Zarządzanie Teoria i Praktyka

Zarządzanie Teoria

i Praktyka

Warszawa 2012

W

Wyższa szkoła Menedżerska W WarszaWie

Rada NaukoWa Przewodniczący:

prof. dr hab. stanisław sudoł dr h.c.

Członkowie:

prof. Phdr. Viera Bacova, drsc. (słowacja), prof. dr hab. ewgenii Bobosow (Białoruś), prof.

dr hab. Paweł Czarnecki, prof. dr hab. Marian daniluk, prof. dr stanisław dawidziuk, prof.

Thdr. Josef dolista, Csc. (Czechy), prof. dr hab. alexander Belochlavek, dr h.c. (Czechy), prof.

Phdr. rudolf dupkala, Csc. (słowacja), prof. dr hab. Marek Garbicz, prof. dr. otar Gerzmava (Gruzja), Phdr. Marta Gluchman, Phd. (słowacja), prof. ing. dr. renáta Hótová (Czechy), prof.

dr hab. Lech Jaczynowski, prof. dr eberhard kalwait (niemcy), doc. Phdr. nadežda krajčova, Phd. (słowacja), prof. MUdr. Vladimir krčmery, Phd, drsc. dr h.c. Mult. (słowacja), prof. dr hab. stanisław Lis, prof. dr hab. stanisław Marciniak, prof. Liviu Marian (rumunia), prof. dr hab. John McGraw (kanada), prof. Phdr. František Mihina, Csc. (słowacja), prof. dr hab.

nella nyczkało (Ukraina), prof. dr hab. alicja sajkiewicz, prof. dr hab. dr h.c. Hans Joachim schneider (niemcy), dr h.c prof. daniel J. West Jr. Phd. FaCHe, FaCMPe (Usa), prof. dr hab.

Minoru yokoyama (Japonia).

kolegium RedakcyjNe

redaktor naczelny: prof. dr hab. Lidia Białoń sekretarz redakcji: dr inż. alfreda kamińska sekretarz redakcji: doc. dr Waldemar stelmach redaktorzy tematyczni:

prof. dr hab. krzysztof Wituszyński prof. dr hab. Jadwiga Marek prof. dr hab. zbigniew staniek

redaktor statystyczny: dr hab. ewa Frątczak redaktorzy językowi:

Język polski: dorota Bruszewska, Język angielski: eric Banks (native speaker), Marta dawidziuk Język rosyjski: Jadwiga Piłat, Język słowacki: andrea Gieciová-Èusová (native speaker).

redaktor techniczny: Jarosław Juszczak

opracowanie graficzne, skład i łamanie: Jarosław Juszczak Projekt okładki: Jarosław Juszczak

adres redakcji i wydawcy:

Wyższa szkoła Menedżerska w Warszawie ul. kawęczyńska 36, 03-772 Warszawa

www.wsm.warszawa.pl issn 2081-1586

Printed in Poland nakład 500 egz.

doc. Phdr. Michal Bochin, Phd. (słowacja)

prof. h.c. doc. JUdr. Maria Bujniakova, Csc. (słowacja) doc. ing. ivana Butoracová Šindleryová, Phd. (słowacja) doc. Mgr. Mgr. andrej démuth, Phd. (słowacja)

prof. dr hab. kazimierz doktór prof. devin Fore (Usa)

doc. Phdr. Mária Gažiová, Phd. (słowacja) prof. dr hab. Wasilij Griszczenko (rosja) prof. dr hab. Janusz Gudowski dr inż. Liliana Hawrysz

doc. ing. sonia Hurná, Phd. (słowacja) prof. dr hab. Michail kozyr (Ukraina)

doc. ing. Viera kuzmišinová, Phd. (słowacja) doc. ing. Ladislav Lukáč, Csc. (słowacja) assoc. prof. dr deniz ÖzdeMÝr (Turcja) prof. dr hab. krystyna Poznańska prof. dr hab. Taras rak (Ukraina) prof. dr hab. Wanda rusiecka (Białoruś) prof. dr hab. zdzisław sirojć

prof. dr hab. alicja sosnowska doc. ing. Vojtěch spáčil, Csc. (Czechy) doc. ing. Martin Vološin, Phd. (słowacja) prof. dr Walentyn Wandyszew (Ukraina) prof. dr hab. inż. zofia Wyszkowska prof. dr hab. Tamara yakavuk (Białoruś) prof. dr hab. nona zinowiewa (rosja)

© Copyright by Wyższa szkoła Menedżerska w Warszawie żaden fragment tej publikacji nie może być reprodukowany, umieszczany w systemach przechowywania informacji lub przekazywany w jakiejkolwiek

formie − elektronicznej, mechanicznej, fotokopii czy innych reprodukcji – bez zgodny posiadacza praw autorskich.

Wersja wydania papierowego „zarządzanie. Teoria i Praktyka”

jest wersją główną.

Wszystkie nadsyłane artykuły naukowe są recenzowane.

Procedura recenzowania artykułów, zapora ghostwriting oraz zasady przygotowywania tekstów i instrukcje dla autorów znajdują się na stronie

internetowej czasopisma www.wsm.warszawa.pl

SPIS TREŚCI

Paweł Stanisław Czarnecki

ETYKA BIZNESU ...13

Lidia Białoń, Emilia Werner

ŚWIADOMOŚĆ INNOWACYJNOŚCI – WYNIKI BADAŃ STUDENTÓW I ROKU ZARZĄDZANIA

WSM W WARSZAWIE ... 23

Štefan Bugri, Emilia Pribišová, Stanislav Žák NEZAMESTNANOST V SLOVENSKEJ REPUBLIKE

AKO DOSLEDOK HOSPODARSKEJ KRIZY ... 39

Jadwiga Marek

ASPIRACJE ABSOLWENTÓW MGR– SPECJALNOŚĆ

ZZL UZYSKANYM W WSM W WARSZAWIE ... 49

Štefan Bugri, Emilia Pribišová, Stanislav Žák

POMER MINIMÁLNEJ MESAČNEJ MZDY A PRIEMERNEJ MESAČNEJ MZDY V SLOVENSKEJ REPUBLIKY A ICH VÝVOJ ... 69

Lech Smolaga

SYSTEMOWE ODWZOROWANIE TRANSFORMACJI GOSPODARCZEJ REPRODUKCJA GOSPODARCZA I EWOLUCJA SYSTEMÓW ... 79

ZARZĄDZANIE TEORIA

I PRAKTYKA

NR 2(6) ROK 2012

ISSN 2081-1586

ARTYKUŁY

Stanisław Duchniewicz

POLSKIE DYLEMATY ZARZĄDZANIA

PAŃSTWEM ... 97

Jaroslava Kmecová

PERSONAL MANAGEMENT IN

LOCAL COMMUNITIES ... 109

Zbigniew Kowalczyk

DYPLOM PIP JAKO NARZĘDZIE PREWENCJI

– DOŚWIADCZENIA Z REALIZACJI ... 125

Katarzyna Peter-Bombik

MAŁOPOLSKIE INSTYTUCJE RYNKU PRACY I ICH ROLA W PRZECIWDZIAŁANIU

BEZROBOCIU W GRUPIE 50+ ... 137

Jolanta Bernais

PRAKSEOLOGICZNE ASPEKTY ZARZĄDZANIA ZASOBAMI LUDZKIMI W ELASTYCZNYCH

ROZWIĄZANIACH KADROWYCH ... 155

Stefan Budziszewski

TRANSFORMACJA ZASOBÓW W PROCESACH

ZARZĄDZANIA WARTOŚCIĄ ... 169

Zbigniew Grzywna

POTENTIAL OF EMPLOYERS FROM LESSER POLAND IN THE USE OF FLEXIBLE FORMS OF EMPLOYMENT

FOR THE AGING STAFF ... 181

Elena Gurková

FAKTORY PRACOVNEJ SPOKOJNOSTI

SLOVENSKÝCH SESTIER ... 195

Jaroslava Kmecová

VZDELÁVANIE A JEHO DOPADY

NA RODINNÝ ROZPOČET ... 205

Marta Stasiła-Sieradzka

PARTICIPATION OF INDUSTRIAL AND ORGANIZATIONAL PSYCHOLOGY IN CREATING SAFE WORKING

ENVIRONMENT TAKING INTO ACCOUNT

FLEXIBILITY OF EMPLOYMENT ... 217

Bolesław Rafał Kuc

Aleksandra Spychała

FUNKCJE NAUKI.WSTĘP DO METODOLOGII.

