Wspó ïczesny sektor bankowy wbwarunkach niestabilno Ăci finansów publicznych

(1)

* Ewa Gubernat-Ulatowski, dr – Katedra Finansów, Uniwersytet Ekonomiczny we Wrocïawiu.

Adres do korespondencji: Katedra Finansów, Uniwersytet Ekonomiczny we Wrocïawiu, ul. Koman- dorskab118/120, 53-345 Wrocïaw; e-mail: ewa.gubernat@ue.wroc.pl.

Wspó ïczesny sektor bankowy wbwarunkach niestabilno Ăci finansów publicznych

Ewa Gubernat-Ulatowski

^*

Spowolnienie gospodarcze zazwyczaj kojarzone jest zbkryzysem finansów publicznych. Tur- bulentne otoczenie finansów publicznych wywiera istotny wpïyw na swobodÚ prowadzenia dziaïalnoĂci bankowej. Oznacza to, ĝe niestabilne otoczenie finansów publicznych oddziaïuje na kryzys wbsektorze bankowym. Celem opracowania jest wskazanie wzajemnych zaleĝnoĂci miÚdzy kryzysem finansów publicznych ab stabilnoĂciÈ sektora bankowego. W badaniach wykorzystano metodÚ analizy literatury ěródïowej oraz dane empiryczne. Wyniki uzyskane na podstawie przeprowadzonej analizy pozwalajÈ stwierdziÊ, ĝe wprowadzone wbkilkunastu krajach Europy opodatkowanie banków jest odpowiedziÈ na hazard moralny banków, ale teĝ stanowi jeden zbistotnych elementów polityki fiskalnej pañstwa.

Sïowa kluczowe: sektor bankowy, kryzys finansów publicznych, opodatkowanie banków.

Nadesïany: 06.03.17 | Zaakceptowany do druku: 02.05.17

Contemporary Banking in Conditions of Instability of Public Finances

The economic slowdown is usually associated with the crisis of public finances. Turbulent environment of public finances has absignificant impact on the banking business. This means that the unstable environment affects public finances crisis in the banking sector. The aim of the study is to identify interdependencies between the crisis of public finances and the stability of the banking sector. The study used the method of analysis of the source literature and empirical data. The results, based on the analysis undertaken, lead to the conclusion that it introduced in several European countries, taxation of banks is abresponse to the moral hazard of banks, but also constitutes one of the essential elements of the fiscal policy of the state.

Keywords: banking sector, the crisis of public finances, taxation of banks.

Submitted: 06.03.17 | Accepted: 02.05.17

JEL: G01, G21, G28

Studia i Materiaïy, 2/2017 (24), cz. 1: 131– 141 ISSN 1733-9758, © Wydziaï ZarzÈdzania UW DOI 10.7172/1733-9758.2017.24.12

(2)

1. Wprowadzenie

Spowolnienie gospodarcze zazwyczaj kojarzone jest zb kryzysem finansów publicznych. Turbulentne otoczenie finan- sów publicznych wywiera natomiast istotny wpïyw na swobodÚ prowadzenia dziaïalno- Ăci bankowej. Oznacza to, ĝe niestabilne otoczenie finansów publicznych oddziaïuje na kryzys wbsektorze bankowym. Ponadto procesy te, zbracji doĂwiadczeñ ostatnich lat, wzajemnie siÚ przenikajÈ ibniejednokrotnie potÚgujÈ (Szymañski, http). W konsekwencji sïaboĂÊ finansów publicznych kreuje negatywne impulsy dla stabilnoĂci sektora bankowego ibprowadzenia przezeñ dziaïal- noĂci bankowej, zaĂ naruszona równowaga kapitaïowa ib finansowa banków ogranicza moĝliwoĂci rozwiÈzania problemów fiskalnych (Szymañski, http). Kryzys finansowy pierwszej dekady XXI wieku spowodowaï powaĝne konsekwencje dla budĝetów wielu pañstw, wywoïujÈc skutki zarówno bezpo- Ărednie, jak np. dokapitalizowanie banków ze Ărodków budĝetowych, jak ib te poĂred- nie wb postaci niĝszych wpïywów zb podat- ków pïaconych przez banki. Wobec tego wzajemne oddziaïywania miÚdzy stabilno- ĂciÈ sektora bankowego abstanem finansów publicznych staïy siÚ gïównym impulsem do podjÚcia rozwaĝañ ob sile wzajemnych zaleĝnoĂci oraz wskazania konsekwencji kryzysu finansów publicznych dla sektora bankowego. Wzmocnienie stabilnoĂci ban- ków jest nie tylko warunkiem koniecznym

zrównowaĝonego rozwoju gospodarczego, lecz takĝe warunkiem zwiÚkszenia bezpie- czeñstwa finansów publicznych.

2. Istota wzajemnych relacji mi Údzy stanem finansów publicznych a bsektorem bankowym

Istotnym elementem spajajÈcym sektor publiczny zb sektorem bankowym jest bez wÈtpienia pomoc publiczna, jakÈ otrzy- mujÈ banki. RównoczeĂnie istnieje zaleĝ- noĂÊ odwrotna. Niezwykle istotnÈ zmiennÈ wpïywu kryzysu finansów publicznych wb aspekcie stabilnoĂci sektora bankowego sÈ ïÈczne wolumeny, które poszczególne rzÈdy poĝyczajÈ od banków krajowych.

