te r, K r y ty k a fem inistyczna na bezdrożach. Pluralizm a k rytyka feministyczna.

Tłum aczyła I. K a l i n o w s k a - B l a c k w o o d . K onsultacja R. N y c z . „Teksty D rugie” 1993, nr 4/5/6. W tłum aczeniu tym użyto pisow ni „ginokrytyka”, podczas gdy w wielu innych pracach zastosow ano pisow nię: „gynokrytyka”. Pierwodruk: Feminist Criticism in the Wilderness, ukazał się w 1981 roku.

23 Ibidem, s. 121.

24 Zob. E. S h o w a l t e r , A Literature o f Their Own. W zb.: Feminist Theory: A Reader. Ed. M. E a g l e t o n . Oxford 1986, s. 192—193.

25 W P olsce ten aspekt feministycznej krytyki literackiej cieszy się dużym zainteresowaniem. Zob. np. pracę K. K ł o s i ń s k i e j K o b ieta autorka („Teksty D rugie” 1995, nr 3/4), gdzie pisarstwo kobiet przedstaw ione jest jako interpretacja rzeczywistości percypowanej przez pryzmat kobiecego doświadczenia.

M illett, Carolyn Heilbrun, Judith Fetterley i Elaine Show alter26, ukazały, że m anipulacja płciowa i dyskrym inacja występują nie tylko w poświęconych ko- bietom -pisarkom pracach krytyków-mężczyzn, lecz także w ich pracach kry­ tycznych zajmujących się fikcyjnymi postaciam i kobiecym i27.

W przeszłości, częściej niż w chwili obecnej, oceniano prace literackie k o ­ biet głównie przez pryzm at dom niemanego uwzględniania przez nie norm j a ­ koby związanych z twórczością kobiecą. Spodziewano się, że kobieta będzie „pisać, jak przystało kobiecie”, a trzymanie się tej zasady skazywało ją na postrzeganie siebie według utartych stereotypów, czyli pomniejszanie znaczenia swej twórczości i roli społecznej. D ostosowanie się kobiet do narzucanych wymagań satysfakcjonowało (i w pewnym stopniu upewniało) krytyka-męż- czyznę, że kobieta-pisarka tworząc „kobiecą książkę” udow adnia kobiecy brak zdolności do stworzenia czegoś lepszego28.

Amerykańskie feministki specjalizujące się w ginokrytyce poświęcają swe prace głównie pisarstw u tych kobiet, które często w trudnych w arunkach tw o­ rzyły i tw orzą własną literaturę. W słynnej książce The Madwoman in the A ttic:

The Woman Writer and the Nineteenth Century Imagination Susan M. G ilbert i Susan G u b ar twierdzą, że prace kobiet leżą w obszarze tej powtarzającej się problem atyki i obrazowości. Dzieje się tak, ponieważ kobiety piszą „w kul­ turze, w której podstaw owe definicje autorytetu literackiego są otwarcie i skry­ cie patriarchalne” 29. M ężczyźni-pisarze niejednokrotnie redukują postacie k o ­ biet do dwóch ekstrem alnych stereotypów (anioła i potw ora)30, co powoduje, że kobieta-autorka przeżywa konflikt, gdyż oba te stereotypy kolidują „z jej poczuciem własnej wartości, czyli z poczuciem jej własnego oglądu samej sie­ bie, jej autonom ią, jej twórczością” 31.

A m erykańska krytyka feministyczna zajmuje się również odkrywaniem k o ­ biecej historii („her-story”) 32 i kobiecej kultury. Ujawnia istnienie społeczności kobiet, co wspom aga ich twórczość, i propaguje prace niedoceniane, często zapom nianych p isarek 33. K ulturow e uw arunkow ania sprawiły, że wiele kobiet

26 M il l e t , op. cit. — C. H e i l b r u n , Feminist Criticism: Bringing the Spirit Back to English

Studies. W zb.: The N ew Feminist Criticism: E ssays on Women, Literature and Theory. Ed. E.

S h o w a l t e r . N ew York 1985. — E. S h o w a l t e r , A Literature o f Their Own: British Women

N ovelists from B ron tê to Lessing. Princeton 1977. — J. F e t t e r l e y , The Resisting R eader: A Femi­ nist Approach to American Fiction. B loom ington 1978.

27 M . E l lm a n n (Thinking A bout Women. N ew York 1968, s. 29) nazywa tę krytykę „krytyką falliczną [ phallic c riticism j'. K rytyka ta często wykorzystuje biologiczne funkcje kobiet d o inter­ pretacji ich twórczości. K. S n o w (Images o f Women in the American N ovel. „Aphra” 1950, nr 21, s. 67) podaje przykład takiej interpretacji napisanej przez w ybitnego krytyka, który zaproponow ał analizę poezji Em ily D ick in son biorąc pod uwagę cykl jej menstruacji.

28 W Polsce do tej pory spotyka się określenie „poezja kobieca”, natom iast bardzo rzadko, jeśli w ogóle, występuje określenie „poezja m ęska”. Za kom plem ent uważa się nazwanie tw órczości W isławy Szymborskiej „tw órczością m ęską”.

29 G i l b e r t and G u b a r , op. cit., s. 25.

30 Zob. np. W. G u t o w s k i , N agie dusze i maski. (O młodopolskich mitach m iłości). K raków 1992, passim.

31 G i l b e r t and G u b a r , op. cit., s. 44.

32 Am erykanki odczytują słow o „historia” w sposób przekorny. Uważają, że oznacza on o ,jego-op ow iad an ie [h is-s to r y j' i proponują wprowadzenie słow a ,jej-opow iadanie [her-story~\”.