NAUKA NIE JEST GRĄ ... ₂₂₉ Irena Lichniak (red.), Determinanty rozwoju przedsiębiorczości

w Polsce, Oficyna Wydawnicza Szkoła Główna

Handlowa w Warszawie, Warszawa 2011

Recenzja (Aleksandra Spychała) ... 237

INFORMACJA O A^UTORACH ... ₂₄₁ RECENZJE I INFORMACJE

T

Paweł Stanisław Czarnecki

BUSINESS ETHICS ...₁₃ Lidia Białoń, Emilia Werner

AWARENESS OF INNOVATION – THE STUDIES OF THE

FIRST YEAR STUDENTS WSMMANAGEMENT IN WARSAW ... ₂₃ Štefan Bugri, Emilia Pribišová, Stanislav Žák

UNEMPLOYMENT IN THE S^LOVAK R^EPUBLIC

AS A RESULT OF THE ECONOMIC CRISIS ... ₃₉ Jadwiga Marek

ASPIRATIONS OF H^UMAN R^ESOURCES M^ANAGEMENT

SPECIALIZATION MSC GRADUATES AT

WARSAW MANAGEMENT ACADEMY ... ₄₉ Štefan Bugri, Emilia Pribišová, Stanislav Žák

THE RATIO OF MINIMAL MONTHLY WAGES AND AVERAGE MONTHLY WAGES IN SLOVAKIA

AND THEIRS DEVELOPMENT ... ₆₉ Lech Smolaga

S^YSTEMS APPROACH IN E^CONOMIC TRANSFORMATION M^ODELS. ECONOMIC REPRODUCTION AND SYSTEMS EVOLUTION ... ₇₉

ARTICLES

MANAGEMENT THEORY

AND PRACTICE

ISSN 2081-1586

NO. 2(6) YEAR 2012

Stanisław Duchniewicz

POLISH PROBLEMS OF STATE MANAGEMENT ... 97

Jaroslava Kmecová

PERSONAL MANAGEMENT IN LOCAL

COMMUNITIES ... 109

Zbigniew Kowalczyk

NLIDIPLOMA AS A TOOL OF PREVENTION

– REALIZATION EXPERIENCES ... 125

Katarzyna Peter-Bombik

LESSER POLAND LABOUR MARKET INSTITUTIONS AND THEIR ROLE IN COMBATING UNEMPLOYMENT

AMONG PEOPLE 50+ ... 137

Jolanta Bernais

PRAXEOLOGICAL ASPECTS OF HUMAN RESOURCE MANAGEMENT IN FLEXIBLE

STAFFING SOLUTIONS ... 155

Stefan Budziszewski

TRANSFORMATION OF RESOURCES IN THE VALUE

MANAGEMENT PROCESSES ... 169

Zbigniew Grzywna

POTENTIAL OF EMPLOYERS FROM LESSER POLAND IN THE USE OF FLEXIBLE FORMS OF EMPLOYMENT

FOR THE AGING STAFF ... 181

Elena Gurková

FACTORS OF JOB SATISFACTION OF

SLOVAK NURSES ... ₁₉₅ Jaroslava Kmecová

EDUCATION AND ITS INFLUENCE ON

STARTING FAMILY LIFE ... ₂₀₅

Marta Stasiła-Sieradzka

PARTICIPATION OF INDUSTRIAL AND ORGANIZATIONAL PSYCHOLOGY IN CREATING SAFE WORKING

ENVIRONMENT TAKING INTO ACCOUNT

FLEXIBILITY OF EMPLOYMENT ... 217

Bolesław Rafał Kuc

THE FUNCTIONS OF SCIENCE. THE INTRODUCTION

TO METHODOLOGY.THE SCIENCE IS NOT A GAME ... 229

Irena Lichniak (ed.), Determinants of the development

of entrepreneurship in Poland, Warsaw School

Review (Aleksandra Spychała) ... 237

INFORMATION ON THE A^UTHORS ... 241 REVIEWS AND INFORMATION

Paweł Stanisław Czarnecki Wyższa Szkoła Menedżerska w Warszawie

E

Mimo, iż w większości publikacji poświęconych etyce biznesu nie podejmuje się próby zdefiniowania pojęcia „biznes”, to jednak definicja taka wydaje się potrzebna co najmniej z trzech powodów. Przyczyną pierwszą, choć stosun- kowo najmniej ważną, jest wieloznaczność pojęcia biznesu zarówno w języku potocznym, jak i w literaturze etycznej¹. Po drugie, zdaniem niektórych auto- rów nie sposób uprawiać etyki biznesu nie uprawiając tym samym analizy sa- mego biznesu. Jak zauważa E. Sternberg, zrozumienie istoty biznesu jest wa- runkiem zrozumienia istoty etycznych problemów biznesu². Przede wszystkim jednak wydaje się, iż jasne określenie co uważa się za biznes, jest ważne dlatego, że już sama ta definicja może mieć istotne znaczenie dla etycznej oceny biznesu (lub też taką ocenę zawierać albo implikować). Dla przykładu, Max Weber twierdził, iż biznes jest nieustającą walką o niewystarczające zasoby³. Jeżeli jed- nak zgodzimy się określić biznes w ten właśnie sposób, to z owej definicji wy- nika, że biznes jest działaniem sprzecznym przynajmniej z jedną ważną zasadą moralną, mianowicie z zasadą sprawiedliwego podziału dóbr. Komunistyczny ideał zniesienia własności prywatnej i gospodarki opartej na kapitale „wspólno- towym”, wydaje się być właśnie próbą pogodzenia potrzeby rozwoju ekono- micznego z zasadą sprawiedliwego podziału dostępnych zasobów.

Niektórzy autorzy, podejmując próbę określenia czym jest biznes, wskazują na związek pomiędzy działaniem a maksymalizacją korzyści w dłuższym okre-

1 Wieloznaczność ta jest jednak większa w języku angielskim niż polskim.

2 “What understanding business ethics requires first, is understanding of business”, (Warunkiem zro- zumienia etyki biznesu jest zrozumienie biznesu, tłum. moje). E. Sternberg, Just business. Business Ethics in Action, Oxford 2000, s. 4.

3 M. Weber, Gospodarka i społeczeństwo zarys socjologii rozumiejącej, tłum. D. Lachowska, Warszawa 2002, s. 164 i nast.

ZARZĄDZANIE.TEORIA I PRAKTYKA NR 2(6) ROK 2012 ISSN2081-1586, SS.13-22

sie czasu⁴. Jednak definicja taka nie wydaje się zadowalająca, ponieważ nie jest jasne, czy maksymalizacja zysku jest zawsze celem działania określanego mia- nem biznesu lub też, czy jest ona celem działania samego przedsiębiorstwa, czy też jego właściciela⁵. Biznesem zajmują się również tzw. organizacje non profit, dla których zysk nie jest najważniejszym celem działania (a już z pewnością nie jest nim maksymalizacja zysku), ponadto zaś odnoszenie maksymalnych możli- wych korzyści jest celem wielu innych rodzajów zbiorowego lub jednostkowego działania (co z kolei wskazuje na niejasność pojęcia „maksymalizacja zysku”).

Również definicja biznesu, jako maksymalizacji wartości poprzez sprzedaż towarów i usług⁶ nie wydaje się zadowalająca, ponieważ etyka, a w każdym razie niektóre kierunki etyczne, sprzeciwia się traktowaniu pewnych dóbr jako towaru. Chodzi to o wszystko, co wiąże się z szeroko pojętą sferą człowieczeń- stwa, jak: praca, zdrowie, edukacja itd. Sam biznes z kolei jest nie tylko rodza- jem działania, lecz także przedmiotem działań podejmowanych przez władze państwowe lub samorządowe różnych szczebli (chodzi tu o wspomaganie róż- nych form działalności gospodarczej) – celem takiego ukierunkowanego na biznes działania nie zawsze zaś jest maksymalizacja wartości, lecz może nim być np. rozwiązywanie problemów socjalnych. Nie widać powodów, dla któ- rych tego rodzaju działania miałyby zostać wyłączone z pola zainteresowania etyki biznesu.

Spotkać się można także z opinią odwrotną. Zdaniem J.W. Gałkowskiego,

„maksymalizacja zysku nie powinna być jedynym lub najważniejszym kryterium działania właściciela, nie jest bowiem najwyższą wartością”⁷. Według tego auto- ra, celem działania określanego mianem biznesu jest zaspokajanie materialnych (a pośrednio także duchowych) potrzeb człowieka, zarówno obecnych, jak i przyszłych pokoleń⁸. Podkreślić należy, że twierdzenie, iż celem właściciela przedsiębiorstwa nie powinna być maksymalizacja zysku, jest twierdzeniem wartościującym: wynika z niego, że właściciel, dla którego najważniejszym ce- lem biznesu jest maksymalizacja zysku, postępuje moralnie źle.

W niniejszym artykule przyjmuję, iż maksymalizacja zysku nie jest najważ- niejszym celem biznesu, mimo iż zysk (powiększanie wartości) jest warunkiem koniecznym biznesu. Drugim koniecznym warunkiem jest zachodzenie relacji pomiędzy: przedsiębiorcą (indywidualnym lub kolektywnym) a pracownikami przedsiębiorstwa, przedsiębiorcą a klientem, przedsiębiorcą a państwem oraz

4 E. Sternberg, Czysty biznes. Etyka w działaniu, tłum. P. Łuków, Warszawa 1998, s. 49 i nast.; J. Sekuła, Uprawomocnienie tzw. etyki biznesu w systemie etyki graduacyjnej, [w:] Etyczne fundamenty gospodarowania, pod red. A. Węgrzeckiego, Kraków 1999, s. 37.

