Przemysław Chmielecki
Uniwersytet Mikołaja Kopernika
ZADANIE DLA HERMENEUTY
Tomasz Gmerek. Edukacja i nierówności społeczne. Studium porównawcze na przykładzie Anglii, Hiszpanii i Rosji. Kraków: Impuls 2011, 518 s.
Książka Tomasza Gmerka o długo brzmiącym tytule Edukacja i nierówności spo- łeczne. Studium porównawcze na przykładzie Anglii, Hiszpanii i Rosji jest kolejną z prac wydanych przez Impuls, dotyczącą szeroko pojętej edukacji. Książka ukazała się w 2011 roku, a jej styl pisarski przypomina prace z Wydziału Studiów Edukacyj- nych Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu, którym od lat zawiaduje Zbyszko Melosik. Zgodnie z powyższym, tradycyjnie prezentuje ona zagadnienia sfokusowane wokół edukacji przez pryzmat różnych państw – w tym wypadku tytu- łowej Anglii, Hiszpanii i Rosji. Wspomniany Melosik został również wskazany jako recenzent analizowanej książki.
Na odwrocie obwoluty książki znajduje się kilka szkicowych informacji o auto- rze książki, Tomaszu Gmerku. Jest on od wielu lat związany z Wydziałem Studiów Edukacyjnych UAM, gdzie obronił magisterium i doktorat (nota bene pod kierun- kiem Melosika). Obecnie, już po habilitacji, jest zatrudniony jako profesor uczel- niany. Jego zainteresowania badawcze fl uktuują w przestrzeni socjologii edukacji i pedagogiki porównawczej (recenzowana praca lokuje się na pograniczu tych sub- dyscyplin). Gmerek jest autorem licznych tekstów dotyczących problematyki edu- kacji, stratyfi kacji, nierówności społecznych. Ponadto w trakcie realizacji projektów badawczych odbył szereg wyjazdów zagranicznych, wzbogacając swoją wiedzę z eksplorowanych obszarów. Na tej podstawie można go uznać za osobę odpowied- nio przygotowaną do zajmowania się daną tematyką.
Na wstępie warto przyjrzeć się strukturze pracy. Jej zawartość podzielona została na dwie zasadnicze części. Pierwszą stanowią teoretyczne koncepcje relacji między edukacją a strukturą społeczną, drugą zaś są studia przypadku. Zarówno część pierw- sza, jak i druga zawiera po trzy rozdziały. W rozdziale pierwszym części pierwszej autor podnosi kwestię roli szkolnictwa w tworzeniu struktury społecznej. Odwołuje się w tym miejscu do socjopedagogicznych teorii równowagi społecznej oraz kon- fl iktu (s. 20–21), a także dokonuje próby interpretacji sposobu postrzegania edukacji w myśl ideologii liberalnej, konserwatywnej i radykalnej1 (s. 24–25). Odnosi się po-
Instytut Socjologii, e-mail: pchmielecki87@gmail.com.