33 Odkrywanie na now o historii pisarek stanowi jedną z dziedzin szczególnego zainteresow a­ nia polskiej krytyki feministycznej. Zob. np. opisaną w dalszej części tej pracy książkę B o r k o w ­ s k ie j Cudzoziemki, artykuł S. K w i a t k o w s k i e g o Inna O ktawia („Teksty D rugie” 1993, nr 4/5/6),

uważało się za niezdolne do pracy literackiej i nawet gdy pisarstwo uprawiały, ekonom iczne naciski rynku pozwalały im tworzyć jedynie popularną, sentymen­ talną beletrystykę. Fem inistyczna krytyka literacka protestuje przeciwko nie­ docenianiu tzw. książek kobiecych i przeciwko zaliczeniu ich do pomniejszych dzieł literackich34. W ażnym zadaniem amerykańskiej krytyki jest stworzenie alternatyw nego kanonu literackiego, który w sposób bardziej sprawiedliwy przedstaw iałby osiągnięcia kobiet. W książce A Literature o f Their Own: British Women Novelists from Brontë to Lessing Elaine Showalter proponuje alterna­ tyw ną periodyzację literatury, k tó ra uwzględniłaby tę tw órczość35.

Ciekawą odm ianą amerykańskiej feministycznej krytyki literackiej są prace sławnej teoretyczki dekonstrukcjonizm u, Barbary Johnson. Stwierdza ona m.in., że wszelka gra literacka, k tó rą uwidoczniają badania nad językami figu­ ratywnym i, takim i jak tropy, symbole i metafory, wiąże się z problem am i nieu­ chwytności zjawiska, jakim jest kulturowe pojęcie płci. Jedno z bardziej rady­ kalnych stwierdzeń tej badaczki: „Gdyby ludzkość nie dzieliła się na dwie płcie, literatura praw dopodobnie by nie istniała”, cytuje B orkow ska36.

W Wielkiej Brytanii feministyczna krytyka literacka weszła do program ów uniwersyteckich dopiero pod koniec lat siedemdziesiątych. Jest to tym dziw­ niejsze, iż ju ż w latach dwudziestych Virginia W oolf wyraźnie wyjaśniła po ­ trzebę stw orzenia orientacji feministycznej w studiach nad literatu rą37. W yka­ zując, że wielkie dzieła artystyczne pow stają niezależnie od płci ich a u to ­ ra/autork i, W oolf odw ołała się do term inu „androginia”, zastosowanego po raz pierwszy (w innym kontekście) przez Platona. W spółczesna feministyczna kry­ tyka literacka kontynuuje do pewnego stopnia jej prace, uznając psychiczny androginizm za ideał możliwy do osiągnięcia.

To stosunkow o późne uznanie w Wielkiej Brytanii feministycznej krytyki literackiej za m etodologię badań nad literaturą było związane z faktem, iż w odróżnieniu od amerykańskiego — feminizm brytyjski był początkowo prak­ tykow any tylko w naukach społecznych. Literaturoznaw stw o stało się ostatnią z akadem ickich dziedzin, które uznały naukowe podłoże krytyki feministycz­

w którym autor przedstawia nie publikow aną korespondencję Oktawii Radziwiłłow iczówny, 1°

voto Rodkiew iczow ej, 2° voto Żeromskiej, pierw owzoru Anielki w Anielce, M adzi Brzeskiej w Eman­ cypantkach i Joasi Podhorskiej w Ludziach bezdomnych, oraz pracę D . S i w i c k i e j Hańba i w styd. O autobiografii Jadw igi z D ziałyńskich (Jw.).

34 Problem atyka ta pojaw ia się także w polskiej krytyce literackiej. M. P o d r a z a - K w i a t ­ k o w s k a (M łodopolska femina. Garść uwag. Jw., s. 36 — 37) próbuje rewindykow ać zazwyczaj mar­ ginalizow an ą tw órczość naszych pisarek okresu M łodej Polski.

35 S h o w a l t e r , A Literature o f Their Own, s. 12 — 25. Badaczka dzieli tw órczość literacką k ob iet na trzy okresy: okres „kobiecy [feminine]”, w którym kobiety naśladow ały tradycję pisarską m ężczyzn (1 8 4 0 — 1880), okres „feministyczny [feminist] ”, w którym protestowały przeciwko stan­ dardom i w artościom pisarstwa mężczyzn (1880 — 1920), i okres „żeński [female-]'’, kiedy stały się orędow niczkam i własnej autonom ii i poczęły wyrażać kobiecą perspektywę pojm ow ania św iata (od 1920 do chwili obecnej). S. M o r a w s k i dokładnie wyjaśnia znaczenie tych terminów w eseju

O sztu ce kobiet i sztuce kobiecej („Odra” 1995, nr 11), w większej swej części pośw ięconym kreatyw­

nej działalności kobiet w dziedzinie sztuk plastycznych. Esej ten jest jednym z pierwszych polskich opracow ań dokonujących przeglądu kierunków badań feministycznych istniejących w kulturze E uropy Zachodniej i Stanów Zjednoczonych.

36 B o r k o w s k a , op. cit., s. 12. Zob. też B. J o h n s o n , The C ritical Difference. Baltimore 1980. F ragm ent w przekładzie M. A d a m c z y k : R óżn ica krytyczna. „Pamiętnik Literacki” 1986, z. 2.

n e j38. Różnice pomiędzy feminizmem amerykańskim a brytyjskim ilustruje ró ­ żnica pom iędzy twórczością G ayatri Spivak — H induski stale mieszkającej w Stanach Zjednoczonych, a pracam i Michele B arrett — brytyjskiej uczonej. Obie są m arksistkam i, choć interesuje je odm ienna problem atyka kulturow a.

Spivak, przedstawicielka najnowszej krytyki amerykańskiej, bazuje n a teo­ riach iilozoficzno-psychoanalitycznych D erridy i L a c a n a 39. Jej prace są do pewnego stopnia efektem amerykańskiego systemu edukacyjnego, osadzonego głęboko w studiach retorycznych i językoznawczych. Niemniej jednak nie przedstawiają one zwartej analizy tekstualnej: Spivak posługuje się nią jedynie w celu om ówienia zagadnień z zakresu historii k u ltu ry 40.