5 J. Bocheński, Filozofia przedsiębiorstwa, [w:] Sens życia i inne eseje, Kraków 1993, s. 72.

6 E. Sternberg, Czysty biznes. Etyka w działaniu, s. 49.

7 J.W. Gałkowski, Zasady etyki zawodowej – etyka biznesu, [w:] Etyka w biznesie, pod red. M. Borkowskiej i J.W. Gałkowskiego, Lublin 2002, s. 42.

8 J.W. Gałkowski, Praca i człowiek, Warszawa 1980.

przedsiębiorcą a społeczeństwem. Etyczne aspekty wszystkich tych czterech relacji można rozpatrywać oddzielnie, nie należy jednak zapominać, że są one od siebie zależne (o czym powiem w dalszej części artykułu). Z biznesem ma- my więc do czynienia wszędzie tam, gdzie owe cztery relacje występują łącznie, zaś jednym z ważnych celów działania jest zysk.

Nie są to jedyne relacje, z jakimi wchodzi działające przedsiębiorstwo.

W niektórych przypadkach zachodzi także relacja pomiędzy przedsiębiorcą a kontrahentem, środkami komunikacji społecznej, działalność przedsiębior- stwa może wywierać wpływ na środowisko naturalne itd., wszystko to dotyczy jednak jedynie pewnej grupy przedsiębiorstw (co oczywiście nie oznacza, że etyka biznesu nie interesuje się także etycznymi aspektami także tych relacji).

Przedmiotem zainteresowania etyki biznesu są także stosunki pomiędzy pra- cownikami oraz osobiste przymioty przedsiębiorców i menedżerów (tzw. cnoty gospodarcze).

Wielu etyków jest przekonanych, że etyczne problemy biznesu stanowią swoiste przedłużenie problemów nękających całe społeczeństwo. Świadczyć ma o tym m.in. fakt, że problemy te wydają się być mniejsze w społeczeń- stwach, w których skłonność do respektowania podstawowych zasad moral- nych jest, ogólnie rzecz biorąc, głęboko zakorzeniona, większe zaś tam, gdzie ludzie mają tendencję do łamania owych zasad wtedy, gdy ich respektowania łączy się z pewnymi kosztami. Z tezy tej A. MacIntyre wysnuwa wniosek, iż

„problemy biznesu (...) w istotnej części stanowią problemy całego społeczeń- stwa”⁹.

Nie sposób zaprzeczyć, iż różnego rodzaju afery, oszustwa i nadużycia zda- rzają się częściej w krajach, w których ogólny poziom poszanowania zasad mo- ralnych jest niski (np. w Polsce)¹⁰. Nie wydaje się jednak, by wolno było przyjąć założenie, zgodnie z którym moralne słabości występujące w całym społeczeń- stwie wywierają wpływ na działania w biznesie, to zaś, co dzieje się w biznesie, nie wpływa na moralność całego społeczeństwa. Możliwa jest także teza od- wrotna, zgodnie z którą moralne problemy całego społeczeństwa, świadomego wszakże, iż jego byt zależy od ekonomii, są przedłużeniem problemów nękają- cych biznes. Twierdzenie to wydaje się uzasadnione tym bardziej, iż we współ- czesnym społeczeństwie życie gospodarcze nie jest traktowane na równi z in- nymi formami ludzkiej działalności, zyskuje ono pierwszeństwo, o to pierw- szeństwo bezwzględne. Cała rzeczywistość zaczyna być postrzegana jako po- chodna zjawisk ekonomicznych i coraz mniej istnieje obszarów, których nie traktowalibyśmy przez pryzmat opłacalności, zysków i strat. A. Dylus posuwa

9 A. MacIntyre, Dlaczego problemy etyki biznesu są nierozwiązywalne?, [w:] Etyka biznesu, pod red. A. Zapo- rowskiego, Poznań 1997, s. 232.

10 T. Pietrzkiewicz, Etyka zarządzania rozwojem gospodarczym, [w:] Etyce Biznesu, Warszawa 2002, s. 118.

się nawet do stwierdzenia, że gospodarka staje się obecnie nowym bożkiem, któremu skłonni jesteśmy składać ofiary. „Nasze banki – pisze autorka – ich bogata architektura i wyposażenie postrzegane bywają niekiedy symbolicznie.

Przypominają nowoczesne świątynie, gdzie składa się ofiary na ołtarzu potęż- nego bożka – mamony”¹¹. Następuje absolutyzacja gospodarki, a rozwój eko- nomiczny jest traktowany jako cel sam w sobie. „Gorączkowe gromadzenie dóbr materialnych – kontynuuje A. Dylus – ,,oszczędzanie czasu” na wypoczy- nek kosztem własnego zdrowia, rozwoju duchowego czy pielęgnacji życia ro- dzinnego niewątpliwie jest jedną z form ,,ubóstwienia” gospodarki”¹².

W pracy niniejszej nie przestrzegam wprawdzie ściśle rozróżnienia pomię- dzy przedsiębiorcą a menedżerem, jednak rozróżnienie to okazuje się niekiedy ważne dla oceny moralnych zobowiązań przedsiębiorstwa. Niegdyś przez przedsiębiorcę rozumiano właściciela zarządzającego własnym przedsiębior- stwem, jednak wraz z oddzieleniem się funkcji własności od funkcji zarządzania mianem przedsiębiorców określa się także najemnych menedżerów, zarządzają- cych przedsiębiorstwem¹³. Do podstawowych zadań menedżerów należą zaś:

ustalanie celów przedsiębiorstwa, organizowanie pracy, motywowanie pracow- ników i ich ocenianie¹⁴. Dlatego też cel oraz moralne zobowiązania właściciela przedsiębiorstwa nie są tożsame z celami i zobowiązaniami kadry zarządzającej tym przedsiębiorstwem. We współczesnej gospodarce właścicielami przedsię- biorstw są często akcjonariusze, których celem jest wprawdzie maksymalizacja zysku, na ogól jednak nie mają oni żadnego wpływu (a często żadnej wiedzy) o tym, w jaki sposób zarządzane jest przedsiębiorstwo i czy działania podej- mowane przez jego kierownictwo są możliwe do zaakceptowania z moralnego punktu widzenia. Z kolei kadra menedżerska jest odpowiedzialna przede wszystkim za zyski akcjonariuszy i nie jest wcale rzeczą oczywistą, czy z punktu widzenia menedżera przedsiębiorstwo powinno realizować także inne cele (oraz ponosić moralną odpowiedzialność za ich realizację), np. cele społeczne¹⁵.

Etyka biznesu jest jedną z niewielu subdyscypliny etycznych, w której od- powiedzi udzielane na najistotniejsze pytania zależą nie tylko od poglądów ogólnofilozoficznych danego etyka, lecz w tej samej lub nawet w większej mie- rze od jego poglądów ekonomicznych. W ekonomii zaś istnieje cały wachlarz najróżniejszych koncepcji, poczynając od komunizmu znoszącego wszelką wła- sność prywatną, aż po najskrajniejsze formy liberalizmu, a opowiedzenie się po

11 A. Dylus, Bezbożna gospodarka, [w:] Etyka biznesu, s. 145.

12 Ibidem, s. 15-151.

13 W.G. Nickels, Zrozumieć biznes, Warszawa 1995, s. 7.

14 P. Druckner, Zarządzanie XXI wieku, Warszawa 2000.

15 M. Friedman, laureat nagrody Nobla w dziedzinie ekonomii, uważa, że duże międzynarodowe korporacje nie tylko nie powinny, lecz nie mają prawa przeznaczać środków na cele społeczne, po- nieważ nie rozporządzają one własnymi środkami, lecz środkami swoich pracowników, akcjonariuszy klientów. Por. M. Friedman, Kapitalizm i wolność, Warszawa 1993.

którejś z nich jest w istocie decyzją moralną. Dzieje się tak, ponieważ nie moż- na oderwać ekonomii od etyki, a rozwiązania etyczne są wkomponowane w koncepcje ekonomiczne jako ich niezbędny fundament. I mimo, iż ze współ- czesnych dyskusji etycznych w krajach zachodnich przyjmuje się (na ogół mil- cząco) założenie, że podstawą biznesu jest własność prywatna i wolny rynek, to jednak zarówno prawo do własności, jak i prawo do wolności są de facto poję- ciami etycznymi.

W tym kontekście warto wspomnieć, iż wolny rynek nie jest tym samym, co wolność uczestników tego rynku. W niektórych przypadkach może się okazać, iż te dwie wolności są ze sobą sprzeczne, tzn. jedna prowadzi do zniszczenia drugiej. Niczym nie skrępowana wolność tworzenia trustów i karteli na począt- ku XX wieku wynikała bez wątpienia z wolności podmiotów gospodarczych, prowadziła jednak do zaniku wolnej konkurencji, a w efekcie do wzrostu cen.

Innym przykładem często podawanym w podręcznikach ekonomii, jest sytuacja dotkliwego niedoboru na rynku jakiegoś towaru niezbędnego do życia (np.

żywności): w warunkach wolnego rynku doszłoby do gwałtownego wzrostu cen tego towaru, co uczyniłoby go niedostępnym dla osób mniej zamożnych.

