Jan Wiśniewski
Katolicy i protestanci na terenie byłej diecezji pomezańskiej (1243-1992)
Studia Elbląskie 2, 9-19
2000
K s. J A N W I Ś N IE W S K I E lb lą g
S tu dia E lb lą sk ie
11/2000
KATOLICY i PROTESTANCI NA TERENIE
BYŁEJ DIECEZJI POMEZAŃSKIEJ (1243-1992)
W p rzew o d n ik ach turystycznych prezentujących zabytki regionu i kraju za
skakuje fakt istn ien ia katedry w K w idzynie. W zw iązku z tym pow staje pytanie, z ja k ą d iecezją b y ła ona zw iązana i ja k w ażna m usiała to być diecezja, skoro w dzisiejszych czasach św iątynia ta została podniesiona do rangi konkatedry diecezji elbląskiej.
P rzep ięk n a i p rastara katedra kw idzyńska była kościołem m acierzystym diece
zji pom ezańskiej. P rzy g n iata w yniosłością oraz w ielką dostojnością tego św iętego m iejsca, gdzie przez ponad 300 lat koncentrow ało się życie religijne tej d ie c e z ji1.
D ie cez ja e lb ląsk a ery g o w an a w 1992 roku2, przejm ując całe dziedzictw o nie istniejącej d iecezji, zo rganizow ała w 1994 r. w katedrze kw idzyńskiej uroczystości 7 5 0 -lecia ery g o w an ia diecezji kw idzyńskiej (tak była początkow o nazyw ana).
D IE C E Z JA P O M E Z A Ń S K A W Ś R E D N IO W IE C Z U
W dniu 3 sierp n ia 1234 r., dzięki poparciu biskupa W ilhelm a z M odeny, papież G rzegorz IX nadał Prusy K rzyżakom , pod w arunkiem w łaściw ego uposażenia biskupstw . B ył to pierw szy plan podzielenia biskupstw a pruskiego na kilka diecezji.
P ierw szym i je d y n y m biskupem tej diecezji był bow iem cysters C hrystian3.
1 H. C r a m e r , G e s c h ic h te d e s v o rm a lig e n B isth u m s P o m e sa n ie n . E in B e itr a g z u r L a n d e s- u n d K irc h e n - G e s c h ic h te d e s K ö n ig r e ic h s P r e u s se n , M arien w erder 1884; J. W i ś n i e w s к i, Z a r y s d z ie j ó w d i e c e z ji p o m e z a ń s k ie j ( 1 2 4 3 - 1 5 2 5 - 1 8 2 1 ) , „ S tu d ia P e lp liń s k ie ” (d alej = S P e lp ) 2 1 - 2 2 ( 1 9 9 0 /1 9 9 1 ) , s. 1 1 3 - 2 1 6 ; T e n ż e , D z i e je d i e c e z j i p o m e z a ń s k ie j (d o 1 3 6 0 r.), E lb lą g 1993.
2 J a n P a w e ł II, T o tu s Tu us P o lo n ia e P o p u lu s, nr 1 4 -1 5 , a tak że D e k re t w y k o n a w c z y oraz K o m u n ik a t N u n cja tu ry A p o s to ls k ie j w P o ls c e , nr 2 1 0 0 /9 2 z 25 m arca 199 2 roku, p o d p isa n y p rzez abpa J ó z efa K o w a lc z y k a , N u n c ju sz a A p o s to ls k ie g o ; J a n P a w e ł II, L ist d o K o ś c io ła w P o ls c e w z w ią z k u z. u s ta n o w ie n ie m n o w e j o r g a n iz a c ji k o ś c ie ln e j, z 2 5 m arca 199 2 roku w sp ra w ie n a z w y n o w ej d ie c e z ji w E lb lą g u — por. list N u n c ju sz a A p o s to ls k ie g o abpa J. K o w a lc z y k a do bpa A . Ś liw iń s k ie g o , d a to w a n y w W a r sz a w ie 7 k w ie tn ia 1 9 9 2 roku: C z c ig o d n y i D r o g i K s ię ż e B isk u p ie A n d r ze ju ! W z a łą c z e n iu p r z e s y ła m k o p ię ( o r y g in a ln ą ) D e k re tu z. u z u p e łn ie n ia m i d o ty c z ą c y m i n a jn o w s z y c h p a r a fii. G d y c h o d z i o n a z w ę ła c iń s k ą to p o c z e k a m y n a o r y g in a ln y d o k u m e n t r zy m s k i — m o ż e w ła śn ie n o w o ś ć D ie c e z ji n a tym b ę d z ie p o le g a ła , ż e b y i n a z w a b y ła n o w a ! (c z y li d ie c e z ja e lb lą sk a a nie ja k się s p o d z ie w a n o d ie c e z ja p o m ez a ń sk a ).
1 J. P o w i e r s k i , C h r y s tia n (z.m. 1 2 4 5 ), b p p ru sk i, w: S ło w n ik B io g r a fic z n y P o m o rza N a d w iś la ń s k ie g o (d a lej = S B P N ) , t. I, 1 9 9 2 , s. 2 1 4 - 2 1 6 ; F.K . S e p e 1 1 1, K. L o f f l e r , D z ie je p a p ie ż y , (u z u p e ł.) T. S i I n i с к i, t. I, P o z n a ń 1 9 3 6 , s. 2 5 6 - 2 6 1 (n ic w sp o m in a o p o d zia le d ie c e z ji).
10 K S . J A N W IŚ N IE W S K I
S zczegółow e polecenie w tej spraw ie otrzym ał w spom niany W ilhelm z M odeny w bulli papieskiej G rzegorza IX z 30 m aja 1236 r., w której polecono legatow i, aby utw orzył trzy diecezje na terenie Prus i obsadził je dom inikanam i. W ilhelm zw lekał z w ykonaniem polecenia. Co w ięcej, podjęte plany m ógł zniw eczyć uw olniony z niew oli Sam bów biskup C hrystian, który oskarżył K rzyżaków przed papieżem o bezpraw ie i szkodliw e działanie na rzecz m isji chrystianizacyjnej w Prusach.
Z akon K rzyżacki chcąc osłabić pozycję C hrystiana pragnął rychłego w cielenia w życie nakazanego podziału Prus na trzy diecezje. Zam iary Zakonu poparł legat W ilhelm , który najpraw dopodobniej dokonał ju ż faktycznego rozgraniczenia kraju Prusów na diecezje w czasie sw ojego pobytu w Prusach przed 1243 r. W ystaw ienie dokum entu podziału nastąpiło po faktycznym dokonaniu erekcji diecezji pruskich.
Stąd tego sam ego dnia były datow ane dokum enty: uposażenia, podziału i zatw ier
dzenia u stanow ienia now ych diecezji w Prusach i w ziem i chełm ińskiej.