Zwracając uwagę n a fakt, że feministyczne teorie literackie m ają tendencję do określania własnej czasoprzestrzeni, Spivak zapoczątkow ała optykę poza­ europejską. P raca In Other Worlds: Essays in Cultural Politics jest typowym przykładem jej politycznych zainteresowań. A utorka próbuje w niej odzyskać kulturow ą spuściznę Amerykanek pochodzenia indiańskiego oraz kobiet z Bli­ skiego W schodu. W idoczne jest upolitycznienie strategii dekonstrukcji, któ rą Spivak umiejętnie wykorzystuje np. jako metodę odczytywania tekstów, aby „pokonać struktury politycznej przem ocy”. Pisze także o braku badań inter­ dyscyplinarnych, które łączyłyby metodologię krytyczną feminizmu, m arksiz­ mu i dekonstrukcji w analizie problem atyki społecznej i politycznej41.

Barrett jest zainteresow ana bardziej społecznymi niż lingwistycznie i psy­ chologicznie skonstruow anym i determ inantam i literatury kobiecej i kobiecej krytyki literackiej, choć zajmuje ją także m aterializm kulturow y42. W W omens Oppression Today: Problems in M arxist Feminist Analysis stosuje teorie m ar­ ksistowskie do badań nad rodziną monogamiczną. Twierdzi, że podział pracy między osobnikam i odm iennych płci w rodzinie m onogam icznej doprow adził

38 C. K a p l a n , Feminist Criticism Twenty Years On. W: From M y Guy to Sei-Fiction: Genre

and Women’s W riting in the Postm odern World. Ed. H. C a rr. L ond on 1989.

39 G. S p i v a k należy do tłum aczy dzieł J. D e r r i d y na język angielski: w pewnym stopniu przyczyniła się do w prow adzenia jego idei na rynek amerykański. M.in. przełożyła na język angiel­ ski jedno z jego najsłynniejszych dzieł, De la grammatologie (O f Grammatologie. Baltim ore and London 1974).

40 Zob. G. Ch. S p iv a k : Unmasking and M asking in „То the Lighthouse”. W zb.: Women and

Language in L iterature and Society. Ed. H. M c C o n n e l l - G i n e t [i in.]. N ew Y ork 1980; The Politics o f Interpretation. „Critical Inquiry” 1982, nr 9; Displacem ent and the Discourse o f Women.

W zb.: D isplacem ent: D errida and After. Ed. M. K r u p n ic k . B loom in gton 1983. 41 G. S p i v a k , In Other W orlds: Essays in Cultural Politics. L ondon 1987.

42 Term in „materializm kulturow y” pow stał w kontekście prac R. H o g g a r t a (The Uses o f

Literacy. L ondon 1958) i R. W i ll i a m s a (Culture and Society. L ond on 1958; The Long Revolution.

London 1961). Z arów no H oggart, jak i W illiams byli reprezentantami tradycji angielskiego litera­ turoznawstwa, zapoczątkow anego przez F. R. L e a v is a (Culture and Environment: The Training of

C ritical Awareness. L ondon 1933; M ass Civilisation and M inority Culture. H arm ondsw orth 1962),

który p ostulow ał badanie form tekstów literackich w kontekście ich m oralnego i społecznego znaczenia. Innow acją w badaniach H oggarta i W illiam sa było zastosow anie m etod krytyki teks­ tualnej do interpretowania form kulturow ych leżących poza tradycyjnym pojęciem literatury, np. popularnych piosenek i pisarstwa bulwarow ego. Z czasem zajęto się badaniem tych form w k on ­ tekście społecznym . M aterializm kulturowy traktuje kulturę jak o dynam iczną całość, a całości tej przyznano bezw zględne pierw szeństwo przed badaniami jej szczegółow ych procesów lub części składowych. N atu ralną konsekw encją tej reorientacji jest odw ołanie się d o m etodologii interdys­ cyplinarnej, opartej na teoriach naukow ych ostatnich dziesięcioleci, funkcjonujących w socjologii, psychoanalizie, strukturalizmie, sem iotyce, dekonstrukcjonizm ie, feminizmie.

do dom inacji mężczyzn n ad kobietam i43. Kiedy Barrett porusza kwestie języ­ kowe, nie dostrzega ich literackości; traktuje je jak o m ateriał dowodow y w kwestiach polityki społecznej kobiet. D ostrzega jednak wieloznaczność języ­ ka. Z tego pow odu płeć a u to ra czy autorki nie może być jedynym i godnym absolutnego zaufania przew odnikiem po świecie znaczeń44.

G dy dla B arrett zagadnienia literatury, sztuki i wymowy estetycznej są ważne, ale nie decydujące, Rosalind Coward, Catherine Belsey, Toril M oi (N or­ weżka, k tó ra przez wiele lat m ieszkała w Wielkiej Brytanii) i C ora K aplan zajm ują się przede wszystkim tymi kwestiami. Krytyczne studia nad tekstam i literackim i m ają dla nich szczególnie istotne znaczenie, gdyż są podstaw ą for­ m ułow ania i objaśniania głównych zadań politycznych feminizmu, które łączą się nierozerwalnie z odm ianą brytyjskiej lewicowości.