Kryzys finansów publicznych wbduĝym stopniu wpïywa na sytuacjÚ wb sektorze bankowym poprzez pryzmat finansowania dïugu publicznego emisjÈ obligacji skarbowych, których nabywcami czÚsto sÈ banki. Wów- czas stabilnoĂÊ ib efektywnoĂÊ dziaïania banków jest silnie uzaleĝniona od sytuacji wb sektorze finansów publicznych. Moĝna zatem wnioskowaÊ, ĝe perspektywa rozwoju poszczególnych pañstw jest zdeterminowana zdolnoĂciÈ banków do sfinansowania dïugu publicznego. ZaleĝnoĂci te zaprezentowano na rysunku 1.

W sytuacji niestabilnych finansów publicznych, zaangaĝowanie banków wbobli- gacje skarbowe traktowane jest jako ich eks- pozycja wbinstrumenty obarczone wysokim ryzykiem¹. WbnastÚpstwie moĝe to obniĝaÊ

Rysunek 1. Wzajemne zaleĝnoĂci miÚdzy stanem finansów publicznych absektorem bankowym KRYZYS SEKTORA

BANKOWEGO

KRYZYS FINANSÓW

PUBLICZNYCH KRYZYS

MAKROEKONOMICZNY PRZEJĘCIE

ZOBOWIĄZAŃ BANKÓW

FINANSOWANIE DŁUGU

PUBLICZNEGO PRZEZ BANKI SPADEK ZAINTERESOWANIA OFERTĄ BANKÓW

OGRANICZENIE AKCJI KREDYTOWEJ

NIEKORZYSTNY RATING PAŃSTWA OGRANICZENIE WYPŁACALNOŚCI SEKTORA

PUBLICZNEGO

½ródïo: J.C. Shambaugh, The Euro’s Crises, McDonough School of Business, Georgetown University and NBER, Brooking Papers an Economic Activity, March, 2012, s. 47.

(3)

Wydziaï ZarzÈdzania UW DOI 10.7172/1733-9758.2017.24.12 133 wiarygodnoĂÊ banków na rynku, szczegól-

nie wbsytuacji, kiedy rzÈdy nie sÈ wbstanie terminowo obsïugiwaÊ zadïuĝenia. Moĝe to rodziÊ niebezpieczeñstwo, ĝe poprzez pryzmat niskiej jakoĂci portfela kredytowego banki bÚdÈ postrzegane jako niewiarygodne ibniewypïacalne. Jest to tym bardziej istotne, ĝe wb gospodarce rynkowej wystÚpuje zjawisko niewypïacalnoĂci oraz upadïoĂci podmiotów gospodarczych jako naturalny element wolnej konkurencji, co wpïywa na mocniejszÈ pozycjÚ rynkowÈ podmiotów pozostajÈcych wb danej branĝy. W przypadku instytucji finansowych, ab wb szcze- gólnoĂci wb kontekĂcie banków wyróĝnia- jÈcych siÚ szczególnymi cechami, istotnie ryzykowne byïoby okreĂlenie, ĝe upadïoĂÊ jednego zb banków pozytywnie wpïynie na przewagi konkurencyjne jego konkurentów (Szczepañska ibin., 2004, s. 7). Inwestorzy na rynku oczekujÈ bowiem, ĝe banki jako instytucje zaufania publicznego wykaĝÈ siÚ spo- ïecznÈ odpowiedzialnoĂciÈ², abich rodzime rzÈdy potrafiÈ realizowaÊ wïaĂciwÈ politykÚ fiskalnÈ. W praktyce moĝe to skutkowaÊ zdecydowanym osïabieniem atrakcyjnoĂci ofert banków oraz ograniczeniem atrak- cyjnych ěródeï finansowania szczególnie wbodniesieniu do przedsiÚwziÚÊ inwestycyj- nych, bÚdÈcych kluczowym czynnikiem dïu- goterminowego wzrostu gospodarczego. W sytuacji spowolnienia gospodarczego ibkry- zysu makroekonomicznego wysoce praw- dopodobne jest obniĝenie wiarygodnoĂci pañstwa, abtym samym rozwój kryzysu finan- sów publicznych³. Warto takĝe podkreĂliÊ, ĝe obecnie funkcjonujÈ miÚdzynarodowe grupy bankowe, ab utrata zaufania inwe- storów moĝe przenosiÊ kryzys na kolejne kraje.

3. Opodatkowanie sektora bankowego – zagadnienia wybrane

Sektor finansowy stanowi znaczÈcÈ czÚĂÊ gospodarki narodowej ibglobalnej. GïównÈ rolÈ banków jest bezpieczna alokacja zasobów, ab na szczególnÈ uwagÚ zasïu- gujÈ nastÚpujÈce ich cechy (Szczepañska, Dobrzañska ib Zdanowicz, 2015, s. 9–10):

• ěródïa finansowania banków sÈ roz- proszone, zazwyczaj krótkoterminowe, czÚstokroÊ wymagalne na ĝÈdanie (np. depozyty), podczas gdy aktywa sÈ zb reguïy dïugoterminowe, wb ich przypadku nie zawsze moĝliwa jest realiza-

cja tzw. szybkiej sprzedaĝy (np. kredyty), ab ich natychmiastowa ib wymuszona sprzedaĝ zwiÈzana jest zb koniecznoĂciÈ poniesienia strat;

• relatywnie niski udziaï kapitaïu wïasnego wbrelacji do poziomu aktywów definio- wany jako wysoka děwignia finansowa, co wbsytuacji wzmoĝonych wypïat depo- zytów ibwyprzedaĝy aktywów po zaniĝo- nej cenie negatywnie wpïywa na poziom kapitaïów banku.

Problematyka naïoĝenia na banki podat- ków obecnie jest przedmiotem dyskusji na forum miÚdzynarodowym, abtakĝe kluczowym elementem polityki fiskalnej wielu pañstw europejskich, które uzasadniajÈ to obciÈĝenie nastÚpujÈco:

• w dobie spowolnienia gospodarczego sektor bankowy wb wielu krajach zostaï zasilony Ărodkami finansowymi zbbudĝe- tów krajowych,

• spowolnienie gospodarcze negatywnie wpïynÚïo na dochody podatkowe uzy- skiwane przez rzÈdy, powodujÈc istotne pogïÚbianie deficytów budĝetowych ibwzrost dïugu publicznego.