1 O ile koncepcje ideologii konserwatywnej i liberalnej mają swój ustalony i powszechnie znany sens, o tyle koncepcja ideologii radykalnej wymaga wyjaśnienia. Brakuje mi wyjaśnienia expressis verbis, co jest w ostatniej z wymienionych ideologii. Opisy założeń ideologii konserwatywnej i libe-
nadto do kwestii stratyfi kacji społecznej, źródeł i problemów osiowych nierówności społecznych (s. 26–30). W tle rozważań wciąż obecna jest kwestia: demokratyzacja edukacji kontra reprodukcja społeczno-ekonomiczna. Następnie w sposób zwięzły omawia perspektywę badań porównawczych wyszczególniając ich cele, strukturę, etapy (s. 30–40), by ostatecznie rozwinąć problematykę czynników warunkujących nierówności w edukacji. Autor dzieli biegunowo owe uwarunkowania na czynni- ki pozaszkolne i wewnątrzszkolne. Do tych pierwszych zalicza i kolejno omawia:
status społeczno-ekonomiczny i pochodzenie klasowe, geografi czne ulokowanie, rasę i etniczność, język oraz płeć. Natomiast czynniki wewnątrzszkolne sprowadzo- ne zostały do szkolnych selekcji. W dwóch kolejnych rozdziałach części pierwszej Gmerek lokuje własne sądy na temat edukacji i nierówności społecznych kolejno w obrębie teorii porządku społecznego i teorii konfl iktu. Część drugą stanowią kon- kretne studia przypadków Anglii, Hiszpanii i Rosji (s. 121–432). Etapy ich realizacji są z gruntu podobne i przebiegają według pewnego wzorca. Wprowadzenie stanowi charakterystyka danego kraju, następnie prezentacja historycznych uwarunkowań rozwoju powszechnego szkolnictwa, kwestie zarządzania i fi nansowania oświaty, struktura edukacji (kolejno: przedszkolna i podstawowa, średnia, wyższa), proce- sy demokratyzacji a odtwarzanie elit, nierówność płciowa, regionalna i temat grup mniejszościowych.
Edukacja i nierówności społeczne... stanowi bardzo ambitne przedsięwzięcie, bo- wiem dokonanie kompleksowej analizy porównawczej trzech rozległych obszarów edukacyjnych stanowi nie lada wyzwanie. Stąd też myśli autora zebrane są na 518 stronach (nie licząc aneksu i bibliografi i 450 stron). W tym opasłym tomie widoczna jest socjologiczna perspektywa autora i schludność przekazu. Na uwagę zasługuje także logiczny tok wypowiedzi oraz konsekwencja w realizowaniu zamieszczonych w spisie treści zagadnień. Porządek rozważań jest zatem daleki od chaosu. Biblio- grafi a oraz liczba przypisów przekracza najśmielsze oczekiwania i zdradza erudycję autora w eksplorowanej tematyce, w bibliografi i zamieścił nie tylko naukowe wo- luminy opublikowane w języku polskim, lecz również sporą gamę pozycji anglo- języcznych, a także, choć w śladowej ilości, prace hiszpańsko- i rosyjskojęzyczne.
Książkę wzbogacają liczne schematy, które porządkują prezentowane treści czyniąc je bardziej przystępnymi.
Już we wstępie autor uczciwie stawia sprawę, pisząc, że praca stanowi wyraz jego zainteresowań badawczych, ale również rozwinięcie i kontynuację innych badań w tym zakresie. Recenzowana książka nie jest debiutem autora, a zarówno ona sama, jak też wcześniejszy jego dorobek pozwalają uznać go za znawcę pre- zentowanej tematyki. Podkreśla on także, że nie opiera się wyłącznie na wiedzy teoretycznej, ale korzysta z doświadczeń zdobytych podczas własnych podróży stu- dyjnych do kilku krajów europejskich (s. 13–14). W mojej opinii godnym aprobaty jest konsekwentne realizowanie zawartej w tytule koniunkcji, bowiem praca nie jest ani bardziej edukacyjna, ani bardziej traktująca o nierównościach. Mogę zatem
ralnej także nie są w pełni jasne, lecz wiedza na ich temat jest znacznie bardziej popularna od pojęcia o ideologii radykalnej – stąd moja uwaga.
stwierdzić, że utrzymana została równowaga między oboma poruszanymi typami problematyki.
Również język wypowiedzi, którym posługuje się autor, należy uznać za niezwy- kle precyzyjny, naukowy, a zarazem przystępny w odbiorze. Dzięki temu książka może być dedykowana nie tylko adeptom nauki parającym się zawodowo edukacją, ale również studentom, jak i każdemu zainteresowanemu tytułową problematyką.