W pracy Patriarchal Precedents: Sexuality and Social Relations Rosalind Cow ard przeprow adza krytykę historyczną m etodologii tych dyscyplin n a u k o ­ wych, które badały również zagadnienia wewnętrznych relacji pomiędzy płcia­ m i45. O bserwacja Lacana, że strukturę podświadomości m ożna porów nać do struktury języka, stała się dla Cow ard podstaw ą studiów nad semiotyką prze­ prow adzanych z pu n k tu widzenia tzw. m aterializmu feministycznego46. W konsekwencji brytyjskie feministki zajęły się badaniam i nad różnorodnym i form ami kultury popularnej, k tó ra zazwyczaj um acnia zjawisko braku rów no­ ści pomiędzy osobnikam i odmiennej płci rozum ianym i jako podm ioty sto­ sunków społecznych47. T em atyka ta przenika do polskiej krytyki femini­

43 R odzina m onogam iczn a kontroluje i określa kobietę w kategoriach jej funkcji biologicz­ nych (rodzenie i w ychow yw anie dzieci) oraz jej funkcji opiekuńczej w stosunku d o mężczyzn (również jako źródło dostarczania przyjemności). W konsekwencji kobieta ma ograniczony dostęp d o pracy poza dom em , która pozw oliłab y na zarabianie pieniędzy i zdobyw anie uznania dla jej innych, p ozadom ow ych funkcji. Zob. M. B a r r e t t , Women’s Oppression Today: Problems in M a r­

x ist Feminist A nalysis. L ondon 1980.

44 M. B a r r e t t , Virginia Woolf: Women and Writing. London 1979; Women’s Oppression To­

d a y, Feminism and the Definition o f Cultural Politics. W zb.: Feminism, Culture, and After. Ed.

R. B r u n t and C. R o w a n . L on d on 1982.

45 R. C o w a r d , Patriarchal Precedents: Sexuality and Social Relations. L ondon 1983. Z ob. też L. C u r t i, Genre and Gender. „Cultural Studies” 1988, nr 2, s. 152—167. — E. M a r t in , The Egg

and the Sperm: H ow Science H as C onstructed a Romance Based on S tereotypical M ale-Fem ale Role.

„Signs. Journal o f W om en in Culture and Society” 1991, nr 16.

46 R. C o w a r d , Introduction. W zb.: Female D esire: The Politics o f Sexuality. Ed. A. S n i t o w [i in.]. L ondon 1984. Sh. F i r e s t o n e , Amerykanka, była jedną z pierwszych badaczek, które twierdziły, że należy zam ienić określenie „klasa” na określenie „płeć” w dialektycznej analizie materializm u biologicznego (The D ialectic o f S ex: A Case fo r Feminist Revolution. N ew York 1970). J. M i t c h e l l , Angielka, zaproponow ała rozpoczęcie badań nad pozycją kobiet w społeczeństw ie w perspektywie historycznej. A naliza m aterialistyczna podporządkow ania kobiet w społeczeń­ stwach patriarchalnych, jak twierdzi M itchell, pow inna również zająć się rzeczywistymi problem a­ mi związanym i nie tylko z produkcją, ale również reprodukcją seksualną ( W oman’s E state. Har- m ondsw orth 1971). Inne feministki zw róciły uwagę na fakt, że pojęcie „uprzedm iotowienia” w m a­ terializmie m arksistow skim określa tylko sposób, w jaki osoba staje się częścią procesu produkcji i jego produktu. W badaniach fem inistycznych pojęcie to oznacza także sposób, w jaki kobiety, traktow ane jako towary, nabierają wymiaru fetyszy seksualnych, oraz sposób, w jaki „seksualne uprzedm iotow ienie” um acnia pod staw ow e m etody pod porządkow ania społecznego kob iet (zob. np. C. M a c K i n n o n , Feminism, M arxism , M eth od and the S tate: an Agenda fo r Theory. W zb.:

Feminist Theory. Ed. O. K e o h a n e [i in.], Brighton 1982).

47 Zob. T. M o d l e s k i , Loving W ith a Vengeance: M ass-P roduced Fantasies fo r Women. L on ­ don 1984. — R. D y e r , H eaven ly B odies: Film Stars and Society. L ondon 1986. — J. R a d w a y ,

stycznej. Przykładem jest praca Anety Górnickiej-Boratyńskiej, k tó ra przed­ stawia złożoność polskich powieści popularnych, głównie romansów, pow sta­ łych w okresie międzywojennym. Powieści te, zazwyczaj pom ijane w studiach nad literaturą, okazują się cennym przyczynkiem do zrozum ienia zachowań związanych z płcią kulturow ą, będącą wytworem społeczeństwa i kultury mię­ dzywojennej: kreowały one, umacniały i um acniają obowiązujące w owym czasie (i obecnie) wzór żeńskości i wzór m ęskości48.

K ontynuując tę opcję badawczą Catherine Belsey utrzym uje w swoim słyn­ nym dziele Critical Practice, iż „powtarzające się przemilczanie roli języka” w tradycyjnej krytyce literackiej jest działaniem ideologicznym. N arzucanie czytelnikowi „popraw nych m etod czytania tekstu” przekształca go w „trans­ cendentalny podm iot, do którego przemawia autonom iczny i autorytatyw ny a u to r” 49. K orzystając z dzieł Lacana i Althusera, Belsey rozwija tę problem aty­ kę w The Subject o f Tragedy: Identity and Difference in Renaissance Drama, gdzie twierdzi, że pojawienie się ideologii liberalnych w początkach okresu kapitalistycznego utrwaliło opresję kobiecą przez stworzenie i rozbudow anie norm atywnej i uniwersalnej męskiej ja ź n i50.

O pow iadając się za m odernistyczną dekonstrukcją jednolitej jaźni, dostrze­ galną w pracach Virginii Woolf, i za krytyką podm iotu, której poświęca sporo miejsca francuski poststrukturalizm — Torii Moi, auto rka Sexual/Textual Po­ litics: Feminist Literary Theory, rzuca wyzwanie hum anistycznym założeniom występującym w amerykańskiej feministycznej krytyce literackiej. M ówiąc o kobietach jak o pisarkach i czytelniczkach, M oi twierdzi, że feministyczna krytyka literacka m a tendencję do przyjmowania ,jednolitej percepcji świata”. W konsekwencji następuje dalsza jej alienacja, gdyż literatura i problem atyka kobiet zostają umieszczone poza dom inującą ideologią.