Przedmiotem dywagacji sÈ równieĝ roz- wiÈzania dotyczÈce opodatkowania banków, które uwzglÚdniajÈ przede wszystkim nastÚ- pujÈce aspekty (Miklaszewska, 2004, s. 7):

• zakres podmiotów objÚtych podatkiem – wbobszarze których znalazïy siÚ: banki, banki krajowe, banki ib firmy inwesty- cyjne, wszystkie instytucje finansowe, duĝe instytucje finansowe (ze wskazanÈ wartoĂciÈ granicznÈ aktywów), na bazie pojedynczych podmiotów lub grupy kapitaïowej,

• charakter opïat/podatków: tj. ex ante, ex post – wbprzypadku opïat ex ante gïówna czÚĂÊ opïaty jest przeznaczona na stwo- rzenie funduszu restrukturyzacyjnego (stabilizacyjnego), natomiast wb przypadku opïaty ex post stanowi ona wpïyw budĝetowy, pokrywajÈcy koszty juĝ poniesione. Stawka opïat powinna byÊ zaleĝna od ryzyka, jakie dana instytucja wnosi do systemu finansowego. Problem ten dotyczy przede wszystkim banków znaczÈcych, czyli takich, które majÈ istotny wpïyw na ryzyko systemowe,

• podstawa: wartoĂÊ transakcji (wybranych np. pozabilansowych), aktywa, aktywa waĝone ryzykiem, depozyty, zobowiÈ- zania inne niĝ depozyty, aktywa zarzÈ- dzane, dochody operacyjne, zyski, wyna- grodzenia lub premie,

(4)

• stawka podatkowa: liniowa, progresywna, liniowa zbograniczeniem kwotowym,

• cel opodatkowania: wpïywy budĝetowe, fundusz stabilizacyjny/restrukturyzacyjny.

Zakres, podstawa ib charakter nalicza- nia podatków mogÈ byÊ róĝne. RozwaĝajÈc kwestiÚ opodatkowania sektora bankowego, naleĝy zatem odpowiedzieÊ na pytanie, jakie sÈ cele opodatkowania banków ibjakie moĝna osiÈgnÈÊ korzyĂci. W tym kontekĂcie kluczowe jest zdefiniowanie akceptowalnego spoïecznie poziomu dochodowoĂci banków.

Ponadto naleĝy uwzglÚdniÊ poprzez pry-

zmat opodatkowania banków ryzyko znisz- czenia atrakcyjnoĂci inwestycyjnej sektora bankowego dla potencjalnych inwestorów ibkoniecznoĂci angaĝowania Ărodków publicznych wb celu zapewnienia bezpieczeñstwa systemu finansowego. KonkludujÈc zatem, mamy do czynienia zbwyborem miÚdzy fiskal- nym celem opodatkowania banków, gïównie krótkookresowym ab opodatkowaniem, któ- rego celem jest wzrost stabilnoĂci systemu finansowego, oznaczajÈcy redukcjÚ ryzyka dla finansów publicznych wbdïugiej perspek- tywie czasowej (por. tabela 1).

Tabela 1. Cele opodatkowania banków

Cele opodatkowania banków Horyzont czasowy Cele krótkotermi-

nowe (doraěne) Opodatkowanie banków miaïoby sïuĝyÊ zwiÚkszeniu wpïywów do budĝe- tu pañstwa oraz przeniesieniu czÚĂci kosztów spowolnienia gospodarczego poniesionych przez budĝety pañstw na instytucje finansowe.

Cele dïugotermi-

nowe Opodatkowanie banków powinno sïuĝyÊ budowaniu specjalnych funduszy, które mogïyby wspomóc finansowanie restrukturyzacji lub likwidacji banków na wypa- dek przyszïych kryzysów ekonomicznych. W ten sposób budĝety pañstw nie byïyby obciÈĝone kosztami pomocy publicznej dla sektora bankowego. Waĝnym aspektem takiej strategii dïugoterminowej jest dÈĝenie do ograniczenia pokusy naduĝycia, abrealizacjÚ tego celu miaïoby wspomagaÊ zwiÚkszenie zaangaĝowa- nia Ărodków prywatnych wbkosztach rozwiÈzywania kryzysów bankowych.

Pozostaïe cele fiskalne podatku bankowego ZwiÚkszenie do -

chodów podatkowych pañstwa

Wzrost dochodów podatkowych budĝetu pañstwa wiÈĝe siÚ zb problemami finansów publicznych wb wielu pañstwach, spowodowanymi gïównie (choÊ nie wyïÈcznie) kryzysem finansowym, wb tym koniecznoĂciÈ interwencyjnej pomocy instytucjom finansowym zagroĝonym upadïoĂciÈ.

ZwiÚkszenie ob - ciÈĝeñ podatkowych sektora

Opodatkowanie sektora bankowego jest pochodnÈ oceny, ĝe sektor ten wbnie- wielkim stopniu partycypuje wbdochodach podatkowych ogóïem, natomiast wbistotnym stopniu korzysta zbdóbr publicznych. Opodatkowanie odwoïuje siÚ zatem do solidarnoĂci ibsprawiedliwoĂci spoïecznej.