W związku z tym powstaje problem, na ile państwo jest zobowiązane (także, a może nawet przede wszystkim z moralnego punktu widzenia) do ograniczenia wolności poszczególnych uczestników wolnego rynku po to, by rynek ten był rzeczywiście wolny. Mówiąc językiem współczesnej ekonomii, jest to problem stopnia i granic państwowego interwencjonizmu w gospodarce¹⁶.

Odróżnić też należy konflikt interesów od konfliktu moralnego w biznesie.

Z konfliktem interesów mamy do czynienia np. wówczas, kiedy przedsiębiorca musi zadecydować, czy zysk przedsiębiorstwa przeznaczyć na nowe inwestycje, czy też na podwyżkę płac w przedsiębiorstwie (w tym drugim przypadku inte- res pracowników zyskuje pierwszeństwo wobec interesu przedsiębiorcy). Nie- kiedy jednak zdarza się, że konflikt interesów przybiera postać konfliktu moral- nego. Przykładem może być sytuacja, kiedy przedsiębiorca zmuszony jest zwolnić część pracowników dla zapewnienia rentowności przedsiębiorstwa.

Wprawdzie grupowe zwolnienie można przeprowadzić w sposób „humanitar- ny” (np. zwalniając tych pracowników, którzy mają największe szanse na znale- zienie nowego miejsca pracy), jednak pełny „humanitaryzm” nie jest nigdy możliwy, a wątpliwości moralne stają się większe, gdy nie chodzi jedynie o utrzy- manie opłacalności produkcji, lecz o jej dodatkowe zwiększenie.

Etycy często wskazują, że działanie zgodne z normami moralnymi w bizne- sie jest na dłuższą metę opłacalne także w sensie ekonomicznym, przynajmniej

16 Zwrócił na to uwagę już Monteskujsz: Bogactwo państwa połączone jest z rozrostem przemysłu. Niepodobna, aby wśród tylu gałęzi handlu nie było zawsze jakiejś, która cierpi i której robotnicy nie byliby tym samym w chwilowej potrzebie. Wówczas państwo powinno przyjść z rychłą pomocą, bądź to aby nie dać ludowi cierpieć, bądź aby ustrzec go od rewolt (...). Monteskiusz, O duchu praw, tłum. T. Boy-Żeleński, Warszawa 2002, s. 461.

w dłuższej perspektywie czasowej. Ciekawy pogląd w tej kwestii przedstawia A. Szostek. Autor ten rozróżnia przede wszystkim opłacalność materialną oraz opłacalność „w szerszej perspektywie bonum humanum”, umieszczając opłacal- ność uczciwości w biznesie przede wszystkim w tej drugiej, szerszej sferze.

Dobra materialne nie są przy tym czymś od owego bonum humanum niezależ- nym, nie należą one do odrębnego porządku rzeczy, lecz przeciwnie, ich gro- madzenie stanowić powinno środek „osiągania pełniejszego człowieczeństwa”.

Nie są one zatem celem samym w sobie, lecz stanowią środek do celu, ponie- waż zaś uczciwość stanowi nieodłączny element człowieczeństwa, to groma- dzenie dóbr materialnych w sposób nieuczciwy nie prowadzi do celu, do jakie- go powinno prowadzić, a wręcz od tego celu oddala. „I nie jest tak – pisze A.

Szostek – jakobym mógł dziś skupić uwagę na bogaceniu się za wszelką cenę, a jutro zaplanował nawrócenie, pokutę i dalsze uczciwe życie, o którego mate- rialne zabezpieczenie zadbałem zawczasu”¹⁷.

Oczywiście tak pojęta uczciwość nie stoi w sprzeczności z opłacalnością, ponieważ z samej jej definicji wynika, że stać w sprzeczności nie może. Dysku- sje wzbudza natomiast pytanie, czy uczciwość popłaca w sensie ekonomicz- nym? Większość etyków i praktyków biznesu zgadza się, iż na dłuższą metę przestrzeganie zasad etycznych jest opłacalne także w wymiarze ekonomicz- nym¹⁸. Nie ulega także wątpliwości, że działania nieetyczne mogą przynieść korzyści w krótkim okresie czasu, wówczas jednak nie różnią się one niczym od oszustwa, nawet jeżeli nie wiążą się z naruszeniem przepisów prawa. A. Szostek konkluduje zatem, że „zdecydowanie opłaca się być uczciwym przedsiębiorcą – i to opłaca się być takim zarówno wobec konsumenta (klienta), jak i konkuren- cji, własnego pracownika, jak wreszcie wobec całego społeczeństwa”¹⁹.

Zwrócić tu należy uwagę, iż A. Szostek wyróżnia de facto cztery rodzaje

„opłacalnej uczciwości” i choć trudno zaprzeczyć, iż wszystkie one w praktyce często okazują się opłacalne w dłuższej perspektywie czasowej, to jednak łatwo wyobrazić sobie sytuacje, w których dochodzi do konfliktu pomiędzy którymś z owych czterech rodzajów uczciwości lub też pomiędzy jednym z nich a pozo- stałymi. Szczególnie często dochodzić może do konfliktu pomiędzy wymogiem uczciwości wobec klienta lub konkurencji, a wymogiem uczciwości wobec wła- snych pracowników. Przedsiębiorca, zwłaszcza w krajach postkomunistycz- nych, bywa niekiedy zmuszony, np. poprzez nieuczciwe działania konkurencji, do wyboru pomiędzy uczciwością mogącą pogorszyć sytuację przedsiębiorstwa, a tym samym jego pracowników, a działaniem, które w normalnych warunkach moglibyśmy uznać za nieuczciwe (np. zapłatą za odebrany towar w określonym

17 A. Szostek, Czy opłaca się być uczciwym przedsiębiorcą, [w:] Etyka w biznesie..., s. 112.

18 J. Dietl, W. Gasparski, Etyka biznesu, Warszawa 1997; J. Gocko, Ekonomia a moralność, Lubin 1996.

19 A. Szostek, op. cit., s. 120.

terminie). W wielu krajach za działanie nieuczciwe wobec konkurencji uznawa- ny jest tzw. downosizing (skutkiem czego jego stosowanie jest zakazane przez prawo), podczas gdy w innych krajach w tym w Polsce, jest on powszechnie stosowany. Duże przedsiębiorstwo, które zaprzestałoby jego stosowania, po- stawiłoby się w sytuacji gorszej od konkurencji, jego zyski spadłyby, skutkiem czego mogłoby zostać zmuszone do zmniejszenia zatrudnienia, zapłaciłoby mniejsze podatki itd. Za sprzeczny z wymogiem uczciwości uznać można także podział zysków w przedsiębiorstwie: w Polsce płace kadry menedżerskiej są kilkunasto- lub kilkudziesięciokrotnie wyższe niż płace pozostałych pracowni- ków, podczas gdy w innych krajach europejskich dysproporcje te są o wiele mniejsze. Jednak i w tym przypadku przedsiębiorstwo, które zmniejszyłoby płace menedżerów, naraziłoby się na odpływ kadry zarządzającej do konkuren- cji, co z jednej strony wzmocniłoby konkurencję, a z drugiej pogorszyło wyniki samego przedsiębiorstwa.

W literaturze etycznej znaleźć można dwojakiego rodzaju próby rozwiązania powyższych problemów. Przede wszystkim proponuje się zmianę definicji czy też zakresu uczciwości, a także przedefiniowanie podstawowych pojęć etycz- nych odnoszących się do biznesu, co często prowadzi do swoistej etycznej re- wolucji w obrębie etyki biznesu i usamodzielnienia się tej dyscypliny²⁰. Referu- jąc poglądy A. Etchegoyena, Cz. Porębski pisze: „Oto dzięki owej ,,zasadniczej demoralizacji” łatwiej współczesnemu człowiekowi podsunąć w miejsce zasad – pseudozasady, w miejsce autentycznych wartości – wartości pozorne. I z tej możliwości korzystają rzecznicy etyki biznesu, propagując w poszczególnych branżach, a nawet firmach specyficzne dla nich kodeksy etyczne”²¹. Mamy więc do czynienia nie tylko z oderwaniem się etyki biznesu od etyki ogólnej, wynika- jącym z faktu, iż etyka ta pragnie za wszelką cenę pogodzić zasady moralności z zasadami opłacalności, lecz także z rozpadem etyki biznesu na poszczególne etyki branżowe lub nawet etyki poszczególnych firm.

Nie dla wszystkich etyków działanie podyktowane przez wzgląd na opłacalność jest działaniem etycznym. Dla zwolenników etyki Kanta oraz innych etyk deontologicznych działanie etyczne jest takim tylko o tyle, o ile wynika z poczucia obowiązku, nie zaś z ekonomicznej kalku- lacji. Ponadto odnieść można wrażenie, że społeczna nieufność wobec skłonności biznesu do respektowania norm moralnych bierze się w du- żej mierze z przekonania, iż normy te są respektowane o tyle tylko, o ile ich respektowanie jest opłacalne w sensie ekonomicznym. Panuje, in- nymi słowy, dość powszechne przekonanie, że uczciwość wynikająca

20 Alain Etchegoyen jest zdania, iż partykularyzacja i specjalizacja w obrębie etyki jest przejawem jej kryzysu. Dotyczy to, rzecz jasna, także etyki biznesu. Por. A. Etchegoyen, La valse des éthiques, Paris 1991.

