Tom 8, cz. 2, 2020
Magdalena a a, Andr ej kasik
CZY PRAWDA ZAWSZE JEST PI KNA,
CZYLI JAK WARTO CI ESTETYCZNE MOG STA SI PRZESZKOD EPISTEMOLOGICZN
10.37240/FiN.2020.8.2.7
W e a a da je a nie jest- e a e ?
Fryderyk Nietzsche1 STRESZCZENIE
W ar k le pr eds a iono g ne f nkcje ar o ci es e c n ch (pi kna, pros o- , s me rii) procesie form o ania, ocen i akcep acji eorii na ko ch prac fi k : 1) mo j one do podejmo ania bada na ko ch; 2) pe ni rol he ry- styc n , k ra mo li ia b r kier nk pos ki a no ej eorii; 3) s ano i kr eri m bor mi d r no a n m empir c nie eoriami obec brak ia- dec empir c n ch i 4) s ano i niekied e d e i e gic . Podsta- o a e a prac g osi, e ar o ci es e c ne opr c f nkcji po n ch, pe ni r nie na ce rol nega n r dniaj c akcep acj no ch eorii l b pro ad do nieefek n ch pos ki a . Zb ielka aga pr k adana do es e c nej s ron
eorii mo e s ano i agro enie dla obiek no ci po nania na ko ego.
S owa kluc owe: pi kno, s me ria, pros o a, pra da, pr es koda epis emolo- giczna, pozaempiryczne kryteria oceny teorii.
PI KNO I PRAWDA
We sp c esnej filo ofii na ki e a, e ar o ci pe ni na ce is o n rol nie b d i i kszych kontrowersji.2 S c eg lnie in eres j ca daje si rola ar o ci es e c n ch akich jak pi kno, elegancja, pros o a i s me ria w fi ce sp c esnej. Wiel filo of na ki form je e , e pi kno w istotn spos b i e si pra d i o ci i s anowi jedno z pozaempirycz-
—————————
1 F. Nietzsche, Z ie ch b c , c i ja fi f je i e , pr e . S. W r ko ski, Nak ad Jakuba Mortkowicza, Warszawa 1909 1910, s. 5.
2 Por. E. McMullin, Values in Science, w: A Companion to the Philosophy of Science, W. H. New- ton-Smith (red.), Blackwell Publishers 2001, s. 350; A. Lekka-Kowalik, Na a a a ci, w: Metodologia nauk. Cz. 1. Czym jest nauka?, S. Janec ek, M. Walc ak, A. S aro cic, W d. KUL, Lublin 2019, s. 397.
n ch kr eri bor eorii na ko ch,3 a nawet kryterium prawdy w fizy- ce.4 Is o na rola ar o ci es e c n ch procesie form o ania i ocen eo- rii na ko ch najd je r nie po ierd enie filo ofic n ch i pop larno- naukowych pracach bi n ch fi k . Na es e c n miar bada nau- ko ch racali ag mi d inn mi Miko aj Kopernik,5 Johanes Kepler,6 Isaac Newton,7 Henri Poincar ,8 Albert Einstein,9 Werner Heisenberg,10 Steven Weinberg,11 Paul Dirac,12 R. Chandrasekhar13, Brian Greene,14 Ian Stewart,15 czy Frank Wilczek16. Pr k ad prac, k r ch ermin pi kno poja ia si j sam m le mo na b ob nale nac nie i cej, a a-
ar e ich ro a ania iadc o m, e es a ienie ermin pi kno pra d , eori na ko c na e Ws ech ia em , o co i cej ni jed nie licentia poetica, c e abieg marke ingo maj c na cel i ks enie lic b spr edan ch eg emplar ksi ki. Je li pr j a dobr mone o, co fi c pis o s ojej prac , c as nale s ierd i , e ar-
o ci es e c ne r ec i cie odgr aj niej is o n rol .
Nie a o jes jednak s ali jedno nac n i c erp j c lis ar o ci es e c n ch an ch ocenie eorii na ko ch, ponie a r ni c eni i filo ofo ie na ki mieniaj r ne ar o ci es e c ne. Najc ciej poja-
iaj si ermin pi kno i pros o a a ponad o elegancja , s me ria , harmonia .17 War o ciom es e c n m o ar s a ci o ci, k re o e ar o ci okre laj i m sam m same nabieraj kono acji es e c n ch, na
—————————
3 Por. D. Cis e ska, M. S d o ski, Pi ja ad ae i c eg e i b teorii naukowej, Zagadnienia Filozoficzne w Nauce XLVII, 2010, s. 3.