Naïoĝenie na sektor finanso wy kary za spo wodowanie kry zysu finansowego

Zwaĝywszy na fakt, ĝe obecny, globalny kryzys finansowy zostaï wywoïany ibrozprzestrzeniony przez instytucje finansowe, które nie zachowaïy podsta- wowych reguï bezpieczeñstwa, rekomendowane sÈ rozwiÈzania polegajÈce na obciÈĝeniu banków kosztami interwencji rzÈdowych wbformie podatków, tj.bpokrycia fiskalnych kosztów kryzysu. W tym Ăwietle opodatkowanie ban- ków utoĝsamiane jest ze zwrotem otrzymanej pomocy publicznej.

KoniecznoĂÊ zwiÚkszenia sta- bilnoĂci sektora finansowego

Bezpieczeñstwo sektora finansowego jest wartoĂciÈ nadrzÚdnÈ. Konstrukcja podatku bankowego powinna zatem sprzyjaÊ bezpiecznej polityce banków, ogra- niczaÊ wolumen transakcji obarczonych wysokim ryzykiem, zapobiegaÊ naduĝy- ciom ibhazardowi moralnemu wbdziaïalnoĂci bankowej, abprzez to zmniejszyÊ zagroĝenie wystÈpienia kryzysów finansowych wb przyszïoĂci. Opodatkowanie sektora bankowego wbkontekĂcie jego stabilnoĂci ma na celu budowÚ dedyko- wanych funduszy, tj. takich, zbktórych mogïaby zostaÊ sfinansowana restruktu- ryzacja lub likwidacja banków wbprzypadku potencjalnych, przyszïych kryzysów.

W tym znaczeniu opodatkowanie banków miaïoby korygowaÊ zatem negatywne efekty zewnÚtrzne zwiÈzane zbprowadzeniem dziaïalnoĂci bankowej, abprzede wszystkim zapobiegaÊ nadmiernej ekspozycji na ryzyko systemowe.

½ródïo: opracowanie wïasne.

(5)

Wydziaï ZarzÈdzania UW DOI 10.7172/1733-9758.2017.24.12 135 Warto podkreĂliÊ, iĝ obecnie opodatko-

wanie sektora bankowego, abprzede wszystkim skala pïaconych przez banki podatków, wciÈĝ budzÈ wiele kontrowersji. Z jednej strony intensywnie podnoszone sÈ kwestie, ĝe sektor bankowy ponosi niewspóïmiernie niskie obciÈĝenia fiskalne wbrelacji do jego rozmiarów. Pozostaïe opinie odnoszÈ siÚ do potencjalnych konsekwencji ibwpïywu na sferÚ realnÈ ibzmniejszenie poziomu atrak- cyjnoĂci dla inwestorów. Zestawienie argu- mentów za ibprzeciw opodatkowaniem sektora bankowego zaprezentowano wbtabeli 2.

Opodatkowanie sektora bankowego winno byÊ zatem zbalansowane, tj. wpïywaÊ na wzrost wpïywów budĝetowych zb tytuïu podatku, jednak nie powinno sïuĝyÊ tylko ograniczaniu nierównowagi finansów publicznych. Dziaïania dotyczÈce sfery

budĝetowej powinny koncentrowaÊ siÚ przede wszystkim na redukcji wydatków, ab system opodatkowania sektora bankowego powinien skutecznie zapobiegaÊ nadmiernej ekspozycji na ryzyko systemowe ibprzyszïym kryzysom finansowym.

Banki sÈ zobowiÈzane nie tylko wbramach podatku dochodowego, podatku od transakcji finansowych, opïat skarbowych, ale ponoszÈ takĝe dodatkowe obciÈĝenia quasi-podatkowe. Specyficznym rodzajem dodatkowych obciÈĝeñ sÈ miÚdzy innymi:

obowiÈzkowe rezerwy, skïadki na fundusze gwarantowania depozytów czy teĝ podatek od Ărodków utrzymywanych wb walutach obcych. Innym rodzajem quasi-podatku moĝe byÊ równieĝ zalecenie udzielania poĝyczek przez banki wskazanym przez pañstwo sektorom lub nabywania przez te

Tabela 2. Uwarunkowania opodatkowania banków

Opodatkowanie sektora bankowego

Zalety/argumenty przemawiajÈce zabopodatkowaniem sektora

• ryzyko systemowe wystÚpujÈce wbdziaïalnoĂci banków – kryzys jednego banku moĝe szyb- ko przenieĂÊ siÚ na caïy sektor bankowy oraz wywoïaÊ istotne konsekwencje dla realnej sfery gospodarki,

• wysokie koszty kryzysów bankowych, obciÈĝajÈce wszystkich podatników,

• gromadzenie Ărodków ex ante na rozwiÈzywanie potencjalnych problemów sektora bankowego wbprzyszïoĂci, tj. ograniczenie pomocy publicznej na ratowanie banków,

• transakcje na rynkach finansowych charakteryzuje duĝa skala dziaïalnoĂci, gïównie zbuwagi na wielkoĂÊ krótkoterminowych transakcji spekulacyjnych,

• zmiennoĂÊ cen aktywów finansowych spowodowana transakcjami spekulacyjnymi istotnie powoduje staïe naruszenie fundamentalnej równowagi systemu,

• opodatkowanie aktywów/transakcji finansowych winno sïuĝyÊ stabilizacji cen aktywów finansowych, poniewaĝ podnosi koszty transakcji spekulacyjnych,

• dodatkowe podatki/opïaty obciÈĝajÈce sektor bankowy sÈ wprowadzone wbcoraz wiÚkszej liczbie krajów Unii Europejskiej jako element polityki fiskalnej pañstwa.