D iecezja pom ezań sk a została utw orzona wraz z diecezjam i: chełm ińską, sam - bijską i w arm ińską dnia 29 lipca 1243 roku m ocą dekretu N overit universitas vestra biskupa W ilhelm a z M odeny — legata papieskiego. Jej granice w yznaczały rzeki O sa, W isła, jez io ro D rużno oraz rzeki W ąska i Pasłęka. D nia 31 m arca 1255 roku d iecezja p om ezańska została w łączona do m etropolii ryskiej, m ocą bulli papieża Innocentego IV 4.
S kom plikow ane i bogate dzieje diecezji pom ezańskiej m ożna podzielić na dw a zasadnicze okresy:
— od pow stan ia w 1243 roku do 1525 roku, czyli jej sekularyzacji,
— od 1525 roku do 1821 roku, czyli od protestantyzacji 2/3 części diecezji do ogłoszenia bulli papieskiej D e salute anim arum likw idującej m ilcząco diecezję pom ezańską.
W pierw szym okresie dziejów , diecezją pom ezańską zarządzało 20 biskupów . Ze w zględu na działania zbrojne zw iązane z pow staniem Prusów , które toczyły się na terenie diecezji, dopiero w iosną 1249 r., rządy w diecezji objął pierw szy z nich.
Był nim biskup E rnest 5. N astępny biskup pom ezański A lbert (1 2 6 0 -1 2 8 6 ) 6 zapisał się w jej dziejach utw orzeniem Pom ezańskiej Kapituły K atedralnej w K w idzynie.
W szeregu biskupów pom ezańskich, najbardziej znanym i i najw ybitniejszym i byli:
biskup Jan I M önch (1 3 7 6 -1 4 0 9 ) 7, za rządów którego zm arła rekluza bło g o sław iona D orota / M ątów s; biskup Jan II Rym ań (1 4 0 9 -1 4 1 7 ) 9, zabiegający o w yniesienie na ołtarze rekluzy kw idzyńskiej; biskup H iob von D obeneck (1 5 0 1 -1 5 2 1 )'°, w ybitny hum anista X V I-w ieczny, zasłużony dla rozw oju nauki, choć m niej dla diecezji.
4 K. D o p i e r a ł a , I n n o c e n ty IV, w: K s ię g a p a p i e ż y , Poznań 1 9 9 6 , s. 2 0 7 .
5 J. P o w i e r s к i, E r n e s t (zm . ok. 1 2 5 9 ), p ie r w s z y b p p o m e za ń sk i, w: S B P N , t. I, s. 3 9 0 - 3 9 1 . 6 T e n ż e , A lb e r t (z m . 1 2 8 6 ), bp p o m ez a ń sk i, w: S B P N , t. I, s. 2 3 - 2 4 .
7 J. W e n t a J a n 1 M ö n c h (M o n a c h u s ) (ок. 1 3 4 0 — 1 4 0 9 ), b p p o m e za ń sk i, w : S B P N , t. II, 1 9 9 4 , s. 2 7 5 - 2 7 6 .
* T e n ż e , D o r o t a z. M ą tó w W ielk ich ( 1 3 4 7 — 1 3 9 4 ), w: S B P N , t. I, 199 2 , s. 3 4 5 ; N a ten tem at także:
E p o k a i ż y c ie b ło g o s ła w io n e j D o r o t y z. M ą tó w . M ateriały I S y m p o z ju m D o r o ta ń sk ie g o w K w id z y n ie , (red .) J. W i ś n i e w s k i , E lb lą g 1996.
4 J. W e n t a , J a n 11 R ym a ń (ok. 1 3 5 0 — 1 4 1 7 ), b p p o m e za ń sk i, w: S B P N , t. II, 1 9 9 4 , s. 2 7 6 . 10 H.J. K a r p , D o b e n e c k , H io b (J o b ) vo n (O T ) (urn 1 4 5 0 - 1 5 2 1 ), w: D ie B isc h ö fe d e s H e ilig e n R ö m isc h e n R e ic h e s 1 4 4 8 b is 1 6 4 8 , (red .) E. G a t z , B erlin 1995, s. 1 3 4 -1 3 5 ; J. W i ś n i e w s k i , P o m e z a n ia . Z d z ie j ó w k o ś c ie ln y c h , E lb lą g 1 9 9 6 , s. 1 4 5 -1 5 0 .
KA TO LICY i PROTESTAN CI NA TER EN IE B. DIECEZJI PO M EZAŃ SKIEJ
W okresie przedtrydenckim biskupi pom ezańscy zw ołali 5 synodów diecezjal
n y c h 11 oraz przyjęli uchw ały tzw. synodu pruskiego, który odbył się w dniu 18.
m aja 1427 roku w E lblągu. D nia 26 m aja 1411 roku, biskup Jan II Rym ań zw ołał synod do katedry kw idzyńskiej, którego statuty zatw ierdził jeg o następca biskup G erhard S to lp m an n 12 dnia 10 m aja 1418 roku, czyli w rok po objęciu rządów diecezją. T rzeci synod pom ezański m iał rów nież m iejsce w katedrze w K w idzynie 23 w rześnia 1428 roku. Z ostał on zw ołany przez biskupa Jana III 13. Statuty synodalne w ów czas ogłoszone nie w noszą istotnego novum , ale były w zbogaconą w ersją statutów z 1411 roku. K atedra kw idzyńska była także św iadkiem czw artego synodu diecezji pom ezańskiej, który zw ołany został na 22 w rześnia 1440 roku przez biskupa K aspara L in k e 14 (w ielkiego przyjaciela Zakonu K rzyżackiego).
W ów czas statutów nie w ydano, a biskup ograniczył się do zatw ierdzenia statutów sw oich poprzedników . N atom iast biskup Jan IV K ierstan i15 zatw ierdził w 1485 roku przeredagow aną w ersję istniejących statutów diecezji pom ezańskiej, czyli po przeprow adzeniu w izytacji całej diecezji.