P on ad to — uprzywilejowanie kobiet jako czytelniczek i pisarek per se utrw ala ich sposób postrzegania świata i przeciwdziała innym sposobom, J a k i ­ mi niektóre kobiety dają sobie radę z pokonaniem patriarchalnych strategii, mimo nierównych szans” 51. Ciekawym kom entarzem do rozwoju myśli kryty­ cznej M oi jest wywiad z nią przeprowadzony przez M ałgorzatę W alicką-Huec- kel, w którym M oi wyraźnie określa, iż obecnie rozumie feminizm jak o dyskurs polityczny, mający za główny cel zmianę stosunków dom inacji pomiędzy płcia­ m i52.

W pracy Feminist Practice and Poststructuralism Chris W eedon przedsta­ wia podstaw owe założenia poststrukturalizm u jako jednego z prądów , który

48 A. G ó r n i c k a - B o r a t y ń s k a , M iędzyw ojenna kobieca pow ieść popularna. „Kresy” 1996, nr 25, s. 48 — 66. M ożn a tu odnaleźć cenne uwagi na temat zastosow ania określonych metod narracyjnych w dziełach autorstw a zarów no mężczyzn, jak i kobiet, które to m etody służą kreowa­ niu stereotypów zachow ań kulturow ych bohaterów i bohaterek.

49 C. B e ls e y , C ritical Practice. L ondon and New York 1980, s. 55.

50 C. B e ls e y , The Subject o f T ragedy: Iden tity and Difference in Renaissance Drama. London 1985.

51 T. M o i, Sexual/Textual P olitics: Feminist L iterary Theory. L ond on and N ew York 1985, cytaty: s. 10, 65.

52 Jest m ożliwe, iż jej bardziej radykalne stanow isko w kwestii zadań feministycznej krytyki literackiej w ypływ a z faktu, że obecnie m ieszka ona i pracuje w U SA . Zob. Feminizm je s t p o litycz­

ny. Z T. M o i rozm awia M. W a l ic k a - H u e c k e l. „Teksty D rugie” 1993, nr 3/4/5. W wywiadzie

tym M oi kom entuje także swoją pracę naukow ą i ustosunkowuje się do różnic pom iędzy szkołami feministycznym i.

może i powinien być w ykorzystany w praktyce feministycznej krytyki literac­ kiej. Twierdzi:

poststrukturalizm fem inistyczny odm aw ia odw oływ ania się do ogólnych teorii na temat k o ­ biecej psychiki i definicji kobiecości opartych na biologii, które umieszczają istotę kobiecości w takich matrycach, jak macierzyństwo lub kobieca p lciow ość53.

W rozum ieniu W eedon feministyczna praktyka literacka polega na sposo­ bach pojm ow ania p rak ty k kulturowych, które są wyrazem stosunków zależno­ ści pomiędzy płciami. Analiza feministyczna pom aga w „dyskursywnej bitwie 0 znaczenie tekstów ”, co sprawia, że „uprawomocnienie niektórych odczytań 1 usunięcie innych reprezentuje całkowicie określone interesy patriarchalne, klasowe i rasow e”. Poniew aż poststrukturalizm odkrywa główne, od dawna przyjęte za ,jedynie właściwe” zasady funkcjonowania subiektywności, dyskur­ su i stosunków władzy, korzystając przewrotnie z jego osiągnięć feministyczna krytyka literacka m oże przedstawić ich ontologiczną i epistemologiczną sła­ bość. M ożna zatem, ja k twierdzi W eedon, „pokazać, skąd one [tj. zasady] pochodzą, czyje interesy popierają, jak utrzym ują swój autorytet i gdzie są ich szczególnie słabe punkty, podatne n a zmiany” 54. Typow a dla feminizmu bry­ tyjskiego praca W eedon stanowi kolejne wyzwanie do wprowadzenia zmian politycznych, społecznych i kulturowych.

Ogólnie rzecz biorąc, feminizm am erykański jest bardziej związany z dys­ kursem literaturoznaw czym , podczas gdy jego brytyjski odpowiednik szerzej włączył zagadnienia społeczne i polityczne do badań nad krytyką literacką. O b a te podejścia dopełniają się raczej, niż przeciwstawiają: w obu ważną rolę odgrywają elementy socjologicznego oglądu św iata55. Działając poza sferą par­ tii politycznych, ale pam iętając o erze maccartowskiej, amerykańskie feministki utożsam iają się z „socjalizmem”, nierzadko odcinając się od radykalnego i libe­ ralnego fem inizm u56. W Wielkiej Brytanii feminizm obraca się głównie w sferze społecznej. Jego reprezentantki odwołują się raczej do teorii politycznych, psy­ choanalizy i socjologii niż do problem atyki tradycyjnego kanonu literackiego, formy, gatunków i autorstw a. Ich główne badania koncentrują się na zagad­ nieniach językowych, historii, ideologii, subiektywności i rozumieniu płci w ka­ tegoriach klas społecznych oraz stosunków rasowych.

Jedną z pierwszych w Polsce prób usytuow ania teoretycznego femini­ stycznej krytyki literackiej jest praca Ryszarda Nycza, przedstaw iona na Zjeź- dzie Polonistów w 1995 roku. Chociaż głównym jej celem było dokonanie szeroko pojętego przeglądu dziedzin zainteresowań współczesnej teorii lite­ ratury, sporo miejsca zajęła problem atyka feministycznej krytyki literackiej. Problem atyka ta została potraktow ana ,ja k o orientacja o randze rów norzęd­

53 C. W e e d o n , Fem inist P ractice and P oststru cturalist Theory. Cambridge, Mass., 1992, s. 167. O popularności tej pracy świadczy fakt, że d o chwili obecnej przetłum aczono ją na sześć języków .