Wady/argumenty przeciw opodatkowaniu sektora

• opodatkowanie banków moĝe powodowaÊ zmniejszenie zdolnoĂci sektora finansowego do akumulacji kapitaïu,

• ograniczenie akcji kredytowej dla podmiotów niefinansowych,

• wzrost kosztów kredytowania,

• wysokie wolumeny transakcji na rynkach finansowych odzwierciedlajÈ pïynnoĂÊ tego rynku,

• istotna czÚĂÊ transakcji krótkoterminowych ma charakter zabezpieczajÈcy, zwiÈzany zbdystrybucjÈ ryzyka,

• spekulacja jest waĝnym elementem, niezbÚdnym dla ustalania cen aktywów,

• wzrost kosztów transakcyjnych negatywnie wpïywa na pïynnoĂÊ sektora,

• ryzyko przeniesienia obciÈĝeñ fiskalnych na klientów poprzez kanaï cenowy,

• znaczÈce obniĝenie rentownoĂci dziaïalnoĂci finansowej moĝe zniechÚcaÊ do jej prowadzenia,

• niebezpieczeñstwo przenoszenia róĝnych operacji finansowych do innych form dziaïal- noĂci,

• uczestnicy rynku bÚdÈ staraÊ siÚ znaleěÊ rozwiÈzania, które pozwolÈ ominÈÊ przepisy podatkowe.

½ródïo: opracowanie wïasne.

(6)

podmioty wskazanych papierów wartoĂcio- wych. Ta grupa obciÈĝeñ sektora bankowego nie znajduje odzwierciedlenia wbsyste- mie podatkowym pañstwa, choÊ obciÈĝenia te sÈ znacznym ěródïem jego dochodów.

Zwaĝywszy zatem na wspóïistnienie dodatkowych podatków, moĝemy stwierdziÊ, ĝe rzeczywista skala opodatkowania sektora bankowego jest istotnie wyĝsza.

KonkludujÈc powyĝsze rozwiÈzania, naleĝy podkreĂliÊ, ĝe zasadniczym celem opodatkowania dziaïalnoĂci bankowej jest:

• korygowanie negatywnych efektów zewnÚtrznych dziaïalnoĂci sektora finansowego, wb tym przede wszystkim nadmiernej ekspozycji na ryzyko,

• partycypowanie sektora finansowego wbkosztach zwiÈzanych zbkryzysem finansowym,

• fundamentalne ěródïo finansowania realizacji strategii wyjĂcia rzÈdów ze wsparcia gospodarek.

4. Podatek bankowy w bkrajach Unii bEuropejskiej

Kryzys finansowy ib gospodarczy, któ- rego poczÈtek zanotowano wb 2008 roku, negatywnie wpïynÈï na stabilnoĂÊ finansów publicznych wbwielu krajach Unii Europej- skiej, gïównie zbuwagi na wydatki zwiÈzane zb dziaïaniami pomocowymi dla sektora finansowego. W istocie kryzys finansowy pochïonÈï znaczne wolumeny zwiÚkszo- nych wydatków rzÈdów na pomoc publicznÈ dedykowanÈ dla banków, zaĂ niestabilna sytuacja finansów publicznych determino- waïa spadek zaufania do banków, posia- dajÈcych wb swoim portfelu inwestycyjnym skarbowe papiery wartoĂciowe. Na tym etapie wyraěnie widoczne byïo zjawisko wzajemnego oddziaïywania miÚdzy niesta- bilnoĂciÈ finansów publicznych ab kryzysem bankowym, gdzie zaczÚïy siÚ wyczerpywaÊ moĝliwoĂci pomocy finansowej dla banków ze strony rzÈdów. W odpowiedzi na sze- reg wyĝej wskazanych uwarunkowañ wiele pañstw Wspólnoty zaczÚïo prowadziÊ dziaïa- nia wbkierunku wprowadzenia dodatkowych podatków ibopïat od banków. Jako zasadni- cze uzasadnienie wskazywano na koniecz- noĂÊ finansowej rekompensaty poniesionych kosztów fiskalnych wbczasie interwencji rzÈ- dowych; podkreĂlano takĝe ogólne potrzeby budĝetowe, wynikajÈce zbniĝszych wpïywów podatkowych na skutek spowolnienia gospodarczego. W tym obszarze Komisja Europej-

ska zajÚïa swoje stanowisko, wskazujÈc uzasadnienie potrzeby wprowadzenia podatków od banków (Komunikat Narodowego Banku Polskiego, 2010, s. 6):

• sektor finansowy przyczyniï siÚ do powstania kryzysu finansowego, po czym otrzymaï wysokÈ pomoc rzÈdowÈ – zwa- ĝywszy na wsparcie finansowe, powinien on zatem partycypowaÊ wbkosztach odbudowania europejskich gospodarek ibnaprawy finansów publicznych,

• korygujÈcy podatek bankowy mógïby uzupeïniÊ podstawowe Ărodki regula- cyjne (w tym podatek bankowy ibfundusz naprawczy) opracowane wb celu zwiÚk- szenia efektywnoĂci rynków finansowych ibograniczenia ich zmiennoĂci,

• uwzglÚdniajÈc fakt, ĝe sektor finansowy wb krajach Wspólnoty jest zwolniony zb podatku od wartoĂci dodanej VAT, to forma opodatkowania banków moĝe zapobiec zbyt niskiemu opodatkowaniu wbporównaniu zbinnymi sektorami.

Z danych przedstawionych wb tabeli 3 wynika, ĝe zasadnicza czÚĂÊ funkcjonujÈ- cych juĝ rozwiÈzañ ma charakter podat- ków, natomiast pozostaïe dotyczÈ opïat celowych, przeznaczonych na tworzenie funduszy stabilizacyjnych ib restruktury- zacyjnych. W kontekĂcie jednomyĂlnoĂci finansów wskazane byïoby, aby fundusze restrukturyzacji banków pozostaïy odrÚbne od budĝetów krajowych. Wówczas nie bÚdÈ one zwiÚkszaÊ wpïywów budĝetowych, absïuĝyÊ tylko pokryciu kosztów potencjalnych przyszïych kryzysów. Warto zauwaĝyÊ, ĝe zdecydowana wiÚkszoĂÊ krajów Unii, która wprowadziïa podatek bankowy, przy- jÚïa jako podstawÚ opodatkowania pasywa banków zbwyïÈczeniem kapitaïów wïasnych.