W tym m iejscu w arto przytoczyć niektóre postanow ienia synodów pom ezań
skich. W pierw szym paragrafie statutów synodalnych z 26 m aja 1411 roku biskup Jan naw oływ ał p e r viscera m isericordie C hristi Jesu, aby w szyscy duchow ni żyli pobożnie i w strzem ięźliw ie, w ypełniając sw oje św ięte obow iązki: aby od pijaństw a i opilstwa, które um ysł czyni nędznym i prow okuje pożądanie zm ysłowe, p o w strzym yw ali się i pucharem obfitości niech w zajem nie się nie podburzają, spraw iając, że kaptan bez g odności celebruje św ięte czynności sakram entalne i beneficjum niszczyć- W drugim paragrafie statuty zobow iązyw ały duchow nych do noszenia tonsury i stosow nego stroju, zabraniając przyw dziew ania czerw onych płaszczy i zielonych b u tó w 17. N atom iast biskup Jan IV zarządził w 1485 roku, że ubiorem kapłańskim i prow adzących życie pobożne je st sutanna do kostek zapięta ze w szech stron. W kolejnym punkcie synod zabraniał duchow nym noszenia broni atakującej i ćw iczenia się w sztuce walki. Synod zabraniał duchow nym w stępow a
nia do karczm y lub zajazdu oraz pobierania nauki oberżysty. W reszcie statuty postanaw iały: aby duchow ni unikali publicznych przedstaw ień, jeżeli m ogły stw arzać okazję do skandalu (art. 10), a także żeby żaden duchow ny nie ośm ielił się oklaskiw ać i śpiew ać grzesznych piosenek (art. 11). Synod zabraniał duchow nym gry w kości, a naw et interesow ania się tą grą (art. 12). Statuty zobow iązyw ały każdego proboszcza, aby w ciągu tygodnia odpraw iał co najm niej trzy M sze św ięte, z w yjątkiem niedziel i św iąt, które bez M szy świętej nie m ogą pozostać (art. 28).
11 T e n ż e , Ś r e d n io w ie c z n e s y n o d y p o m e z a ń s k ie , E lb lą g 1996.
12 J. W e n t a , G e r h a r d S to lp m a n n ( 1 3 7 0 - 1 4 2 7 ) , b p p o m e za ń sk i, w: S B P N , t. II, 19 9 4 , s. 3 5 - 3 6 . n T e n ż e , J a n III M e w e (v. H e ils b e r g ) z. L id zb a r k a (z/n. 1 4 4 0 ), b p p o m e za ń sk i, w: S B P N , t. 11, 1 9 9 4 , s. 2 7 6 - 2 7 7 .
14 T e n ż e , K a s p a r L in k e (ok. 1 4 0 0 - 1 4 6 3 ) , b p p o m e za ń sk i, w: S B P N , t. II, 1 9 9 4 , s. 3 6 3 - 3 6 4 ; H.J.
K a r p , L in k e K a s p a r (O T ) (ton 1 4 0 0 - 1 4 6 3 ) , w : D ie B isc h ö fe ..., s. 4 3 0 ; E. К e 1 m, J o h a n n e s IV. B is c h o f von P o m e s a n ie n N 8 0 - 1 5 0 1 . E in e D a r s te llu n g a u s d e m G r e n z la n d k a m p f v o r v ie re in h a lb J a h rh u n d erte n , K ö n ig sb erg 1938, s. 4 1 ^ 4 4 .
15 H.J. К a r p, L e sse n , J o h a n n e s K e r s ta n i von ( О Т ) (um 14 4 0 - 1 5 0 1 ), w: D ie B isc h ö fe ..., s. 4 18 - 4 1 9 .
^ D e r p o m e s a n is c lie n D iö c e s a n s y n o d e n , w: „Pastoralblatt für d ie D iö c e s e E rm land” (d alej = P D E ), nr 5 z 1 maja 189 8 , s. 5 1 .
17 T a m ż e, s. 5 I ; Por. J. W i ś n i e w s k i , Ś r e d n io w ie c z n e sy n o d y ..., s. 66.
1 2 KS. JAN W IŚNIEW SKI
W reszcie żaden kapłan nie odw aży się o dpraw iać dw óch M szy św iętych w cicigu dnia, z w yjątkiem B ożego N arodzenia albo innej koniecznej przyczyny. C elebrans o dpraw iający drugą M szę św iętą nie dokonuje p ierw szej ablucji (oczyszczenia kielicha), lecz usługującem u, który posiada stosow ne upow ażnienie pow inien oddać, albo do chrzcielnicy o d sta w ić l8. Synod zabraniał udzielania chrztu poza kościołem bez zezw olenia b isk u p a 19 oraz zobow iązyw ał do w ygłoszenia trzech zapow iedzi przed udzieleniem sakram entu m ałżeństw a w kościele. W artykule 42 biskup zobow iązał w szystkich rektorów kościołów , aby posiadali pieczęć z nazw ą kościoła i w izerunkiem patrona. Synod postanaw iał także, aby ci którzy osiągnęli pełnoletność — spow iadali się przynajm niej raz w roku. N atom iast tem u kto nie będzie przestrzegał tego praw a, należy odm ów ić w stępu do kościoła i p raw a do chrześcijańskiego p o g rzeb u 21’.
W ydaje się być w ażnym artykuł 6. statut synodu biskupa Jana IV z 1485 r., który m ów i; zob o w ią zu jem y w szystkich duszpasterzy, aby para fia n o m swoim, zw łaszcza P olakom i Prusom, po niedzielnym kazaniu m odlitw ę P ańską (O jcze nasz), p o zd ro w ien ie anielskie, sym bol wiary i spow iedź pow szechną, bez przerw y Z a m bony głosili, co p rzez naszych p oprzedników zostało ustanow ione, aby w ten sposób p rzez recytację w iernych inni m ogli j e poznać. N iezn a ją cy m odlitw y P ańskiej O jcze nasz, sym bolu w iary i pozdrow ienia anielskiego, czy to N iem cy, P olacy czy to Prusow ie, p o w in n i b y ć w yłączeni od przystępow ania do św iętej E u ch a rystii21. Zatem na terenie diecezji m ieszkali w ów czas N iem cy, Polacy i Prusow ie, do których należało głosić kazania w ich ojczystym języ k u .
N ależy także podkreślić, że dla okresu przedtrydenckiego ustalono, ponad w szelką w ątpliw ość, istnienie instytucji w izytacji w diecezji pom ezańskiej, chociaż zachow ały się jed y n ie inform acje dotyczące dw óch w izytacji. W 1400 r. w izytację w im ieniu biskupa pom ezańskiego Jana I przeprow adził kanonik kapituły katedral
nej w K w idzynie brat G erhard. Z w izytow ał on następujące dekanaty: D ąbrów no, D ziałdow o, N idzica, O lsztynek, M iłom łyn, M orąg oraz Jelonki, które były siedzibą dziekana pasłęckiego. N atom iast przed 1485 r. Jan IV przeprow adził w izytację diecezji, której skutkiem było opublikow anie now ych statutów sy nodalnych22.
O F IC JA L A T PO M E Z A Ń SK I
Sw oistą tragedią — tak w yznaniow ą ja k i społeczno-historyczną — dla diecezji pom ezańskiej było podpisanie dnia 28 m aja 1525 roku przez biskupa-elekta p o m ezańskiego E rharda von Q ueissa23 (niekonsekrow anego, bo bez prow izji papieskiej) aktu sekularyzacji i zniesienia katolickiego biskupstw a w K w idzynie.
T rzeba je d n a k w yraźnie zaznaczyć, że akt sekularyzacji m iał skutki praw ne tylko
18 D e r p o m e s a n is c h e n ..., s. 5 2 ; J. W i ś n i e w s k i , Ś r e d n io w ie c z n e s y n o d y ..., s. 41 —4 3 .