54 Ibidem , s. 1 7 4 - 1 7 5 . 55 Zob. M i t c h e l l , op. cit.

56 R adykalny i liberalne odłam y feminizmu opow iadają się za przejęciem władzy przez kobie­ ty. gdyż tylko to m a d op row adzić do ich równouprawnienia społecznego i politycznego. C iekaw o­ stką jest, że ich polityczne zadanie ma wiele w spólnego z ideologią feminizmu m arksistowskiego, który obiecyw ał, iż opresja kob iet skończy się w m om encie ich wejścia w sferę produkcji.

nej” wobec innych m etodologii badań nad literaturą. A utor wystąpienia pod­ kreślił oraz uwypuklił osiągnięcia tej orientacji, zwracając uwagę na „donios­ łość ogólnej [jej] problem atyki, stanowiącej coś w rodzaju »antystrukturali- stycznej kom paratystyki«” 57. W kontekście prac teoretycznych należy także wspomnieć studium Anny Łebkowskiej Czy „pleć” może uwieść poetykę?, która ujmuje znaczenie feministycznych teorii literackich w perspektywie czterech podstawowych działów poetyki: stylistyki, teorii języka poetyckiego, wersyfika­ cji i genologii58.

Nie ulega wątpliwości, że polska odm iana feministycznej krytyki literackiej m a do spełnienia wiele zadań: większość z nich wypływa ze specyficznej roli przyznawanej kobiecie przez wieki w związku z uw arunkow aniam i historycz­ nymi, politycznymi i kulturowym i, znamiennymi zwłaszcza dla naszego naro ­ du. H alina Filipowicz stwierdza:

N ie zacierałabym indyw idualności polskiej literatury, w której „męskość i żeńskość” ście­ rała się nieuchronnie z w ym ogam i aktualnej sytuacji historycznej, a kodeks patriarchalny

— z dogm atem historycznym.

Ponieważ w czasach walki o niepodległość i obronę bytu narodow ego więk­ szość polskich wzorów um acniających tradycję i ciągłość narodow ą była często głęboko antyfeministyczna, autorka jasno wyznacza zakres szczególnie pol­ skich zagadnień, którym i należałoby zainteresować reprezentantki/reprezen­ tantów feministycznej krytyki literackiej:

N ie sposób naszych dośw iadczeń historycznych wyretuszować — naw et gdy w polu zainteresowań badaczki znajduje się tylko „literatura kobieca”. Zresztą po co retuszować? Zamiast dop asow yw ać literaturę polską do w zorów wypracowanych przez zachodnie femini­ stki, warto w ykorzystać naszą „obcość” kulturow ą i nasz stygm at narodow ow yzw oleńczy, aby włączyć odm ienność polskich doświadczeń historycznych do feministycznej refleksji i w ten sposób ją w zb ogacić59.

Odezwa Filipowicz znalazła swe odbicie w wielu tekstach polskiej refleksji feministycznej nad historią i teorią literatury.

W zapowiadanej przez wiele lat książce K obiety i duch inności M aria Janion rozpraw ia się z funkcjonującym w polskiej kulturze stereotypem widzenia ko­ biety przez pryzm at symbolu określającego ją jako Kobietę-W olność-Przewod- niczkę60. Usytuowane przede wszystkim w układzie rodzinno-patriarchalnym , kobiety polskie zazwyczaj przedstawiane były i są w literaturze i w sztuce jako ofiary, które przez poświęcenie sprawom narodowowyzwoleńczym miały osiąg­ nąć szczególny rodzaj „emancypacji” 61. Janion objaśnia sformułowany w pol­

57 R. N y c z , D ziedzin y zainteresowań współczesnej teorii literatury. W zb.: Wiedza o literaturze

i edukacji. K sięga referatów Z jazdu Polonistów, W arszawa 1995. Red. T. M ichałowska, Z. Goliński,

Z. Jarosiński. W arszawa 1996. N ależy tutaj z przykrością odn otow ać brak opcji feministycznej w pozostałych w ystąpieniach zjazdu.

58 A. Ł e b k o w s k a , C zy „płeć” może uwieść poetykę? W zb.: P oetyka bez granic. Red. W. Bolecki i W. Tom asik. W arszawa 1995.

59 H. F i l i p o w i c z , P rzeciw „literaturze kobiecej". „Teksty Drugie” 1993, nr 3/4/5, s. 258. 60 M . J a n i o n , K o b ie ty i duch inności. W arszawa 1996. Zob. też krótką pracę D . S i w i c k i e j

O jczyzna intymna („Res Publica N o w a ” 1993, nr 7/8), w której autorka przedstawia udosłownienie

m etafory ojczyzny jako matki na przykładzie polskiego romantyzmu.

61 N ie jest przypadkiem, że okres walki o niepodległość doczekał się w pierwszej kolejności zbioru esejów ujmujących tę problem atykę w sposób interdyscyplinarny: K o b ieta i kultura. K o b ie ­

ty wśród twórców kultury intelektualnej i artystyczn ej w dobie rozbiorów i w niepodległym państwie polskim. Red. A. Ż a r n o w s k a , A. S z w a r c . W arszawa 1996.

skiej literaturze porozbiorowej kult postaci M atki Polki, legendy ofiarnej k o ­ biety polskiej, k tó ra „w efekcie rom antycznych nakazów [ . . . ] przyzwyczaiła się do dźwigania ciężarów życia rodzinnego i publicznego w cieniu i milczeniu, byle spełniła się ofiara” 62. Ukazuje także doktrynalną przewrotność kultu Emilii Plater, „dziewicy-bohatera”, który usprawiedliwiał wykraczanie przez kobietę poza jej dom ow ą rolę, a nawet stanowił zachętę do naśladowania tego wzoru — ale tylko w sytuacjach walki o niepodległość narodow ą.