Pozostaïe pañstwa jako podstawÚ opodatkowania przyjÚïy poziom aktywów. Istotne jest, ĝe funkcjonujÈce obecnie rozwiÈzania powinny byÊ przedmiotem regularnego przeglÈdu, który wynika zbpowiÈzañ ibkom- plementarnoĂci opïat zbinnymi regulacjami dotyczÈcymi instytucji finansowych, jak równieĝ zbewentualnymi podatkami, które mogÈ zostaÊ wbprzyszïoĂci naïoĝone na sektor. Wskazane jest takĝe, aby nakïadane na banki dodatkowe opïaty, nie stanowiïy zbyt duĝego obciÈĝenia dla sektora ibby nie wpïywaïy negatywnie na zdolnoĂÊ banków do akumulacji kapitaïu, poniewaĝ mogïoby to negatywnie wpïynÈÊ na dostÚpnoĂÊ akwi- zycji kredytowej na rynku, abtym samym na perspektywy wzrostu gospodarczego.

(7)

137Wydziaï ZarzÈdzania UW DOI 10.7172/1733-9758.2017.24.12

Tabela 3. Opodatkowanie sektora bankowego wbUnii Europejskiej

Pañstwo Rok

wdroĝenia Stawka Podstawa

opodatkowania WyïÈczenia Koszt

podatkowy Wpïywy zbpodatku

Austria 2011 0,09%-0,11%, powyĝej

20bmld euro Pasywa

Kapitaï, depozyty ubezpieczeniowe, niektóre inne zobowiÈzania, kwota wolna 1 mld EUR

Tak

Budĝet centralny Fundusz stabilizacyjny (lata 2012–2017)

Belgia 2012 0,035% Pasywa Kapitaï, depozyty ubezpieczone Tak Fundusz stabilizacyjny

Cypr 2011 0,15% Pasywa Opodatkowane tylko depozyty Nie Budĝet centralny

Fundusz stabilizacyjny

Finlandia 2013 0,125% Aktywa (RWA) Podstawa opodatkowania to aktywa

waĝone ryzykiem Nie Budĝet centralny

Francja 2011 0,539%, stopniowa redukcja

do 0,141% wb2019 Minimalny wymóg

kapitaïowy Kwota wolna 500 mln eur Tak Budĝet centralny

otwa 2011 0,072% Pasywa

Kapitaï, depozyty objÚte systemem gwarantowania, obligacje hipoteczne,

zobowiÈzania podporzÈdkowane Tak Budĝet centralny Holandia 2012 0,022%, 0,044% Pasywa Kapitaï, depozyty ubezpieczone,

kwota wolna 20 mld eur Nie Budĝet centralny Niemcy 2011 0,02%–0,06%, 0,0003 Pasywa

Instrumenty pochodne

Kapitaï, depozyty ubezpieczone

Kwota wolna 200 mln euro Nie Fundusz stabilizacyjny

Portugalia 2011 0,01%–0,085%

0,001%, 0,0003%

Pasywa

Instrumenty pochodne

Kapitaï, depozyty ubezpieczone Instrumenty pochodne sïuĝÈce zabezpieczeniu

Nie Budĝet centralny

Sïowacja 2012 0,4% Pasywa

Kapitaï, dïug podporzÈdkowany, dïugoterminowe zobowiÈzania

wewnÈtrzgrupowe Tak

Fundusz stabilizacyjny (cel 1,45% aktywów sektora)

(8)

138Studia i Materiaïy 2/2017 (24),

Pañstwo Rok

wdroĝenia Stawka Podstawa

opodatkowania WyïÈczenia Koszt

podatkowy Wpïywy zbpodatku

Szwecja 2009 0,036% Pasywa

Kapitaï, zobowiÈzania

podporzÈdkowane, zobowiÈzania

wewnÈtrzgrupowe Tak Fundusz stabilizacyjny

WÚgry 2010 0,31% powyĝej 50 mld HUF

0,15% poniĝej 50 mld HUF Aktywa

Poĝyczki miÚdzybankowe Poĝyczki dla przedsiÚbiorstw finansowych

Tak Budĝet centralny

Wielka

Brytania 2011 0,105% dla zobowiÈzañ

dïugoterminowych Pasywa Kapitaï, depozyty ubezpieczone

Kwota wolna 20 mld GBP Nie Budĝet centralny

½ródïo: opracowanie wïasne na podstawie OECD, EUROSTAT.

Tabela 3 cd.

(9)

Wydziaï ZarzÈdzania UW DOI 10.7172/1733-9758.2017.24.12 139

5. Pomoc publiczna dla banków

w bUnii Europejskiej abstabilnoĂÊ sektora bankowego w bPolsce

Gïównym czynnikiem ïÈczÈcym sektor publiczny ibbankowy jest pomoc publiczna, którÈ wykorzystujÈ banki. Skala pomocy finansowej udzielonej przez rzÈdy pañstw czïonkowskich sektorowi bankowemu wbUnii Europejskiej wblatach 2008–2012 sta- nowiïa kwotÚ 413,2 mld euro, tj.bok.b16,5%

PKB UE (Commission Staff Working Paper, 2012, s. 28). Dominowaïy wówczas 4 formy pomocy (Crisis Management: Key…, 2010):

• gwarancje rzÈdowe na zobowiÈzania banków,

• bezpoĂrednie dokapitalizowanie banków wbformie zakupu akcji,

• dziaïania sïuĝÈce poprawie jakoĂci akty- wów wbformie transferu zïych aktywów do specjalnie utworzonych przez rzÈdy podmiotów zarzÈdzajÈcych aktywami,

• wsparcie pïynnoĂciowe inne niĝ gwarancje.