21 Cz. Porębski, Czy etyka się opłaca? Zagadnienia etyki biznesu, Kraków 1997, s. 10.

wyłącznie z chęci zysku ustępuje zawsze tam, gdzie dochodzi do kon- fliktu pomiędzy uczciwością a opłacalnością (a nie sposób zaprzeczyć, że w biznesie taki konflikt od czasu do czasu zachodzi). Wśród przed- siębiorców daje się także zauważyć tendencję do przedmiotowego trak- towania etyki biznesu: przedsiębiorstwa wykazują zainteresowanie roz- wijaniem etyki biznesu, chcąc uwiarygodnić swe działania zarówno w oczach potencjalnych klientów, jak i całego społeczeństwa.

A. MacIntyre zwraca uwagę, że problemy etyki biznesu dadzą się – do pew- nego stopnia – rozwiązać jedynie wówczas, gdy potraktuje się je jako rezultat procesów zachodzących na wyższym poziomie ogólności niż poziom, na któ- rym manifestują się te problemy²². Sądzi on także, iż problemy etyki można badać „jedynie w sposób interdyscyplinarny” i to przy założeniu, że rozwiąza- nie problemów związanych z pracą menedżera jest możliwe tylko poprzez zro- zumienie sposobu, w jaki „współczesne dylematy moralne stają przed każdym z nas”. To zaś możliwe jest jedynie na poziomie społecznych i kulturowych struktur. MacIntyre nie deprecjonuje przy tym poziomu działania jednostkowe- go²³, uważa jednak, że wszystko, co etyka ma tutaj do powiedzenia, nie odnosi się do specyfiki działania w biznesie, lecz do działania ludzkiego jako takiego.

Menedżer musi dokonywać wyboru pomiędzy sprzecznymi racjami, przy czym często każda z dostępnych opcji wiąże się z pogwałceniem pewnych zasad mo- ralnych. „Nie jest mu dostępne – pisze MacIntyre – żadne kryterium lub pro- cedura wyższego rządu, za pomocą których można by owe racje pogodzić lub nawet uporządkować”²⁴.

Dodać jednak należy, iż etyka biznesu, jak każda etyka zawodowa, nie wy- kracza poza pewien poziom ogólności. Pytania, na które musi odpowiedzieć przedsiębiorca, są zawsze pytaniami o środki, nie zaś o ostateczny cel działania.

Nie pytania on o sens bogacenia się (maksymalizacji zysku), lecz pyta, jak dzia- łać, aby ów cel osiągnąć. Interesuje, go, jak działać, aby podnieść wydajność pracy, jak zainwestować zysk, aby w przyszłości zyskać jak najwięcej, jak ulep- szyć organizację przedsiębiorstwa itp. Pytania, na które stara się odpowiedzieć etyka biznesu, nie dotyczą zatem celu działania, lecz środków jego osiągania.

Również etyka katolicka wskazuje, że problemy związane z szeroko pojętą działalnością gospodarczą, należy rozwiązywać na wielu płaszczyznach równo- cześnie, że płaszczyzna jednostkowych decyzji i intencji nie jest w tym przy- padku wystarczająca. Wskazuje się m.in. na moralny obowiązek ciążący na rzą- dach państwa: dbania o dobrobyt ludności. Po raz pierwszy na etyczny wymiar

22 Por. A. MacIntyre, Dlaczego problemy etyki biznesu są nierozwiązywalne?, s. 231 i nast.

23 Według J. Dietla i W. Gasparskiego, etyka biznesu analizuje normy etyczne na trzech poziomach ogólności: na poziomie jednostek – bezpośrednich sprawców działania, na poziomie przedsiębiorstw oraz na poziomie całego społeczeństwa. Por. J. Dietl, W. Gasparski, Etyka biznesu, Warszawa 2002.

24 Ibidem, s. 243.

struktur gospodarczych Kościół zwrócił uwagę w encyklice Leona XIII Rerum novarum (1891 r.). Papież stwierdza w niej, że indywidualna filantropia w sensie jednostkowego nawrócenia się przedsiębiorcy jest w warunkach współczesnego świata niewystarczająca i że państwo ma moralny obowiązek włączenia się w reformę struktur i zadbania o los robotników.

„W świetle tych zasad kierownicy państw winni naprzód rozwinąć ogólną i powszechną działalność za pośrednictwem systemu praw i urządzeń, to jest starać się, aby sam ustrój i zarząd państwa sprzyjał dobrobytowi, tak po- wszechnemu jak jednostkowemu. Jest to zadaniem sztuki rządzenia i właści- wym obowiązkiem władz państwowych”.

Jan Paweł II w encyklice Laborem Exercens (z okazji 90 rocznicy encykliki Rerum novarum) pisze: „Problemem kluczowym etyki społecznej jest w tym wypadku sprawa sprawiedliwej zapłaty za wykonywaną pracę. Nie ma w obecnym kon- tekście innego, ważniejszego sposobu urzeczywistniania sprawiedliwości w sto- sunkach pracownik — pracodawca, jak właśnie ten: zapłata za pracę”. Papież przestrzega także przed stale utrzymującą się tendencją do traktowania pracy ludzkiej wyłącznie jako towaru, który pracownik „sprzedaje” właścicielowi kapitału, bowiem pogląd taki sprzyja traktowania pracy i pracownika w sposób przedmiotowy, na równi z innymi materialnymi środkami produkcji, podczas gdy pracę należy rozpatrywać zawsze w sposób podmiotowy, tzn. w związku z człowiekiem jako podmiotem pracy. „A przecież, z tym całym trudem – czy- tamy w encyklice – a może nawet poniekąd z jego powodu — praca jest do- brem człowieka. Jeśli dobro to nosi na sobie znamię ,bonum arduum’ wedle terminologii św. Tomasza, to niemniej jako takie jest ono dobrem człowieka. I to nie dobrem tylko ,użytecznym’ czy ,użytkowym’, ale dobrem ,godziwym’, czyli odpowiadającym godności człowieka, wyrażającym tę godność i pomnaża- jącym ją. Chcąc bliżej określić znaczenie etyczne pracy, trzeba mieć przed oczyma tę przede wszystkim prawdę. Praca jest dobrem człowieka — dobrem jego człowieczeństwa — przez pracę bowiem człowiek nie tylko przekształca przyrodę, dostosowując ją do swoich potrzeb, ale także urzeczywistnia siebie jako człowiek, a także poniekąd bardziej staje się człowiekiem”.

Wspomnieć wreszcie należy, iż potrzeba etyki biznesu jawi się jako szcze- gólnie paląca właśnie w krajach, w których standardy etyczne w biznesie nie są przestrzegane w zadowalającym stopniu. O. Żylicz i J. Wolniewicz opinię tę charakteryzują w następujący sposób: „Wielu polskich przedsiębiorców, mene- dżerów i studentów ekonomii uważa, że moralność w biznesie to luksus do- stępny jedynie w krajach o wysokiej kumulacji kapitału. Działalność gospodar- cza na obecnym poziomie zaawansowania często jawi się jako specyficzny

świat, w którym obowiązują prawie wyłącznie zasady darwinizmu społecznego – w dżungli bezwzględnych konkurentów wygrywają tylko najsilniejsi”²⁵.

Jednakże brak poszanowania standardów etycznych w biznesie oraz brak za- interesowania przedsiębiorców etyczną refleksją nie oznacza, że uprawianie etyki biznesu jest zajęciem jałowym. Przede wszystkim celem etyki biznesu nie jest uczenie menedżerów odróżniania dobra od zła, bowiem wystarczające (i konieczne) jest zwykłe wyczucie moralne i osobista, indywidualna wrażli- wość. Zadaniem etyki biznesu jest natomiast analiza specyficznych dla biznesu konfliktów moralnych oraz interdyscyplinarna dyskusja w gronie etyków, eko- nomistów oraz praktyków biznesu. Wprawdzie etyka biznesu może przyczyniać się do podnoszenia standardów etycznych w biznesie poprzez uświadamianie (zarówno menedżerom, jak i całemu społeczeństwu) specyfiki pojawiających się w biznesie moralnych problemów i dylematów, to sensu jej istnienia jako odręb- nej dyscypliny etycznej nie sposób mierzyć skutecznością jej oddziaływania²⁶.

25 P.O. Żylicz, J. Wolniewicz, Psychologia w trudnym świecie biznesu, [w:] Praktyka psychologiczna w świetle standardów etycznych, pod red. J. Brzezińskiego, M. Toeplitz-Wiśniewskiej, Warszawa 2004, s. 182.