14 D e r p o m e s a n is c h e n ..., s. 5 2 (in su p er sta tu im u s, ut nu llus sa ce r d o s, nisi nostra auctoritas p erm iserit, p résu m â t extra e c c le s ia m b ap tizare).
20 J. W i ś n i e w s к i, Ś r e d n io w ie c z n e s y n o d y ..., s. 3 3 - 3 4 , 3 8 —4 0 , 5 6 - 5 7 . 21 T a m ż e , s. 5 5 .
22 J. W i ś n i e w s к i, P o m ez.a n ia ..., s. 124; E. K e i m , J o h a n n e s IV ..., s. 4 1 — 4 4 . 23 H.J. K a r p , W eiss, E r h a r d vo n (О Т ) (u m 1 4 9 0 - 1 5 2 9 ) , w: D ie B isc h ö fe ..., s. 5 5 9 .
KA TO LIC Y i PR OTESTAN CI NA TER EN IE B. DIECEZJI PO M EZAŃ SKIEJ 1 3
w tej części diecezji, która leżała w granicach Prus K siążęcych (po II Pokoju T o ru ń sk im ). Stąd też tzw. polska część Pom ezanii leżąca w granicach Prus K rólew skich od 1466 r. (1/3 diecezji) pozostała w ierna K ościołow i katolickiem u na zasadzie citius regio, eins religio.
W granicach R zeczypospolitej znajdow ały się dekanaty: Żuław ki, N ow y Staw , M albork, Sztum i D zierzgoń oraz 24 parafie w rejonie Łasina, N ow ego M iasta L u b aw sk ieg o i D ziałdow a. W spom niane wyżej pięć dekanatów polskich nazyw ano, rów nież po 1525 r., diecezją pom ezańską. Parafie leżące w południow ym pasie diecezji pom ezańskiej (w granicach Polski) w łączono do diecezji chełm ińskiej.
Przed sek u lary zacją w diecezji pom ezańskiej było 293 parafii, 28 kościołów filialnych, a także 59 innych kościołów i kaplic. W 100 lat po sekularyzacji, biskup K aspar D ziałyński (1 6 3 1 -1 6 4 6 ) w relacji kierow anej do Stolicy A postolskiej w 1635 roku inform ow ał papieża, że na terenie diecezji pom ezańskiej (bez parafii leżących na południu, poniew aż — ja k ju ż w spom niano uprzednio — inkor- p oro w an o je do diecezji chełm ińskiej), czyli oficjalatu m alborskiego znajdow ało się 70 parafii.
H isto ria katolickiej części diecezji pom ezańskiej, tzw. polskiej, którą zw ano rów nież o ficja la tem m alborskim w P om ezanii, została zw iązana z diecezją chełm iń
ską — fak ty czn ie od 1530 roku, a praw nie od 1577 roku. Spraw ą diecezji p om ezańskiej zajął się także Synod w Piotrkow ie. Jego postanow ienia dotyczyły je d n a k ty lk o pięciu w ym ienionych wyżej dekanatów leżących na terenie Prus K rólew skich. W 1641 roku w zm iankow ano tu 60 parafii, a w 1686 roku ju ż 65 parafii. N ato m iast w 1797 roku odnotow ano istnienie 32 parafii i 18 filii w o ficjalacie. W części inkorporow anej (na południu) 12 parafii i 6 filii. W sum ie było w ięc 68 św iątyń, w tym 44 parafie i 24 filie24.
W tak okrojonej postaci diecezja pom ezańska przetrw ała do 1821 roku, czyli do o g ło szen ia bulli D e sainte anim arum , ja k o spadkobierczyni i przedłużenie dziejów katolickiej Pom ezanii z lat 1243-1525. Jako taka była adm inistrow ana w tym okresie przez biskupów chełm ińskich. W tym m iejscu trzeba podkreślić, że nie m ożna tw ierdzić, jak o b y diecezja pom ezańska została w łączona do diecezji chełm ińskiej. W ręcz przeciw nie, za ks. prof. T adeuszem G lem m ą należy po w tórzyć, że łą czn o ść j e j z d iecezją chełm ińską nie była bardzo ścisła. Św iadczą o tym n astęp u jące fakty:
1. D iecezja pom ezańska m iała oddzielnego oficjała, którego w ładzy podlegały spraw y zaistniałe na terenie pięciu dekanatów pom ezańskich (urząd ten trw ał niep rzerw an ie do 1839 r.).
2. B iskupi chełm ińscy tytułow ali się: biskup chełm iński i pom ezański, czego dow odem są liczne epitafia znajdujące się w katedrze chełm ińskiej.
3. W aktach kurii biskupów chełm ińskich zaw sze w ydzielano spraw y od noszące się do diecezji pom ezańskiej.
4. O rdy n ariu sze chełm ińscy kierow ali oddzielne listy pasterskie tylko do w iernych diecezji pom ezańskiej, a także w izytow ali ją oddzielnie.
5. S tolica A postolska otrzym yw ała relacje od biskupów chełm ińskich zaw iera
ją c e dw ie części: chełm ińską i pom ezańską.
24 J . W i ś n i e w s k i , K o ś c io ły i k a p lic e n a te re n ie b y łe j d ie c e z ji p o m e z a ń s k ie j: 1 2 4 3 - 1 8 2 1 (1 9 9 2 ), E lb lą g 1 9 9 9 , s. 7 0 - 7 7 .
14 K S. J A N W IŚ N IE W S K I
6. N a synodach chełm ińskich om aw iano specjalny pakiet spraw pom ezańskich.
W arto też podkreślić, że biskupi chełm ińscy prow adzili sw obodną politykę personalną, aczkolw iek zaw sze zaznaczano w nom inacji, że dany kapłan pochodzi z diecezji pom ezańskiej.
W spom niane w yżej relacje o stanie diecezji (rationes status ecclesiarum ) są w ażnym źródłem inform acji o diecezji pom ezańskiej po 1525 roku. Papież Sykstus V dnia 20 grudnia 1588 roku ogłosił bullę R om anus P ontifex, którą zobow iązał biskupów diecezjalnych do składania spraw ozdania o stanie diecezji co cztery lata.
S praw ozdania o stanie diecezji chełm ińskiej, a w tym diecezji pom ezańskiej, złożyli następujący biskupi chełm ińscy: Piotr Tylicki (17 VII 1598 roku), Jakub Z adzik (2 X II 1624 roku oraz w 1635 roku), K. D ziałyński (1642 roku) oraz Jan M ałachow ski (22 V I 1675 roku), K azim ierz O paliński (1686 roku), A ndrzej Załuski (20 VII 1739 roku), W ojciech Leski (1743 roku), A ndrzej B aier (1773 roku).