Skala udzielonej bankom pomocy publicznej (Koturbowicz, 2011, s. 410) wb konsekwencji spowodowaïa, ĝe wiele rzÈdów staïo siÚ wiÚkszoĂciowymi udzia- ïowcami banków. Skala udzielonej pomocy tylko wb okresie 2008–2010 byïa rozpro- szona geograficznie. Pomoc koncentrowaïa siÚ wbkilku krajach (por. tabela 4).

Tabela 4. Wykorzystanie pomocy publicznej przez sektor bankowy wbwybranych krajach Unii Europejskiej wblatach 2008–2010

Mld EUR % aktywów sektorabbankowego Wielka

Brytania

295 3,1

Niemcy 282 3,8

Francja 141 2,0

Irlandia 117 8,9

Hiszpania 98 2,9

Holandia 95 4,3

Grecja 58 11,8

½ródïo: opracowanie wïasne na podstawie The effects of temorary state and rules adopted in the context of the financial and economic cri- sis, Commission Staff Working Paper, European Commission Competition, 2011, s. 11.

60% Ărodków pomocowych zostaïo skierowane do 3 najwiÚkszych (The effects of temorary state…, 2011, s. 11) systemów finansowych: Wielkiej Brytanii, Francji, Niemiec. Oznacza to, ĝe najwiÚksze euro- pejskie sektory bankowe wymagaïy naj- wiÚkszego wsparcia rzÈdów. Charaktery- stycznÈ cechÈ unijnego sektora bankowego sÈ transgranicznie grupy bankowe, do któ- rych naleĝÈ⁴: ING, HSBC, Santander, BNP Paribas, Credit Agricole, Unicredit ibinne.

PosiadajÈ one blisko 70% aktywów sektora (Liikanen, 2012). Rozbudowana transgra- niczna dziaïalnoĂÊ tych banków sprawia, ĝe stajÈ siÚ one duĝe wb relacji do moĝliwo- Ăci finansowych budĝetów krajów, nawet wb przypadku problemów jednego banku.

Zatem potencjalna pomoc publiczna moĝe wbpraktyce byÊ niemoĝliwa ibznacznie prze- kraczaÊ moĝliwoĂci finansowe pañstwa, wbktórym bank ma siedzibÚ.

Polski sektor bankowy jest oceniany jako stabilny zb uwagi na (Kowalewski ib Radïo, 2011, s. 9):

• brak wsparcia rzÈdowego wbczasie Ăwia- towego kryzysu – oznacza to, ĝe nie zostaïy poniesione koszty, które miaïyby byÊ zrekompensowane dodatkowymi podatkami,

• niski poziom ubankowienia – mierzony:

zarówno relacjÈ aktywów bankowych do PKB, jak ibodsetkiem korzystania zbusïug banku,

• niewspóïmierny poziom rozwoju pol- skiej gospodarki wbrelacji do pozostaïych gospodarek europejskich.

Dotychczasowe dziaïania wb polskim sektorze bankowym, majÈce na celu wzmocnienie jego stabilnoĂci, obciÈĝaïy banki, abnie podatników. Polegaïy one na:

restrykcyjnych wymogach wb zakresie ade- kwatnoĂci kapitaïowej, konserwatywnej polityce dywidendowej rekomendowa- nej przez KNF. Pozostaïe dziaïania doty- czyïy speïniania przez banki dodatkowych wymogów bufora kapitaïowego (zgodnie zb art. 128 dyrektywy 2013/36/UE) oraz minimalnych wymogów dotyczÈcych zobowiÈzañ kwalifikowanych (MREL – zgodnie zb dyrektywÈ 2014/59/UE). Wyniki finansowe sektora bankowego wypracowane wb 2015 ib 2016 roku sÈ rekordowo dobre, tj.b 11405 mln zï za 3q 2015 oraz 11454 za 3qb 2016 (po uwzglÚdnieniu polskiego podatku bankowego). Poprawa wyniku finansowego wynikaïa zbutrzymania dodat- niego tempa wzrostu kredytów oraz niewiel-

(10)

kiego wzrostu marĝy odsetkowej, ab takĝe zmniejszenia obciÈĝenia aktywów odpisami zbtytuïu utraty wartoĂci kredytów na skutek stabilizacji jakoĂci portfela kredytowego (Raport obsytuacji banków, 2016,bs.b4).

Banki prowadzÈce dziaïalnoĂÊ wbPolsce to wbprzede wszystkim spóïki córki banków majÈcych siedziby poza granicami kraju.

Moĝna zatem oczekiwaÊ, ĝe jeĂli spóïkÚ matkÚ dotyka kryzys finansowy, to pro- blemy te mogÈ zostaÊ przetransferowane do banków – spóïek córek. Ostatnie wyda- rzenia wskazujÈ takĝe na fakt, ĝe trudna sytuacja fiskalna krajów macierzystych spóïek matek moĝe powodowaÊ, ĝe mogÈ byÊ one zmuszone do ograniczenia skali swojej dziaïalnoĂci, wbtym równieĝ do sprze- daĝy polskich spóïek zaleĝnych. W zwiÈzku zb tym turbulencje wystÚpujÈce wb krajach macierzystych spóïek matek mogÈ negatywnie oddziaïywaÊ na stabilnoĂÊ sektora bankowego wbPolsce.