Podobnie jest z opisem czynników warunkujących nierówności w edukacji. Spo- sób ich prezentacji nie budzi żadnych zastrzeżeń ani pod względem poprawności politycznej ani jakichkolwiek uprzedzeń. Warto także zauważyć, że etapy składające się na każde ze studiów przypadku są odzwierciedleniem prezentowanych w części pierwszej czynników warunkujących nierówności w edukacji. Myśl jest zatem spój- na.
Niestety, poza wieloma zaletami praca posiada również kilka poważnych uchy- bień. Po pierwsze należy poddać wnikliwej analizie tytuł książki. Pierwsza jego część Edukacja i nierówności społeczne zdaje się zupełnie klarowna. Jak już wspo- mniałem, postulowana koniunkcja realizowana jest w całej pracy prawidłowo i rów- nomiernie. Jednakże zastrzeżenia może budzić część druga tytułu Studium porów- nawcze na przykładzie Anglii, Hiszpanii i Rosji. Tak sformułowane zdanie może zwodzić potencjalnego Czytelnika w dwie strony. Po pierwsze, może oznaczać, że w książce zawarte będzie solidne porównanie Anglii, Hiszpanii i Rosji pod kątem edukacji i nierówności społecznych. Po drugie jednak może ono oznaczać, że w pra- cy znajdziemy drobiazgową analizę konkretnych państw, jednakże nie w formie ich wzajemnego porównania, lecz raczej zbadania wzajemnej relacji edukacji i nierów- ności społecznych w ramach hermetycznej perspektywy każdego z osobna. Nie ma tu zatem mowy o wzajemnej analizie komparatystycznej Anglii, Hiszpanii i Rosji.
Potencjalny Czytelnik jest zatem postawiony przed trudnym zadaniem wcielenia się w rolę hermeneuty, który na podstawie analizy tytułu powinien uwzględnić wszelkie możliwe jego rozumienia. Tytuł mógłby być zatem dobrany bardziej precyzyjnie i jednoznacznie.
Niestety książka ta nie wpisuje się w kanon prestiżowych opracowań z zakresu socjologii edukacji czy pedagogiki porównawczej za sprawą zbyt skrótowej i prze- prowadzonej na płytkim poziomie analizy. Jako czytelnik i recenzent odnoszę wra- żenie, że można było z zebranych danych uzyskać nieco więcej materiału porów- nawczego. Pomimo wielu kryteriów fi ltrowania materiału wysnute wnioski są raczej pobieżne. Być może lepszym rozwiązaniem byłoby skoncentrowanie na jednym wybranym kraju celem pełnej charakterystyki.
Ponadto odczuwam spory niedosyt, gdyż w mojej ocenie brakuje osobnego roz- działu, który w sposób systematyczny i solidny zestawiałby zapowiadane porów- nanie. Gmerek faktycznie dokonuje analizy problemu w obrębie danych państw, jednakże rys komparatystyczny (zobrazowany chociażby w schemacie 4 na stronie 38) ma raczej śladowy charakter, bowiem wyłącznie wybiórczo pojawiają się od- wołania do pozostałych państw. Również wybrane aspekty w ramach konkretnego państwa wydają się nazbyt pobieżnie zaprezentowane. Zastrzeżenia budzi chociażby skrótowe przybliżenie struktury szkolnictwa, w szczególności z poziomu wyższe-
go. Ponadto lakoniczne zakończenie zawierające próbę dosyć ogólnikowego usys- tematyzowania uzyskanych danych nie może zastąpić solidnego podsumowania.
Autor kończy rozważania truizmem: „Podsumowując, można zatem stwierdzić, że zwiększenie dostępu do edukacji wcale nie sprawia, iż przepaść pomiędzy grupami stojącymi wysoko na drabinie stratyfi kacyjnej a tymi, którzy stoją nisko, jest zasy- pywana” (s. 449). Wniosek taki nie jest w żadnym wypadku nowym odkryciem, co więcej nie odnosi się do sytuacji w analizowanych państwach bezpośrednio, a raczej przyjmuje formę oczywistego stwierdzenia wygłoszonego w eter. Obawiam się, że to raczej zbyt mało, aby uznać kwestię za zrealizowaną. Zabieg taki bezsprzecznie godzi w estetyczny walor pracy zaburzając proporcję klasycznego układu: wstęp – rozwinięcie – zakończenie.