PR O T E S T A N C I N A T E R E N A C H D IE C E Z JI PO M E Z A Ń S K IE J
O prócz om aw ianej przez nas części katolickiej istniała także część protestancka diecezji pom ezańskiej. O bejm ow ała ona 2/3 pierw otnej diecezji. D nia 10 m arca 1528 roku jej tereny poszerzono o następujące urzędy adm inistracji św ieckiej: Ełk, G iżycko, K ętrzyn, O św ino, Pisz, Ryn, Stradun, Szestno i W ęgorzew o. W latach 15 3 0-1587 rządziło w nm czterech biskupów ew an g elick ich 25: E rhard von Q ueiss (1 5 2 5 -1 5 3 0 ), Paw eł Speratus (1 5 3 0 -1 5 5 1 ), Jerzy V enediger (V enetus) (1 5 6 7 -1 5 7 4 ) i Jan W igand (1 5 7 5 -1 587)26. W latach 1 5 5 1-1567 tron protestanckich biskupów Pom ezanii opustoszał, gdyż książę A lbrecht nie chciał m ianow ać następców , poniew aż uw ażał, że nie m oże za ch o w a ć w kościele p rotestanckim zw yczaju rzym skiego. W 1587 roku książę pruski zniósł ostatecznie urząd protestan
ckiego biskupa pom ezańskiego. W je g o m iejsce ustanow ił konsystorz w Zalew ie, który d n ia 10 kw ietnia 1810 roku został przeniesiony do G dańska i sw oim zakresem objął całe Prusy Z achodnie. W pom ezańskiej części diecezji protestanckiej, do połow y X IX w ieku, istniały tylko trzy kościoły katolickie: w Łęcku W ielkim , Przełęku i T urow ie. W w yniku m igracji ludności poszukującej pracy i sta
cjonow ania jed n o stek w ojskow ych na terenie ew angelickim , gdzie służbę pełnili żołnierze katoliccy, na terenie ew angelickiej diecezji pom ezańskiej organizow ano katolickie stacje m isyjne. To one staw ały się początkiem pow rotu K ościoła katolickiego na ziem ie sprotestantyzow ane w 1525 roku. W latach 1821-1945 erygow ano 25 stacji m isyjnych, które potem przekształcano w parafie. T ym czasem po 1525 r. zaczęły pow staw ać w spólnoty ew angelickie na terenie oficjalatu pom ezańskiego oraz tej katolickiej części diecezji pom ezańskiej, którą inkor- porow ano do diecezji chełm ińskiej. D o 1945 roku na tym terenie pow stały 54 kościoły lub dom y m odlitw w yznaw ców p rotestanckich27. P redykanci ew angeliccy
25 J. W i ś n i e w s k i , Z a r y s d z ie j ó w d ie c e z ji··., s. 1 7 6 -1 8 4 .
26 A . D r y g a s , W ig a n d J a n ( 15 2 3 - 1 5 8 7 ) , la te r a ń s k i b p P o m e z a n ii i S a m b ii, b o ta n ik , w : S B P N , t. IV , 1 9 9 7 , s. 4 4 8 - 4 4 9 .
27 J. W i ś n i e w s k i , K o ś c io ły i k a p lic e ..., m ap a — k o ś c io ły e w a n g e lic k ie ( 1 5 2 5 - 1 9 4 5 ) .
K A TO LIC Y i PR O TESTA N CI NA TER EN IE B. DIECEZJI PO M EZAŃ SKIEJ 15
najw cześniej pojaw ili się w O staszew ie (1559 roku), w Tujsku (1560 roku), D rew nicy (1562 roku), w Pogorzałej W si (1564 roku) oraz w K aczynosie, L asow icach W ielkich i M yszew ie (1565 roku). Sytuację panującą w tym rejonie obrazuje relacja sk ierow ana do Rzym u w 1642 roku, w której biskup chełm iński zaznaczył, że ludność wsi na terenie diecezji (w tym inkorporow ana do niej część pom ezańska) była zasadniczo katolicka, ale w m iastach w w iększości innego w yznania. T ym czasem w sam ym oficjalacie pom ezańskim , z w yjątkiem nielicz
nych w łaścicieli (posesjonatów ) i ludności napływ ow ej, ludność — ja k pisał — je s t heretycka, ale p ła c i d o ch o d y proboszczom katolickim , ja k gdyby korzystała z ich p ra cy i z.e sa kra m en tó w katolickich; także i heretycy napraw iają kościoły katolickie i g ro d zą cm entarze. Spraw y m ałżeńskie i procesow e rozpatryw ał oficjał m alborski.
W zw iązku z tym biskup chełm iński nie chcąc „odtrącać” innow ierców od K ościoła katolickiego prosił R zym o udzielenie tem uż oficjałow i fa c u lta te s dispensandi in m a trim o n iis h a ereticorum contractis vel contrahendis. Ponadto prosił Rzym o za
akcep to w an ie zw yczaju panującego w diecezji pom ezańskiej. Polegał on na tym , że innow iercy grzebali sw oich w yznaw ców na cm entarzach katolickich. Co w ięcej, protestanccy w yznaw cy, na terenie katolickim , za pisem ną zgodę proboszcza katolickiego na pogrzeb, chrzest czy ślub w zborze ew angelickim , czyli za tzw.
fre izettel, płacili księdzu odpow iednio: o d chrztu po 18 gr., od ślubu p o 3 z.ł, od po g rze b u na ziem i za m ko w ej 18 gr., za p ozw olenie pastorow i na prow adzenie konduktu p o g rzeb o w eg o 18 g r,2X R ów nocześnie zdarzały się w ypadki, że ew an gelicy byli „p ro w izo ram i” , czyli zarządcam i m ajątku K ościoła katolickiego, np.
w Fiszew ie i Sztum ie. To w spółistnienie prow adziło jed n ak że do konfliktów , czego przykładem je s t skarga w niesiona w 1638 roku na pisarza ekonom ii now odw ors
kiej, w której katolicy pisali: także iest nayw iększym prześladow cą katholików , gdyż O grodow ego, który się sta ł katholikiem , ch cia ł za ś na L uterską p rzew ró cić wiarę.
K tóry g d y statecznie trw a ł tak dalece onegoż prześladow ał, że go у ze służby w ysa d ził a na iego m ieysce Lutra. Po druga katholikom w kupow aniu dom ostw albo gruntu iak tylko m oże p rzeszka d za 29. N a terenie protestanckich Prus K siążęcych m ieszkali także katolicy, którzy korzystali z posługi sakram entalnej w katolickich parafiach Prus K rólew skich lub R zeczpospolitej.
P R Z Y N A L E Ż N O Ś Ć D IE C E Z JA L N A
T E R E N U P O M E Z A Ń S K IE G O W L A TA C H 1821-1932
D nia 16 lipca 1821 roku papież Pius V II bullą D e salute anim arum w ykreślił, m ilcząco i ostatecznie, z nazew nictw a kościelnego nazw ę diecezja pom ezańska.