Biorąc n a w arsztat utwory zarówno „męskie”, jak i „kobiece”, powstałe w kraju i na obczyźnie, Janion demaskuje strategie literackie, odtwarzające i ugruntow ujące kulturow ą pozycję polskich kobiet jak o strażniczek tradycji narodow ej, których wszystkie poczynania miały zmierzać do restauracji pa- triarchalnego modelu kultury w takim stanie, w jakim istniał przed u tra tą niepodległości. P raca odkrywa także przyczyny i dzieje negacji ruchu femini­ stycznego w Polsce. Janion wskazuje, że osobliwa oryginalność i samodzielność Polek nie jest jednoznaczna z ich równouprawnieniem, gdyż ich dom niem ana „em ancypacja” w dziełach literackich i sztuce jest po prostu umocnieniem i usprawiedliwieniem przez odwoływanie się do uczuć patriotycznych — d ru ­ gorzędnej pozycji społecznej kobiet. W chwilach zagrożenia niepodległości państw a kobiety są zachęcane do spełniania istotnych ról poza sferą nadaną im przez system patriarchalny, przez który po wykonaniu tych ról ponownie w tła­ czane są w norm ow ane przezeń tradycyjne role — córek, żon i matek.

B adaczka ustosunkow uje się także do polskiej odmiany „szaleństwa k o ­ biet”, które w swym zachowaniu jak o postacie (literackie i historyczne) oraz ja k o pisarki (np. M aria K om ornicka) przekraczały granice norm kulturow ych wyznaczone przez system patriarchalny. T o kontrowersyjne i niezwykłe w n a ­ szej nauce i kulturze dzieło Janion jest jedną z pierwszych szerzej ujętych historii kobiet widzianych w perspektywie literackiej krytyki feministycznej.

Losy kobiet polskich w poszczególnych epokach historycznych stały się przedm iotem dociekań badawczych innych autorek. W śród nich wyróżniają się dzieła Ingi Iw asiów 63 i G rażyny Borkowskiej. Cudzoziemki Borkowskiej to książka przedstaw iająca wyniki badań nad literaturą kobiecą pow stałą w la­ tach 1840—1920, czyli w okresie kiedy ruch feministyczny rodził się i kształto­ wał, stając się przedm iotem wielu publicystycznych dyskusji i polemik. G łów ­ nym m ateriałem literackim, na którym au to rk a dokonuje swej interpretacji, jest twórczość Narcyzy Żmichowskiej, Elizy Orzeszkowej, Zofii Nałkowskiej oraz M arii Jehanne Wielopolskiej.

B orkow ska korzysta z wyników badań teoretycznych francuskiej krytyki feministycznej, szczególnie rozważań na tem at l’écriture feminine, psychologii i psychoanalizy artykułow ania kobiecości wobec męskiego świata literatury. A utorce bliska jest także spuścizna teoretyczna amerykańskiej ginokrytyki, skupia się bowiem na stosunku pisarek do ich własnej kondycji ekonomicznej, politycznej i kulturowej oraz m etodach działania w celu osiągnięcia satysfakcji pryw atnej i publicznej w społeczeństwie patriarchalnym . Cenna praca Borkow ­ skiej jest pionierską próbą odzyskania dla naszej kultury historii rodzimych ruchów feministycznych, zazwyczaj marginalizowanych lub pomijanych. Bardzo konkretna, interdyscyplinarna analiza wyraźnie określonej epoki historycznej

62 J a n i o n , op. cit., s. 99.

63 I. I w a s i ó w , K re sy w tw órczości W łodzimierza Odojewskiego. Próba fem inistyczna. Szczecin 1994.

otwiera na gruncie polskim nowe perspektywy badawcze w krytyce femini­ stycznej 64.

W latach 1992— 1996 na tem at literatury kobiecej m ożna było znaleźć a r­ tykuły w „K resach”, „bruLionie” i w „Ekslibrisie”, a także w szczecińskich „Pograniczach” i w „Odrze”. Redakcja „Tekstów D rugich” wydała dwa num e­ ry poświęcone wyłącznie problem atyce feministycznej. Powstały też prace, k tó ­ re ostro występują przeciwko studiom feministycznym, mającym jako b y speł­ niać rolę jednej z „ideologii XX wieku, takich jak nazizm, faszyzm czy różne odm iany m arksizm u” 65, oraz prace, które ustawiają owe studia w perspek­ tywie filozoficznej, doprow adzając do rewizji tradycyjnego rozum ienia podstaw epistem ologii66. Wielu badaczy zajmuje się zdefiniowaniem i tym samym okre­ śleniem przedm iotu badań feministycznej krytyki literackiej przez odwołanie się do kobiecej inności odbioru różnych form k u ltu ry 67. Urszula M. Benka widzi tę problem atykę również przez pryzm at tzw. żeńskich i męskich energii istniejących w naturze i społeczeństwach od zarania dziejów68.

Pow stają studia nawołujące do zmiany oceny i interpretacji dzieł klasycz­ nych. Zaświadcza o tym doskonały artykuł Czesława Miłosza W stronę kobiet, gdzie pisarz m.in. rewiduje dotychczasową, negatywną interpretację postaci Telimeny w Panu Tadeuszu oraz wskazuje dzieła, które krytyka, zdom inow ana przez wartości patriarchalne, zazwyczaj marginalizuje. Przykładem tej m argi­ nalizacji jest, według Miłosza, twórczość Anny Swirszczyńskiej. Jej „wiersze miłosne, idące dalej w szczerość niż ktokolwiek w języku polskim, a przy tym najwyraźniej rewindykujące praw o do zmiany partnerów ”, m ogą być pow o­ dem, jak twierdzi Miłosz, ogólnego obniżania jej pozycji jako p o e tk i69. D osko­ nała praca Ingi Iwasiów We wspólnym piekle jest jednym z nielicznych przykładów wykorzystania feministycznej krytyki literackiej do badań nad tzw. typowo męską literaturą. N a materiale twórczości Jerzego Kosińskiego autor­ k a studiuje postm odernistyczną eksperymentalność, odwołującą się do dyk­ tatu ry wyobraźni patriarchalnej, i udowadnia, w przypadku Kosińskiego, jej narracyjne u b ó stw o 70.