26 R. C. Solomon, Ethics and Excellence. Cooperation and Integrity in Business, Oxford 1993, s. 5.

BUSINESS ETHICS

Abstract

Although most publications on business ethics do not try to define the term ‘business’, the definition would appear to be needed for at least three reasons. The first cause, though the least important, is the ambiguity of the concept of business, both in everyday language, as well as in ethical literature. Secondly, according to some authors, it is impossible to practice business ethics not practicing the same analysis of the business itself. As noted by E. Sternberg, understanding the essence of business is a prerequisite for understanding of issues of business ethics. Above all, however, it seems that a clear definition of what is considered to be business, is important because its very definition may be relevant to the ethical evaluation of business (or having such an assessment include or imply). For example, Max Weber argued that the business is a constant struggle for scarce resources. If we agree to define business this way, it is from this standpoint that business is an activity contrary to at least one important moral principle, namely the principle of equitable distribution of wealth. The communist ideal of the abolition of private property and capital-based

‘community’ economy seems to be just an attempt to reconcile the need for economic growth with equitable distribution of available resources.

Key words: ethics, business.

Lidia Białoń Emilia Werner

Wyższa Szkoła Menedżerska w Warszawie

Ś

–

I

Z

WSM

W

Wprowadzenie

Analiza wpływu różnorodnych czynników na rozwój nauki i jej zastosowań ma w praktyce długą historię. Zastosowanie osiągnięć naukowych dla rozwoju gospodarki, wprowadzanie innowacji ma obecnie szczególne znaczenie.

W dokumencie – Narodowy Program Rozwoju Foresight Polska 2020¹, auto- rzy wyraźnie podkreślają między innymi słabość polskiej gospodarki, niski po- ziom innowacyjności i kreatywności organów administracji publicznej, niską jakość kapitału społecznego. Można do tego dodać jeszcze inne zaobserwowane zjawiska – słabą wiedzę przedsiębiorstw o dostępnych instrumentach wdrażania procesów innowacyjnych, a nade wszystko – brak potrzeby wdrażania innowacji. Przez długi okres czasu, głównym czynnikiem hamującym powstawanie i wdrażanie innowacji były niedoskonałe mechanizmy ekonomiczne, w tym również niedostateczny po- ziom środków finansowych. Od momentu wstąpienia Polski do Unii Europejskiej wydawało się, że poziom polskiej innowacyjności istotnie wzrośnie, dzięki możliwości korzystania z instrumentów strukturalnych i ogromnej puli środ- ków udostępnionych w Polsce w planowanym okresie 2007-2013. Okres ten dobiega końca, a tak się nie stało. Powstają pytania:

▪ Czy przy konstrukcji mechanizmów ekonomicznych oraz zasad korzy- stania ze środków unijnych był brany pod uwagę czynnik sprawczy in-

∗ Udział procentowy poszczególnych Autorów w powstaniu artykułu: Lidia Białoń – 70%, Emilia Werner – 30%.

1 Wyniki Narodowego Programu Foresight, Polska 2010, Warszawa 2009.

ZARZĄDZANIE.TEORIA I PRAKTYKA NR 2(6) ROK 2012 ISSN2081-1586, SS.23-38

nowacyjności, jakim jest świadomość innowacyjności poszczególnych lu- dzi i społeczeństwa?

▪ Czy istnieją i jakie są relacje między warstwą świadomościową a mecha- nizmami wdrożeń innowacji w różnych dziedzinach życia gospodarczego i społecznego?

Przypominamy, że pojęcie innowacyjności jest szersze od pojęcia innowacji.

Innowacja to – „wprowadzanie zmian do układów gospodarczych i spo- łecznych, których efektem jest wzrost użyteczności produktów i usług, procesów technologicznych oraz systemów zarządzania, poprawa racjo- nalności gospodarowania, ochrona i poprawa środowiska przyrodnicze- go, lepsza komunikacja międzyludzka oraz ostatecznie poprawa jakości życia zawodowego i prywatnego członków społeczeństwa”². Innowacyj- ność zaś jest to zdolność do kreowania i wdrażania innowacji.

Zakłada się, że to właśnie niska świadomość innowacyjności zarówno me- nedżerów, szczególnie MŚP, jak i obywatelska świadomość innowacji jest jedną z istotnych przyczyn zarówno niewiedzy na temat ich powstawania i wdrażania, jak i braku potrzeb w tym zakresie. Zdaniem J. Hausnera polską gospodarkę cechuje

„dyfuzja naśladowcza”, a konieczne staje się przejście do „dyfuzji kreatywnej”, gdzie przydatne staje się twórcze, a nie imitacyjne i adaptacyjne nastawienie do technologii i rozwiązań zarządczych. Nowy model rozwoju Polski musi być ufor- mowany również na potencjale innowacyjnym istniejącym w sferze obywatelskiej³. Problem zwiększenia poziomu innowacyjności jest podnoszony również w ostatnim projekcie rozwoju nauki i innowacyjności w Unii Europejskiej, pod nazwą Horyzont 2020. Wśród trzech priorytetów zawartych w tym projekcie znajduje się „wiodąca pozycja w przemyśle”, którego celem jest przyspieszenie rozwoju technologii i innowacji. Powinny one zapewnić podstawy działania przedsiębiorstw przyszłości i pomóc europejskim MŚP przerodzić się w firmy wiodące na rynku światowym. Realizacja zamierzeń rozwojowych kraju może być dokonana tylko przez przedsiębiorców i inne grupy społeczne o wysokiej świadomości innowacyjności, a jej kształtowanie jest problemem podstawo- wym dla podniesienia poziomu innowacyjności gospodarki. Mając to na uwa- dze uznałyśmy, że pierwszym krokiem działania na rzecz podniesienia tego poziomu powinno być zbadanie, jak rozumiana jest innowacyjność i co wnosi ona w życie człowieka. Czy może pomóc w podnoszeniu innowacyjności gos- podarki? Podjęłyśmy próbę dokonania diagnozy stanu świadomości innowacyj- ności na przykładzie wybranej do badań próby, składającej się ze studentów pierwszego semestru wydziału zarządzania.

2 L. Białoń, Zręby teorii innowacji, [w:] Zarządzanie działalnością innowacyjną, Wyd. PLACET, Warszawa, 2010, s. 19.

3 J. Hausner, Kurs na innowacje. Jak wyprowadzić Polskę z rozwojowego dryfu?, Biuletyn PTE, nr 3, 2012, s. 10-11.

1. Przedmiot, zakres i miejsce badań

Przedmiotem badań prezentowanych w artykule jest świadomość innowa- cyjności. Powiązanie problemu innowacji z problemem świadomości niesie ze sobą szereg problemów metodycznych. Cóż to jest świadomość innowacyjno- ści? W aspekcie psychologii można mówić najogólniej o świadomości, która odnosi się do procesu, podczas którego człowiek koncentruje swoją uwagę na akcie świadomości oraz podczas którego koncentruje się na przedmiocie świa- domości. Analogicznie, świadomość innowacyjności ma również dwa aspekty.

Skupienie na akcie twórczości, tworzenie innowacji w różnych dziedzinach, co dotyczy tylko nielicznych i co powinno być wspomagane, pobudzane i wy- ciągane na światło dzienne przez politykę i edukację⁴. Skupienie na przedmio- cie, jakim są powstałe i powstające innowacje, czyli uczestnictwo w świecie innowacji, może być podłożem ich powstawania oraz potrzeby wdrażania.

Właśnie to uczestnictwo ma, jak się wydaje badającym ze względu na swą po- wszechność, bodajże najważniejsze znaczenie dla rozwoju życia gospodarczego.

Na podstawie dotychczasowego dorobku teoretycznego dotyczącego innowacji oraz obserwacji życia gospodarczego i społecznego, zdefiniowałyśmy świado- mość innowacyjności jako percepcję informacji o zmianach zachodzą- cych w otaczającym świecie, ich cechach i wzajemnych stosunkach, wpływająca na powstawanie potrzeby innowacji w życiu osobistym oraz otoczeniu, stymulująca zachowania proinnowacyjne. Posiadając świa- domość innowacyjności człowiek nabiera przekonania, że innowacje są konieczne dla normalnego funkcjonowania osobistego, firmy, kraju, re- gionu. Świadomość w aspekcie skupienia się na przedmiocie, w tym przypadku na innowacjach, oparta jest przede wszystkim na wiedzy o tym przedmiocie.

Główny obszar niniejszych rozważań, mających również cel dydaktyczny, zajmie właśnie wiedza, czasami traktowana równoznacznie z pojęciem świadomości.

Biorąc pod uwagę powyższe, prosiłyśmy studentów aby:

1. Opisali, co wg nich oznacza innowacyjność w stosunku do:

osoby, przedsiębiorstwa, regionu, kraju.

2. Opisali jedną innowację w swojej firmie, bądź szkole w latach 2009-2012, a także określili skutki jej wdrożenia.

3. Wymienili dwie przełomowe innowacje w Polsce i na Świecie w XX i XXI wieku.

4. Wymienili trzy innowacje, których wdrożenie wprowadziłoby istotne zmiany w osobistym życiu.

5. Napisali, jakie mają zamierzenia życiowe po ukończeniu studiów.

4 E. Werner, Drogi rozwoju świadomości innowacyjnej, [w:] L. Białoń, (red.), op. cit., s. 419-433.

Uzyskane wypowiedzi powinny dać obraz innowacyjności w interpretacji tej grupy.