Położył w ten sposób kres jej istnieniu. C ały o ficjalat pom ezański został w łączony do diecezji w arm ińskiej oraz zaakceptow ano inkorporację południow ych parafii pom ezańskich do diecezji ch ełm iń sk iej30.
28 L. В о г a t у ń s к i, N a jd a w n ie js z e r e la c y e b is k u p ó w p o ls k ic h o s ta n ie d y e c e z y i (r e la tio n e s s ta tu s e c c le s ia r u m ) z a r c h iw u m K o n g r e g a c y i d e i C o n c ilio w R zy m ie , K raków 19 1 6 , s. 18.
24 J. W i ś n i e w s k i , K o ś c io ły i k a p lic e ..., s. 72.
J() A r ch iw u m Parafii ś w . A n n y w S z tu m ie [dalej = A R S z ], B u lla C ir c u m s c r ip tio n is E c c le s ia ru m R e g n i B o r u s s ia e , s. 1 -1 2 ; E. G a t z, E rm la n d , w : G e sc h ic h te d e s k irc h lic h e n le b e n s in d e n d e u ts c h
1 6 KS. JAN W IŚNIEW SKI
Pozostaw iono je d n ak że całą p om ezańską diasporę kato licką leżącą w granicach daw nych Prusach K siążęcych. Był to w ięc teren „n iczy j” , na który zw rócił uw agę biskup w arm iński Jó ze f H ohenzollern tw orząc katolickie placów ki duszpasterskie dla przebyw ających tutaj pracow ników sezonow ych i stałych w yznania katolic
kiego. N a skutek tego, papież Pius IX dekretem K ongregacji K onsystorialnej z 8 grudnia 1854 roku przydzielił diecezji w arm ińskiej K w idzyn w raz z rozległą o k olicą —- K w idzyn i Prabuty (w łączono do dek. Sztum ), Pasłęk (z rozległą o kolicą w łączono do dekanatu E lb lą g )31 oraz pas terenu, na którym znajdow ały się niegdyś pom ezańskie parafie sąsiadujące z W arm ią: Florczaki, Ł ukta, M ańki, E lgnów ko, M ierki, Jem ielnik, a także p ołudniow o-w schodnią część diecezji pom ezańskiej w okolicach dzisiejszych M uszak, czyli teren pom iędzy rzekam i O rzyc i O m u lew 32.
P ozostałą część „katolickiej diaspory pom ezańskiej” , na której leżały: G ardeja, Susz, Z alew o, M orąg, O stróda, Iław a, G runw ald i N idzica — S tolica A postolska w łączyła do diecezji chełm ińskiej dekretem z dnia 15 m aja 1859 roku, który zatw ierdził rząd pruski 27 kw ietnia 1861 roku33. Sekretarz K ongregacji K o n sy s
torialnej R ogerius A ntici M attei, po dokładnym w yliczeniu wsi leżących po stronie diecezji w arm ińskiej i chełm ińskiej dodał: [...] id insuper declaratum esto, q u o d loci, olim P om esanienses, uti praeferter, a D ioecesi C ulm ensi e x e m p ti e t d ism e m - b r a ti (podkr. — J.W .) iidem cen sea n tu r ac revera sint a lteri W arm iensi D ioecesi p len e in c o r p o r a ti (podkr. — J.W .) p rorsusque adjuncti... Te fakty pociągnęły zm iany organizacji dekanatów w tych diecezjach. B iskup chełm iński Jan N ep o m u cen M arw itz (1 8 5 7 -1 8 8 6 ), za którego rządów diecezja uzyskała 16 parafii i 10
„w ikariatów lokalnych” , utw orzył 23 października 1861 roku d eka n a t p o m eza ń ski z parafiam i niegdyś pom ezańskim i: T urow o, W ielki Ł ęck, Przełęk, B iałuty oraz p la có w ki duszpasterskie: D ąbrów no, M orąg, N idzica, O stróda, D ziałdow o. P lacó wki w Suszu i Iław ie w łączono do dekanatu w L ubaw ie, a G ardeję i K isielice do dekanatu w Ł asin ie34.
P arafię Janow o, po w ygranym plebiscycie w 1920 r., w łączono do dekanatu G niew w diecezji chełm ińskiej. W ram ach dekanatu p o m ezańskiego należącego do diecezji chełm ińskiej pozostało w granicach Polski tylko kilka parafii: D ziałdow o, B iałuty, W ielki Ł ęck i Przełęk, które w 1920 roku w łączono do dekanatu
s p r a c h ig e n L a n d e m 17. E n d e d e s 18. J a h r h u n d e r ts , t. I (D ie B istü m er und ihre P fa rreien ), Freibu rg - B a se l - W ie n 1 9 9 1 , s. 2 9 0 - 2 9 1 z m apką; T e n ż e , K u lm , w: G e s c h ic h te d e s k ir c h lic h e n le b e n s ..., s. 4 0 2 - 4 0 4 z m apką.
31 D ie Z a h l d e r C o m m u n ic a n te n im B istlu im E rm la n d vo n 1 8 4 1 - 1 8 9 7 , w : P D E , nr 2 z 1 lu te g o 1 8 9 8 , B ra u n sb erg 1 8 9 8 , s. 2 0 - 2 2 .
32 E. G a t z, E rm la n d , w: G e s c h ic h te d e s K irc h lic h e n le b e n s ..., s. 2 9 0 - 2 9 2 ; H.J. K a r p , E r m la n d u n d P r e u s s e n im 1 9 J a h rh u n d e rt, w: Z G A E , t. 4 2 , 1 9 8 3 , s. 1 4 -3 1 — m apka.
33 E. G a t z, W . P a n g e r l , K u lm , w: G e s c h ic h te d e s K ir c h lic h e n le b e n s ..., t. 1, s. 4 0 2 - 4 0 3
— m ap ka; D e r p o m e s a n is c h e A n th e il, s. 1 2 6 -1 2 7 ; P D E , nr 9 z 1 w r z e śn ia 1 9 0 6 , s. 1 0 9 -1 1 1 oraz nr 10 z 1 p a ź d z ie r n ik a 1 9 0 6 , s. 1 1 6 - 1 1 9 — tutaj p o d a n o s z c z e g ó ł o w y w y k a z m ie js c o w o ś c i w c h o d z ą c y c h w sk ła d d ie c e z ji w a r m iń sk ie j, a b isk u p i w a rm iń sk i J ó z e f G eritz i c h e łm iń sk i Jan N e p o m u c e n M a rw itz w y d a li r o z p o r z ą d z e n ie w y k o n a w c z e 1 p a źd ziern ik a 1861 roku — P D E , nr 11 z 1 listo p a d a 190 6 roku, s.