O publikow ano także wiele rozpraw na tem at kobiecej biologii i jej wyrazu artystycznego. Analiza tem atyki macierzyństwa w pracach polskich autorek jest tem atem artykułu Ewy Kraskowskiej, w którym autorka rozpraw ia się z występującymi w naszej kulturze stereotypowymi ujęciami tego zjawiska. D a n u ta Sosnowska przeprow adza ciekawe badania nad tem atem prostytucji w twórczości Bolesława Prusa. Chociaż bez odwoływania się do prac femini­

64 W przywoływanym już wywiadzie (Feminizm je s t polityczny) M o i przewiduje, że w łaśnie ta

opcja zdominuje prace naukow e z zakresu feministycznej krytyki: według niej rozważania teore­ tyczne stanowić będą bazę konkretnych interdyscyplinarnych analiz historycznych. Zob. też G. B o r k o w s k a , Strategia pszczoły. Żmichowska wobec Hoffmanowej. „Teksty D rugie” 1993, nr 3/4/5.

65 E. M. T h o m p s o n , O feminizm ie sceptycznie. „Teksty Drugie” 1993, nr 3/4/5, s. 281. 66 E. P a u k s z y s , E pistem ologia fem inistyczna, albo kobieca kontestacja i co z tego wynika dla

nauczania filozofii dzisiaj. W zb.: Filozofia w dobie przemian. Red. T. Buksiński. Poznań 1994.

67 Zob. np. W. W a l c z e w s k a , Feminizm ja k o odkrywanie kultury kobiecej. W zb.: Różnice

i różnorodność. O kulturze ponowoczesnej — szkice krytyczne. Red. A. Jawłowska. P oznań 1996.

68 U . M. B e n k a , Energia kobiecości. „Teksty D rugie” 1993, nr 4/5/6. 69 Cz. M i ł o s z , W stronę kobiet. Jw., s. 13.

stek francuskich, M ałgorzata Lisiewicz porusza tem atykę biologicznej tożsa­ mości jako antytezy kultury we współczesnym rozumieniu aktu kreacyjnego, a M agdalena U jm a przedstaw ia zagadnienie cielesności determinującej sztukę (głównie sztuki plastyczne)71.

Form y i działalność francuskiej, amerykańskiej oraz brytyjskiej krytyki fe­ ministycznej i w ogóle feministycznej krytyki literackiej jako takiej są bardziej skomplikowane i znacznie bardziej heterogeniczne, niż zostało to ukazane. Ich przedstawicielki stanow ią szerokie spektrum polityczne (liberalizm, radyka­ lizm, marksizm). M ają różnorodny stosunek do estetyki kobiecej (wyrażający rasowe, seksualne, społeczne preferencje). Ich koncepcja Kobiety nie jest jedn o­ znacznie określona, gdyż wywodzą ją z podłoża biologicznego, kulturowego i ekonomicznego. N iektóre z nich otwarcie przeciwstawiają się rozwijaniu teo­ retycznemu zagadnień feminizmu, inne widzą potrzebę takiej teorii, lecz tylko w określonych ram ach, np. wtedy gdy teoria krytyki feministycznej oparłaby się wyłącznie na doświadczeniu kobiet lub jeśli byłaby ona odbiciem „nowego języka biologicznego czy też buntowniczej ciszy” 72.

Ponadto, wszystkie te feministyczne kategorie nie tw orzą odrębnych kul­ turow o pojęć, choć dla pewnej klarowności zostały tutaj przedstawione właśnie w takiej formie. T rudno jest określić granice tych kategorii w ujęciu poszczegól­ nych badaczek, gdyż bez przerwy wzbogacają one swoje krytyczne podejścia przez przekształcenie, recenzowanie, krytykow anie i konkretne wykorzystanie pomysłów teoretycznych w studiach nad litera tu rą 73. Ponieważ krytyka femi­ nistyczna trafia na grunt polski oraz do pozostałych krajów postkom unistycz­ nych stosunkow o późno, nie m ożna jeszcze dokładnie określić jej dorobku i kierunków rozwoju. W stępny przegląd pozwala stwierdzić, że jej polska wer­ sja nie jest prostą reprodukcją opcji zachodnich, lecz oryginalną odm ianą, otwierającą również nowe perspektywy badań literaturoznawczych.

71 E. K r a s k o w s k a , Od fizjologii do filozofii macierzyństwa. „Kresy” 1996, nr 28. — D . S o s n o w s k a , Ciało w yparte. Jw., nr 25. — M . L i s i e w i c z , Ciało przeciw naukowym dyskursom. Jw. — M . U jm a , W styd i brzydota. Jw. Zob. też M. K it o w s k a - Ł y s ia k , Pamięć ciała. Jw., nr 26. — K. K a w a l e r o w i c z , Ciało i magia w sztuce kobiet. Jw.

72 E. M e s s e r - D a v id o w , The Philosophical Bases o f Feminist L iterary Criticism. „New Lite­ rary H istory” 1987, nr 19, s. 65.

73 Podaję tutaj niektóre z najbardziej ogólnych pozycji pośw ięconych problem atyce femini­ stycznej krytyki literackiej. W arto odnotow ać, że autorem pierwszego całościow ego opracowania tego tematu jest australijski profesor, K. K. R u t h v e n : Feminist L itera ry Studies. Cambridge 1984. Zob. też M o i, op. cit. — M . H u m m , Feminist Criticism : Women A s Contemporary Critics. Brigh­ ton 1986. — J. T o d d , Feminist L iterary H istory: A Defence. Cambridge 1988. Pojawiły się także an tologie tekstów krytycznych stanow iące przegląd polisem icznego spektrum feministycznych ba­ dań nad literaturą: M aking a Difference: Feminist L iterary Criticism. Ed. G . G r e e n e and C. K a h n . L ondon 1985. — The N ew Feminist Criticism. — Feminist Theory Reader. N ajnow sza antologia, The Feminist R eader: E ssays in Gender and the P olitics o f L itera ry Criticism (Ed. C. B e l s e y and J. M o o r e . L ond on 1990), doczekała się sześciu wznowień.