W dotychczasowej literaturze pojęcie innowacyjności odnosi się głównie do organizacji gospodarczych i rozumiane jest jako zdolność do podejmowania, wprowadzania nowoczesnych rozwiązań technicznych, technologicznych, or- ganizacyjnych i marketingowych. Jest motorem rozwoju i konkurencyjności – przedsiębiorstwa, regionu, kraju, a nawet osoby.

Odpowiedź na pytanie drugie łączy się z egzemplifikacją innowacji, rozu- mianej jako wdrożoną zmianę. Drugie pytanie konkretyzuje pojęcie innowacji.

Pytanie trzecie dotyczy innowacji przełomowych w skali globalnej – w świe- cie i w Polsce. W pytaniu zawarta jest sugestia, iż występuje różnica między drobnymi zmianami a innowacjami przełomowymi, a odpowiedź na nie pozwa- la w przybliżeniu sądzić o wiedzy w tym zakresie.

Odpowiedź na pytanie czwarte miała sprowokować respondentów do za- stanowienia się, co w gruncie rzeczy dla niego samego oznacza innowacyjność i innowacje, które chciałby wprowadzić w swoich życiowych planach (okres 10 lat).

Pytanie piąte miało być wskazaniem podjęcia kroków dla realizacji zamie- rzeń zawartych w odpowiedziach na pytanie czwarte. Jednocześnie odpowiedzi na pytanie czwarte i piąte powinny być wyrazem logiki myślenia o innowacyj- ności i jej świadomości.

Założoną podstawą tych pięciu pytań było przemyślenie: Jestem innowacyj- ny? Co zaważyło na dotychczasowym życiu moim i otoczenia? Czego bym oczekiwał i jak mogę to osiągnąć?

Celem badań było uzyskanie wypowiedzi związanych z powyższymi pro- blemami, co powinno pozwolić na sformułowanie: czym są innowacje w świa- domości badanych?

Wszystkie pytania tworzące ankietę były pytaniami otwartymi. Badanie więc ma charakter jakościowy. Wypowiedzi zostały poddane procesowi kategoryzacji i następnie dokonałyśmy interpretacji ilościowej. Respondentami są studenci pierwszego roku studiów zaocznych wydziału zarządzania. Pogrupowani zostali wg wieku – do 25lat, 26-45 lat i ponad 45 lat. Założyłyśmy, że niewątpliwie mieli oni styczność z innowacjami, nawet nie zastanawiając się metodycznie nad tym zjawiskiem oraz nie znając jego definicji. Taka sytuacja jest korzystna dla celu badań, gdyż pozwala po pierwsze, na uchwycenie stanu początkowego świadomości innowacyjności przyszłych menedżerów. Dodatkowym naszym zamiarem było uwzględnienie wyników badań w budowaniu programów nau- czania. Po drugie, ich stan świadomości, jako ludzi jeszcze nie wykształconych w tym zakresie, może odzwierciedlać, oczywiście traktując badaną grupę jako pilotażową, powszechny stan badanego zjawiska. Ze względu na duże zróżni- cowanie liczebności poszczególnych grup zastrzegamy, że podane procenty nie

w pełni oddają istotę różnic wypowiedzi między nimi. Przebadałyśmy ogółem 272 osoby. Badania zostały przeprowadzone w pierwszym kwartale 2013 roku.

2. Innowacje w odniesieniu do osoby

Podejmowanie problemów innowacyjności w stosunku do osoby jest jak wspomniano nowością i jest to najtrudniejsza do interpretacji część rozważań.

Nie miałyśmy tu szczegółowych założeń, jak powinno się odnieść zjawisko innowacyjności do osoby. Ogólnie tylko założyłyśmy, że osoba o świadomości innowacyjności powinna dążyć do poprawy jakości swego życia – z jednej stro- ny poprzez wykorzystanie różnego rodzaju innowacji powstających w jej oto- czeniu i z drugiej – poprzez osobistą koncepcję, pomysł na jego ulepszanie w danych warunkach życiowych oraz działanie w tym kierunku czyli wprowa- dzanie zmian. To ogólne założenie rozwinęłyśmy. Mianowicie, innowacyjność w stosunku do osoby może mieć charakter:

▪ adaptacyjny – dostosowywanie do zmieniającego się otoczenia technicz- nego, społecznego – wykorzystywanie innowacji;

▪ antycypacyjny – dostrzeganie przyszłości (chodzi tu o przyszłość w wy- miarze osobistym) – działanie by była dobra, a można też powiedzieć – lepsza.

Pytanie to nie sugerowało konkretów. Miało raczej wyzwolić tok myśli, re- fleksji własnych.

Tabela 1. Innowacyjności w odniesieniu do osoby

L.p. Wyróżniki innowacyj- ności w opinii respondentów

Respondenci w wieku do 25 lat – liczba

osób 187 = 100%

Respondenci w wieku 25-45 lat – liczba osób 74

= 100%

Respondenci w wieku pow.

45 lat – liczba osób 11 =

100%*

% wskazań % wskazań % wskazań 1. Innowacyjność to

w ogóle stopniowy

rozwój człowieka. 55 52 36

2.

j.w. ze szczególnym podkreśleniem celu – stałe doskonalenie jako- ści życia

4 8 55

3.

j.w. ze szczególnym podkreśleniem rozwoju emocjonalnego i społecznego

6 3 -

4. Skłonność do wprowa-

dzania zmian w życiu 9 10 9

5. Cechy psychiczne – kreatywność,

pomysłowość 28 27 9

6. Cechy psychiczne – odczuwanie problemów

kraju i świata - 1 -

7. Kształcenie się 6 3 -

8. Umiejętność wykorzy- stywania innowacji

technicznych 4 3 -

9. Wyróżnianie się

ubiorem, stylem, itp. 3 3 -

10. Przystosowanie się do nowych norm społecz-

nych i moralnych 1 - -

11. Osoba z charyzmą 1 - -

12. Osoba

aktywizująca innych 1 - -

13. Umiejętność

podejmowania ryzyka 1 - -

14. Wypowiedzi niejasne

i nie na temat 8 7 -

* Tu i we wszystkich tabelach, suma wierszy nie sumuje się do 100% ze względu na wielokrotność odpowiedzi Źródło: opracowanie własne na podstawie wyników badań

Jak widać stosunkowo mały procent respondentów reprezentuje poglądy, które wskazywałyby na adaptacyjny charakter innowacji w stosunku do osoby – wyniki w wierszach 8-10.

Zdecydowana większość badanych wskazała na antycypacyjny charakter in- nowacji w odniesieniu do osoby. Są to przede wszystkim (uważają tak zwłaszcza młodsi badani) cechy psychiczne – kreatywność, pomysłowość, odczuwanie problemów ogółu, charyzma, umiejętność podejmowania ryzyka, aktywizowanie innych (wiersze 5, 6 i 11-13). Jako główny wyróżnik innowacji „osobowej” wy- szczególniano – stopniowy rozwój człowieka (wiersz 1). Wydawałoby się to jakby nieporozumieniem, ale tylko na pozór. W prezentowanej tabeli zachowa- no wierność sformułowaniom studentów, a odczytując ich intencje można sądzić, iż widzą drogę do bycia innowacyjnym w osobistym rozwoju. Niektórzy podkreślali wagę rozwoju emocjonalnego i społecznego (wiersz 4), oraz pod- kreślali cel, czyli doskonalenie jakości życia (wiersz 3), zwłaszcza osoby po 45 roku życia, co jest z naszego założenia istotą aspektu osobowego innowacji.

Szczególną rolę pełni tu też proces kształcenia się, zwłaszcza dla respondentów

młodszych. Zaledwie kilka procent badanych (ale jednak) podkreśliło, iż czło- wieka o którym można powiedzieć że jest kreatywny, cechuje skłonność do wprowadzania zmian. Jest to szczególnie istotne dla osób w przedziale wieku 25-45 lat.

Na tle prezentowanych danych nasuwa się klika pytań – jak duży odsetek naszego społeczeństwa ma cechy po prostu zwykłego życia – szeroko pojęty rozwój oraz wykształcenie traktuje jako wyróżniki innowacyjności? Charakter antycypacyjny innowacji w odniesieniu do osoby odnosi się w większości przy- padków do niej samej. Nie wyróżniło się stwierdzenie, że osoba innowacyjna to ktoś, kto dąży do stworzenia lepszej rzeczywistości, chociaż takie intencje były wyczuwalne w niektórych wypowiedziach dotyczących posiadania specyficz- nych cech psychicznych i aktywizowania innych. W gruncie rzeczy badani zwrócili uwagę tylko na tworzenie potencjału innowacyjnego. Może to jest przyczyną, że Polska jest krajem o bardzo dobrze ocenianej przedsiębiorczości obywateli, a jednocześnie o doraźności rozwiązań i niskiej innowacyjności gos- podarki?