Kolejnym niedopatrzeniem jest fakt, że zarówno w spisie treści, we wstępie, jak i w zawartości autor używa pojęcia „studium przypadku”. Brak jednakże danych, jak ten termin rozumie. Wątpliwości te mogłyby być uznane za doszukiwanie się przysłowiowej „dziury w całym”, gdyby nie fakt, że w pracy nie widać nic ponad analizę zastanych źródeł wtórnych. Autor zatem jedynie cytuje rozliczne autorytety świata nauki, przytacza konkretne dane tabelaryczne. Wyraźnie brakuje odniesienia do empirycznych badań Gmerka, które mogłyby przełamać impas wtórności jego rozważań.
Autor w ostatnich słowach wstępu informuje, że „analiza mechanizmów kon- struujących nierówności społeczne w Anglii, Hiszpanii i Rosji pozwoli na porów- nanie ich z sytuacją szkolnictwa w Polsce, jak również wzbogaci debatę nad celami i kierunkami transformacji oświaty w naszym kraju” (s. 16). Trudno jednak znaleźć profesjonalnie zrealizowane odniesienie do rzeczonej myśli. Autor ogranicza się ra- czej do zamieszczenia (głównie w aneksie) danych dotyczących Polski, zostawiając Czytelnikowi kwestię ich zanalizowania.
Ostatnia wątpliwość w mojej ocenie dotyczy wykorzystanych źródeł oraz faktu, że autor ma wyraźne upodobanie do anglojęzycznych opracowań. Jest ono upraw- nione, a nawet pożądane w badaniu edukacji angielskiej, lecz w przypadku części dotyczącej Hiszpanii i Rosji wydaje się nie w pełni uzasadnione. Zdecydowanie bra- kuje mocnego wsparcia rozważań na rodzimej literaturze naukowej analizowanego państwa. Ponadto Gmerek nie wspomina o krytycznym doborze źródeł powodowa- nym piętnem zdarzeń historycznych. Przecież, na przykładzie Rosji, można bowiem korzystać z prac z okresu ZSRR, jak i współczesnych – zarówno jedne, jak i drugie mogą rzucić ciekawe światło dla rozważań. Uważam, że warto byłoby ukazać po- wyższy dysonans.
Trudno jest mi ocenić w sposób jednoznaczny książkę Gmerka. Z jednej strony jest to pozycja niezwykle ambitna i godna uwagi, z drugiej zaś nie jest wolna od błędów i uchybień. Zawarte w niej treści są przedstawione w sposób przystępny, a zarazem nieodbiegający od aktualnych standardów opracowań naukowych. Ana- liza trzech krajów jest umieszczona w ramach jednego opracowania – to spory wa- lor pracy. Jednakże na szczególną uwagę zasługuje charakterystyka dotycząca Rosji – literatura polskojęzyczna odnotowuje braki w tym zakresie, a bariera językowa znacząco utrudnia utrudnia samodzielną eksplorację. Co oczywiste, autor dał wy-
raz nie tylko własnej oczywistej erudycji i rozeznania w eksplorowanej tematyce, lecz również wyraźnej schludności prowadzonych rozważań. Nie mniej jednak nie mogę uznać recenzowanej książki za wiodącą pracę z dziedziny socjologii edukacji lub pedagogiki porównawczej. Książka jest obszerną analizą źródeł (głównie wtór- nych), gdzie niekiedy trudno jest wyłonić samodzielną myśl autora nieprzysłoniętą szeregiem przypisów. Jest ona raczej dedykowana dla młodych naukowców zainte- resowanych problematyką edukacji, nierówności społecznych oraz ich wzajemnych stosunków na płaszczyźnie wskazanych w tytule państw europejskich.