1 2 4 - 1 2 5 .
34 S c h e m a tis m u s d e s B isth u m s C ulm , P e lp lin 1 8 6 7 , s. 3 2 8 ; J. D y g a ł a , Z h is to r ii d e k a n a tu la s iń s k ie g o , w : D ie c e z ja to ru ń sk a . H is to r ia i te r a ź n ie js z o ś ć , (red .) S. К a r d a s z, t. 12, s. 13; S. K u j o t , K to z a ł o ż y ł p a r a f ie w d z is ie js z e j d ie c e z ji c h e łm iń s k ie j, t. 12, 1 9 0 5 , s. 2 5 9 ; B . K u m o r , G r a n ic e m e tr o p o lii i d ie c e z ji p o ls k ic h ( 9 6 6 - 1 9 3 9 ) , w: A B M R , t. 2 0 , s. 3 6 4 ; A . L i e d t к e, Z a r y s d z ie j ó w d i e c e z ji c h e łm iń s k ie j d o 1 9 4 5 ro k u , P e lp lin 1 9 9 4 , s. 84.
KA TO LIC Y i PR O TES TA N CI NA T E R EN IE B. D IECEZJI PO M EZA Ń SK IEJ 1 7
w L id zb ark u W elskim , nazyw anym w okresie m iędzyw ojennym rów nież dek an a
tem p om ezańskim . Pozostały teren chełm ińskiego niegdyś dekanatu pom ezańs
kiego p apież Pius X I przekazał w adm inistrację biskupow i w arm ińskiem u w dniu 22 g ru d n ia 1922 roku, a bullą P astoris officii z 31 lipca 1930 roku w łączył do diecezji w a rm iń sk iej35.
W zw iązku z pow staniem W olnego M iasta G dańska oraz sporam i pom iędzy katolikam i polskim i i niem ieckim i, papież Pius X I dekretem K ongregacji K onsys- torialnej S a n ctissim u s D o m in u s z 21 kw ietnia 1922 roku poddał w iernych tutaj zam ieszk ały ch adm inistratorow i apostolskiem u biskupow i E dw ardow i O ’R ourke.
N ato m iast b u llą U niversa C hristi fid e liu m cura z 30 grudnia 1925 r. erygow ał d iecezję gdańską. W zw iązku z tym biskup O ’R ourke został intronizow any jak o pierw szy biskup diecezji gdańskiej dnia 1 czerw ca 1926 roku (do 1938 roku)36.
Z y cie religijne w daw nej P om ezanii regulow ał konkordat podpisany 20 lipca 1933 roku w W aty k an ie przez kard. E ugeniusza P accellego oraz F ranza von P appena37.
Ten stan rzeczy potw ierdził papież bullą Vixdum P oloniae unitas z 28 października 1925 roku, która była p o chodną konkordatu zaw artego z Polską (10.02.1925 roku), g dzie w art. 9 postanow iono, że żadna część P aństw a Polskiego nie będzie po d le g ała ju ry sd y k c ji biskupa posiadającego stolicę poza granicam i kraju.
D nia 31 sierpnia 1924 roku W olne M iasto G dańsk zam ieszkiw ało 384.000 osób, w tym 140.800 katolików (32% ) oraz 223.000 ew angelików (57% ). N a teren ie adm inistratury były dw a dekanaty: gdański i now ostaw ski z 35 parafiam i i 4 parafiam i kuratorskim i, gdzie pracow ało 71 duchow nych3*. 17 parafii p o m ezań
skich położo n y ch n a Ż uław ach W ielkich, które do 23 sierpnia 1931 r. tw orzyły dek an at N ow y Staw, a następnie biskup gdański podzielił parafie żuław skie po m ięd zy dekanaty N ow y Staw i Now y D w ór G dański39.
Po zakończeniu działań II w ojny św iatow ej zm ienił się skład w yznaniow y terenu byłej diecezji pom ezańskiej, na który pozostała niew ielka liczba w yznaw ców ew an g elick ich . Ich św iątynie w części służą nadal kultow i protestanckiem u,
35 A . B a c i ń s k i , P o lsk ie d u c h o w ie ń s tw o k a to lic k ie w W o ln ym M ie ś c ie G d a ń sk u 1 9 1 9 - 1 9 3 9 ,
„ S tu d ia G d a ń sk ie ” (d a lej = S G ) 1 ( 1 9 7 3 ) , s. 2 2 - 2 5 (parafie: B o r ę ty , G n o j e w o , K o ń c z e w ic e , L a s o w ic e W ie lk ie , L i c h n o w y , M ą t o w y W ie lk ie , M iło r a d z , N o w y S t a w , P o g o r z a ła W ie ś , oraz K a łd o w o
= K o ź lic z k i [K o ś c ie le c z k i] C y g a n e k [T u jsk ], L u b ie s z e w o , M a ry n o w y , N o w a C erk iew , N o w y D w ó r G d ., O s ta s z e w o , Ś w ie r k i, Ż u ła w k i). T e n ż e , Z a r y s d z ie j ó w d ie c e z ji g d a ń s k ie j, w: „ S c h e m a ty zm d ie c e z ji g d a ń sk ie j na rok 1 9 6 9 ” , G dań sk 1 9 6 9 , s. 4 1 - 4 2 , 5 7 (p a ra fie „ w y tłu sz c z o n e ” tw o r z y ły dekanat N o w y S ta w ); A D E g , b e z s y g ., S e g r e g a to r p is m b isk u p ic h — A m tlic h e s K ir c h e n b la tt — z 18 m arca 1 9 3 9 r.
w y m ie n ia d ek a n a ty N o w y S ta w i N o w y D w ór.
76 A . N a d o l n y , G r a n ic e d i e c e z j i c h e łm iń sk ie j, w: S P e lp ., t. 16, 198 5 , s. 2 3 .
27 A D E g , b e z s y g n .. T e c zk a a r ty k u łó w , k. 2 7 — w śr ó d nich 2 p rałatów , 1 p r z eło żo n y za k o n u , 1 k a n o n ik w a r m iń sk i.
78 F. S t e f f e n , D a n z ig s e r s t e r B is c h o f E d u a r d G r a f O 'R o u rk e , w: H e im a tfla n g e , B e ila g e z u r D a n z ig e r L a n d e s -Z e itu n g , nr 6 , D ie n s ta g , 2 5 M ai 192 6 , s. 2 1 - 2 2 oraz s. 2 3 - 2 4 ; T e n ż e , D a s W erd en d e r D iö z e s e D a n z ig ; A m tlic h e s K ir c h e n b la tt, nr 8 z lip ca 1943 r. (1 3 c z e r w c a 1938 roku z r e z y g n o w a ł z g d a ń sk ie j s to lic y b isk u p ie j o tr z y m u ją c k a n o n ię p o z n a ń sk ą , a p a p ież p r z en ió sł g o na tutularną sto lic ę : a d s e d e m S o fe n e n se m M e s o p o ta m ia e . Z m arł dn ia 2 7 c z e r w c a 1943 roku o g o d z . 0 .2 5 ).