O przedsiębiorczości, ale też i o tym, że badani stanowią w ogóle, a więc i w dziedzinie innowacji potencjał rozwojowy świadczą deklaracje, jakie złożyli odpowiadając na pytanie o zamierzenia osobiste. Oczywiście są to tylko dekla- racje, ale duży procent wypowiedzi dotyczy spraw innowacji i rozwoju. Mówi o tym ok. 70% osób w wieku do 25 lat, ok. 60% w wieku 26-45 i ok. 40%

w wieku ponad 45. Jak widać zamiary te są właściwe dla młodszych, ale i starsi biorą też je pod uwagę. Wiele osób chce mieć własną firmę – 34% w wieku do 25 lat, 30% w przedziale 26-45 i 9% pow. 45 roku życia. Do rozwoju firmy, w której się pracuje chce się przyczynić ok. 18% respondentów od 26 i pow. 45 roku życia. Młodzi reprezentują to zamierzenie tylko w 5%. Zmianę pracy na- tomiast planuje 10% badanych do 25 roku życia, 15% w wieku 26-45 lat i 9%

starszych.

Przy okazji rozważań o osobistym wymiarze innowacji, należy przytoczyć w znacznym skrócie wypowiedzi na temat – jakie innowacje poprawiłyby bada- nym jakość życia osobistego?

3. Innowacje wpływające na jakość życia osobistego

Pytanie na powyższy temat miało na celu ujawnienie, jakie osiągnięcia nauki i techniki miałyby lub już mają, pozytywny wpływ na wspomnianą jakość życia danej badanej osoby, rozpatrując potrzeby jakie istnieją i zaistnieją na prze- strzeni 10 lat. Intencją było więc tu właściwie ujawnienie zarówno marzeń, jak i znajomości wyżej wspomnianych osiągnięć. Wypowiedzi związane z tym py- taniem lepiej charakteryzują aspekt dostosowawczy odniesienia innowacyjności

w stosunku do osoby, niż wypowiedzi związane z pytaniem pierwszym, gdyż konkretyzują związek innowacji z zaspokajaniem określonych potrzeb ludzi.

Największym problemem badanych, (jak i innych członków współczesnego społeczeństwa) są ceny paliw oraz trudności komunikacyjne, stąd propozycje innowacji w zakresie samochodów szczególnie hybrydowych – 30% osób w wieku do 25 lat, pozostali 10 i 9%. Także nowych, tańszych źródeł energii odpowiednio 14, 15 i 9% oraz w zakresie komunikacji przestrzennej – 26, 27, 9%. Ważne wydają się też innowacje medyczne, zwłaszcza dla badanych w wieku pow.45 lat – 36%. Dla młodszych – 26 i 27%. Obejmują one szeroki zakres nowych, skutecznych leków na choroby dotychczas nieuleczalne oraz zabiegów medycznych. Zwraca uwagę fakt, że zapomniano jakby, iż pytanie zadane zostało w trybie przypuszczającym po to, by niekoniecznie mówić o realiach, realnie oceniając możliwości wprowadzenia do własnego życia danej innowacji. Badani wykazali się w większej liczbie przypadków wiedzą niż szcze- gólną fantazją, która skłoniłaby ich do wypowiedzi mało realistycznych. Nato- miast jest tak w dużej ilości przypadków, że jeśli ktoś ma problemy z dostępem do Internetu wskazuje tę już wdrożoną od dawna innowację za poprawiającą jego sytuację życiową. Wymieniali też miedzy innymi: innowacje w zakresie tzw.

inteligentnych budynków – 11, 16 i 27%, a także – podpis elektroniczny, różne udogodnienia w użytkowaniu komputerów i telefonów komórkowych, learning, multimedialne karty informacji o człowieku, autopilot w samochodzie. Najbar- dziej jednak zastanawiającym jest wskazywanie – ok. 40% ogółu badanych – jako na innowację różnych zdarzeń życiowych, takich jak: małżeństwo, ukoń- czenie studiów, kursów, zakup mieszkania, itp. W pierwszym rzędzie, świadczy to o braku znajomości definicji innowacji, co zresztą było przez nas przewi- dziane i zaplanowane. Świadczy też o pewnej „egocentryczności” i jak się wyda- je, o braku odczuć, że szeroko pojęte innowacje wpływające na jakość życia społeczeństwa, mają również wpływ na ich osobistą jakość życia.

4. Innowacyjność w odniesieniu do regionu

Omawiając ten problem, należy dokonać pewnych zastrzeżeń. Po pierwsze, nie ma precyzyjnej definicji co to jest region, a w związku z tym trudno precy- zyjnie skonstruować jego model innowacyjności. Istniejące Regionalne Systemy Innowacji mają zapewnić wysoki poziom innowacyjny i konkurencyjny gospo- darki na poziomie lokalnym, regionalnym. Ten poziom innowacji osiągany jest z założenia poprzez dyfuzję osiągnięć naukowo-badawczych do sfery gospo- darki, dzięki współpracy lokalnych uczestników szeroko pojętego życia pu- blicznego. Wyróżnikiem innowacyjności regionu byłoby więc np.: istnienie na terenie regionu placówki B+R, która powstała dzięki ich inicjatywie.

Analizując wypowiedzi można domyślać się, że dla respondentów region to lokalny obszar, który bezpośrednio znają (gmina, powiat, jakaś część lub całe województwo).

Tabela 2. Innowacyjność w odniesieniu do regionu

L.p. Wyróżniki innowacyj- ności w opinii respon- dentów

Respondenci w wieku do 25

lat – liczba osób 187 =

100%

Respondenci w wieku 25-45

lat – liczba osób 74 =

100%

Respondenci w wieku pow.

45 lat – liczba osób 11 =

100%

% wskazań % wskazań % wskazań

1. Dbałość o ekologię 43 45 27

2. Dobra współpraca

z sąsiadami 40 47 -

3. Tworzenie nowych

miejsc pracy 6 9 18

4. Budowa dróg 15 8 9

5. Nowoczesne urzędy 4 - 9

6. Rozwój oświaty i kultury 6 6 -

7. Popieranie i tworzenie

jednostek B+R 5 10 18

8. Udostępnienie postępu, w tym – Internet dla

wszystkich 22 29 20

9.

Myślenie w kategorii strategii regionu – wyko- rzystanie potencjału regionu

4 16 -

10. Inwestowanie w nowe

źródła energii - 1 -

11. Wypowiedzi niejasne

i nie na temat 19 8 9

Źródło: opracowanie własne na podstawie wyników badań

Wśród wyróżników innowacji w odniesieniu do regionów, prawie połowa respondentów wymieniła dobrą współpracę z sąsiadami. Niewątpliwie każda dobra współpraca w każdej działalności ma pozytywne znaczenie, także w dzia- łalności innowacyjnej, ale nie to dotyczy jej istoty. Wydaje się, że respondenci nie odróżniają w dużej mierze, rutynowej działalności od innowacyjnej, do cze- go można zaliczyć np. budowę dróg. Niewykluczone, że wyróżniki – rozwój kultury, sztuki, korzystanie z potencjału regionu, tworzenie miejsc pracy

i wspieranie MŚP oraz popieranie jednostek B+R, są wyróżnikami innowacyj- ności regionu, ale zależy to od konkretnych przedsięwzięć, jakie się na nie skła- dają. Jednocześnie należy tu przypomnieć, że innowacja to pojęcie ograniczone czasowo. Co jest innowacją dziś, za czas jakiś nią już nie będzie. Jeszcze na miano innowacji zasługuje – dbałość o ekologię, udostępnianie Internetu, in- westowanie w nowe źródła energii, co właśnie zostało wymienione przez re- spondentów.

5. Innowacje w odniesieniu do kraju

Innowacyjność w odniesieniu do kraju oznacza z jednej strony rosnące wskaźniki innowacyjności, z drugiej zaś działania narodowego systemu innowa- cji wspierające innowacyjność regionów i firm, pobudzając je do działań. Model innowacyjności kraju obejmuje tworzenie warunków do szybkiego wprowadza- nia zmian technologicznych, społecznych i organizacyjnych, przyczyniających się do rozwoju gospodarki, poprawy koniunktury i poprawy jakości życia oby- wateli.

Tabela 3. Innowacyjność w odniesieniu do kraju

L.P. Wyróżniki innowacyj- ności w opinii respon-

dentów

Respondenci w wieku do 25

lat – liczba osób 187 =

100%

Respondenci w wieku 25-45

lat – liczba osób 74 =

100%

Respondenci w wieku pow.

45 lat – liczba osób 11 =

100%

% wskazań % wskazań % wskazań 1. Tworzenie nowych firm

i nowych miejsc pracy 9 7 -

Wspieranie M S P 4 5 9

2.

Wykorzystanie własnych atrybutów:

w postaci surowców

osiągnięć naukowych 50

2 47

1 27

- 3. Zdobywanie rynków

zbytu 15 3 -

4. Bycie dobrym rynkiem

zbytu 17 2 -

5. Pozytywny wpływ rządu

na zmiany gospodarcze 9 7 -

6. Inwestycja w nowocze-

sne źródła energii 7 3 -

7. Budowa dróg 13 16 19