6. Podsumowanie

Sektor publiczny wspiera czÚsto sektor bankowy, ale równoczeĂnie istnieje zaleĝ- noĂÊ odwrotna. KluczowÈ determinantÈ wpïywu kryzysu finansów publicznych na stabilnoĂÊ sektora bankowego sÈ kwoty, jakie rzÈdy poĝyczajÈ od banków, poziom obowiÈzkowego obciÈĝenia banków dani- nami publicznymi. Rozwaĝania podjÚte wb niniejszej pracy pozwalajÈ stwierdziÊ, ĝe wpïyw kryzysu finansów publicznych na sytuacjÚ wbsektorze bankowym naleĝy roz- patrywaÊ indywidualnie, wb zaleĝnoĂci od konkretnych uwarunkowañ danego pañ- stwa. W pracy podjÚto rozwaĝania doty- czÈce nierównowagi finansów publicznych wb kontekĂcie stabilnoĂci sektora bankowego. Celem autora byïo wskazanie na wzajemne zaleĝnoĂci miÚdzy sektorem publicz- nym ab bankowym, zdefiniowanie dziaïañ, poprzez które kryzys finansów publicznych moĝe oddziaïywaÊ na sytuacjÚ wb sektorze bankowym. PodjÚta problematyka pozwala wykazaÊ, ĝe wprowadzone wbkilkunastu krajach Europy opodatkowanie banków jest odpowiedziÈ na hazard moralny banków, ale teĝ stanowi jeden zb istotnych elemen- tów polityki fiskalnej pañstwa. Omówiona takĝe skala pomocy publicznej pañstw Europy przemawia za tym, ĝe niezbÚdne jest wprowadzenie mechanizmów zdecydo- wanie redukujÈcych skalÚ angaĝowania siÚ pañstwa wbdziaïania pomocowe wbsektorze

bankowym. Za optymalnÈ strukturÚ poĝÈ- danych regulacji wbtym zakresie naleĝaïoby uznaÊ wzajemne ib symetryczne przenika- nie siÚ interesu publicznego wb aspekcie jego stabilnoĂci oraz prywatnego banków wbzakresie uzyskiwanej efektywnoĂci zbpro- wadzonej dziaïalnoĂci.

Przypisy

1 Szerzej: Financial Stability Review, European Central Bank, 2011 December, s. 59–74.

2 WspóïczeĂnie mówi siÚ ob dwóch rodzajach odpowiedzialnoĂci biznesu: odnoszÈcej siÚ do skutków dziaïañ (accountability) ib polegajÈcej na moralnym zobowiÈzaniu (responsibility), czyli odpowiedzialnoĂci za samo dziaïanie. Szerzej:

Korenik (2013).

3 Szerzej: Global Financial Stability Report (2012 April, s. 21–23).

4 Lista G-SiFIs.

Bibliografia

Commission Staff Working Paper (2012). Update, COM (2012) 778 final. European Commmission.

Crisis Management: Key Policy Issues (2010). Komi- sja Europejska, 23.09.2010.

Financial Stability Review (2011). European Central Bank, December.

Global Financial Stability Report (2012). Internatio- nal Monetary Fund. April.

Komunikat Narodowego Banku Polskiego (2010).

Wybrane aspekty dodatkowego opodatkowania ban- ków wbkontekĂcie debaty na forum Unii Europejskiej.

Warszawa.

Korenik, D. (2013). Zasady ib formy spoïeczne odpowiedzialnej bankowoĂci. PN Uniwersytetu Eko- nomicznego we Wrocïawiu, 311, 135–143.

Koturbowicz, T. (2011). Pomoc publiczna UE wb warunkach kryzysu gospodarczego. W: J. Kun- dera (red.), Globalizacja, europejska integracja abkryzys gospodarczy. Wrocïaw: Prawnicza ibEkono- miczna Biblioteka Cyfrowa.

Kowalewski, O. ibRadïo, M.J. (2011). Wpïyw tym- czasowej pomocy publicznej wbokresie kryzysu na konkurencjÚ wbUnii Europejskiej. Materiaïy ibStudia NBP, 264.

Liikanen, E. (2012). High-level Expert Group on reforming structure of the EU banking sector. Bruk- sela.

Miklaszewska, E. (2004). Deregulacja rynków finan- sowych abzmiany wbstrategiach banków komercyjnych.

Kraków: Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej wbKrakowie.

(11)

Wydziaï ZarzÈdzania UW DOI 10.7172/1733-9758.2017.24.12 141

Raport ob sytuacji banków wb okresie 01.–09.2016 (2016). Warszawa: KNF.

Shambaugh, J.C. (2012). The Euro’s Crises, McDo- nough School of Business. Georgetown University and NBER, Brooking Papers an Economic Activity, March.

Szczepañska, O., Dobrzañska, A. ibZdanowicz, B.

(2015). Resolution czyli nowe podejĂcie do banków zagroĝonych upadïoĂciÈ. Warszawa: NBP.

Szczepañska, O., Sotomska-Krzysztofik, P., Pawli- szyn, M. ibPawlikowski, A. (2004). Instytucjonalne

uwarunkowania stabilnoĂci finansowej na przykïa- dzie wybranych krajów. Materiaïy ibStudia, 173, NBP.

Szymañski, K., Konsekwencje kryzysu zadïuĝenia wbstrefie euro dla europejskiego ibpolskiego sektora ban- kowego. Warszawa: Instytut Badañ nad GospodarkÈ RynkowÈ. Pozyskano z: www.kas.de/wf/kas_29775- 1522-8-30.pdf?111219154107 (dostÚp 19.01.2017).

The effects of temporary state and rules adopted in the context of the financial and economic crisis (2011).

Commission Staff Working Paper, European Com- mission Competition.