74 K o n k o r d a t z w is c h e n d e m H e ilig e n S tu h l u n d d e m D e u ts c h e n R eich , w: „ A lie n ste in e r V o lk sb la tt” , nr 166 z 2 4 lip c a 1933 roku (z a w ie r a ł 3 4 artykuły oraz D a s S c h lu s s p r o to k o ll zum K o n k o r d a t, g d z ie z n a la z ły się d o d a tk o w e u z g o d n ie n ia d o artyku łów : 3, 13, 14 p. 2, 17, 19 p. 2, 2 0 , 2 4 , 27 p. 1 i 4 , 2 8 , 2 9 , 31 p. 4 ; te g o s a m e g o d n ia tekst K onk ord atu uk azał się na ła m a ch „B latt der D a n z ig e r L a n d e s-Z eitu n g ”, nr 169 z 2 4 lip c a 1933 roku).
18 K S . J A N W IŚ N IE W S K I
część p o p ad ła w ruinę, a część z nich przejęli lub w ykupili katolicy. N astępne lata przy n io sły jed n a k przypom nienie przeszłości kościelnej tych ziem , najpierw w na
zw ie p o w stałeg o w 1961 r. dekanatu pom ezańskiego, a w 1983 r. w erygow aniu przez S to licę A postolską P om ezańskiej K apituły K olegiackiej w Prabutach. W resz
cie w u tw orzonym przez biskupa w arm ińskiego w 1990 r. Pom ezańskim Studium T eo lo g iczn y m w K w idzynie, zaś w 1993 roku B iskup E lbląski pow ołał Pom ezański Instytut T eologii w E lblągu (K olegium Teologii: E lbląg - K w idzyn oraz U zupeł
niające Studia M agisterskie).
O sta tn ia bulla cyrkum skrypcyjna papieża Jana Paw ła II z dnia 25 m arca 1992 r.
p rzy n io sła istotne zm iany na daw nym terytorium diecezji pom ezańskiej. M ożna je d n a k ż e z całą stanow czością podkreślić, że Stolica A postolska doko n ała zasad
niczego scalenia byłej diecezji pom ezańskiej, tw orząc na jej obszarze diecezję elb ląsk ą. Jej obszar w 90% rozciąga się na terytorium pom ezańskim , a jej granice b ieg n ą w zasadniczej części daw nym szlakiem diecezji pom ezańskiej. G ranica zach o d n ia biegnie historyczną granicą diecezji pom ezańskiej — korytem W isły, ale tylko do granic południow ych biskupstw a pom ezańskiego (dom inium biskupa i kapituły), pozostaw iając w diecezji toruńskiej terytorium pom ezańskie leżące na północ od O sy wraz z T ym aw ą i Lisnow em , które niegdyś do dom inium należały.
N astęp n ie na w ysokości T ym aw y W ielkiej w pada do O sy i biegnie jej korytem aż do je z io ra Trupel. W tym m iejscu pozostaw ia historyczne granice diecezji p o m e
zańskiej i ukosem kieruje się na północny w schód aż do wsi B ram ka nad jezio rem N arie koło M orąga. N a tym odcinku poza granicam i diecezji elbląskiej pozostały n astęp u jące tereny diecezji pom ezańskiej: rejon N ow ego M iasta L ubaw skiego, a także teren położony pom iędzy rzeką D rw ęcą (linia graniczna od wsi M ątyki w par. R udzienice na południow y w schód aż do wsi W ądzyn nad jez. R um ian) a rzeką W el (biegła tą rzeką od jez. Rum ian aż do w ysokości wsi T urza M ała) i rzek ą D ziałd ó w k ą (w padała do niej na w ysokości W ielkiego Ł ęcka) aż do wsi N arzym , B iałuty i N apierki pod D ziałdow em i do wsi G rabow o na północy, aby o p ad ając nieco w dół w paść do rzeki O rzyc na w ysokości wsi Janow o, która biegła w k ieru n k u C horzeli, aby pom iędzy w siam i B aranow o - O paleniec - Sciągiel p o łączy ć się z rzeką O m ulew poniżej W ielbarka. Stąd h istoryczna granica p o m e
z ań sk a biegła na północ rzeką O m ulew i Pasłęką (przez je z io ra O m ulew i Pluszne), korytem rzeki W ąskiej do je z io ra Narie. Tak określony teren z m iastam i D ział
dow o, D ąbrów no, N idzica, O lsztynek i O stróda zostały utracone przez dziedziczkę p o m ezań sk ą, ja k ą je st diecezja elbląska. Od je zio ra N arie granica diecezji elbląskiej b iegnie histo ry czn ą granicą pom ezańską do rzeki W ąskiej (p row adziła ona na teren p om ezań sk i aż do Z alew u i M ierzei W iślanej), skąd (z G odkow a) biegnie ponow nie do rzeki Pasłęki, z którą łączy się na w ysokości wsi O lkow o. Od tego m iejsca b ieg n ie d o kładnie granicą historycznej Świętej W arm ii aż do Z alew u i M ierzei W iślanej (P asłęką aż do Jeziora Pierzchalskiego pozostaw iając po stronie elbląskiej Stare Siedlisko, K raskow o, Płonne, Zastaw no, K w ietnik, M ajew o, R ychnow y, P o grodzie, C hojnow o). N a tym odcinku diecezja elbląska zyskała teren nigdy nie należący do diecezji pom ezańskiej, czyli od jej granicy na rzece W ąskiej, jezio rz e D rużno i rzece E lbląg aż do granicy historycznej Św iętej W arm ii z E lblągiem , M ły n aram i, Pogrodziem i T olkm ickiem (ten teren należał do diecezji w arm ińskiej, ale nie do Św iętej W arm ii, czyli dom inium biskupiego i k apitulnego)40.
D aw ne tery to riu m diecezji pom ezańskiej, od 1992 roku, zostało podzielone na teren trzech diecezji: elbląskiej ze 129 parafiam i pom ezańskim i; toruńskiej, w której zn ajd u je się 26 parafii pom ezańskich oraz archidiecezji w arm ińskiej, gdzie naliczono 40 obecnych parafii, które m ają rodow ody pom ezańskie. C ałość stanow i natom iast 195 parafii.
K A TO LIC Y i PR O TESTA N CI NA TER EN IE B. DIECEZJI PO M EZAŃ SKIEJ 1 9
40 J. W i ś n i e w s к i, G r a n ic e d ie c e z ji e lb lą s k ie j a h is to r y c z n a d ie c e z ja p o m e z a ń s k a , w: P o m e z a - n ia ..., s. 1 1 - 1 5 z m ap k ą.