4 Por. M. Heller, Pi ja kryterium prawdy, Zagadnienia Filozoficzne w Nauce XXII, 1998, s. 115.
5 Por. M. Kopernik, O b ach cia iebie ich i i e i a, pr e . L. A. Birkenmajer, W d. De Agostini Polska., Warszawa 2001, s. 66; R. S. Ingarden, Fizyka i fizycy. Studia i szkice z historii i filozofii fizyki, W d. UMK, Tor 1994, s. 69.
6 Por. J. Kepler, Tajemnica kosmosu, pr e . M. Skr pc ak, E. Zakr e ska-G bka, W d. De Agos- tini Polska., Warszawa 2003, s. 66 67.
7 I. Newton, Matematyczne zasady filozofii przyrody, pr e . J. Wawrzycki, Copernicus Center Press, Kark 2011, s. 691.
8 H. Poincar , Scie ce a h de, Paris 1927, w: I. Szumilewicz, P i ca , WP, Warszawa 1978, s. 242.
9 A. Einstein, Zapiski autobiograficzne, pr e . J. Biero , W d. Znak, Krak 1996, s. 19 21.
10 W. Heisenberg, C i ca . R fi ce a , pr e . K. Napi rko ski, PIW, Wars a- wa 1987, s. 132.
11 S. Weinberg, Sen o teorii ostatecznej, pr e . P. Ams erdamski, W d. Z sk i S-ka, Po na 1997, s. 134.
12 G. Farmelo, P ed i c ie . Se e e ycie Paula Diraca, geniusza mechaniki kwan- towej, pr e . T. Lanc e ski, Copernic s Cen er Press, Krak 2016, s. 300, 495, 529, 554, 559, 601, 629.
13 R. Chandrasekhar, Pi i a da. E e a i acja a ce, pr e . P. Ams erdamski, W d. Pr s ski i S-ka, Warszawa 1999.
14 B. Greene, Pi W ech ia a. S e , e ia i i a ie e ii a ec- znej, pr e . E. okas, B. Bieniok, W d. Z sk i S-ka, Po na 2018.
15 I. Stewart, D ac eg a da je i a. O e ii a e a ce i fi ce, pr e . T. Kr s o , W d. Pr s ski i S-ka, Warszawa 2012.
16 F. Wilczek, Pi e P a ie. Od a ie g b iej ia a, pr e . B. Bieniok, E. okas, W d. Pr s ski i S-ka, Warszawa 2016.
17 I. Szumilewicz, Poincare, op. cit., s. 74.
pr k ad na ralno , nie chronno 18, e n r na doskona o ,19 a ak e godno a o eniami me afi c n mi 20, jak na pr k ad pr y- padk Eins eina pr ekonania, e sama pr roda jes reali acj ego, co naj- pros s e pod gl dem ma ema c n m.21 Ponadto niekiedy terminy takie jak s me ria c pros o a rak o ane s jak s nonim pi kna, a inn m ra em jako nac niki pi kna.22 Dla i ks o ci c on ch sp ln m pr ekonaniem po os aje jednak o, e pi kno i po os a e ar o ci es e c ne i si jaki spos b pra d . Za em s ierd enie, e eoria jes pi kna, nie o nac a jed nie ra c s o es e c nego i osobis ego pr e cia, ale r nie pe ne pr ekonanie odno nie do obiek nej ar o ci po na c ej teorii.23
R ec jasna, e nie chod i m pr padk o pi kno m s o e, lec o pi kno c s o in elek alne, abs rakc jne, k re fi c dos r egaj s r k- turach matematycznych teorii fizycznych.24 Zad i iaj ce jes pr m, e pomimo brak mo li o ci ilo cio ego okre lenia pi kna, pros o c sy- metrii, a na e brak jedno nac n ch definicji ch poj i ania ich
spos b c s o in ic jn , r d fi k pan je daleko pos ni a god- no co do es e c nej ocen pos c eg ln ch eorii.25 W s arc spomnie ,
e og lna eoria gl dno ci Eins eina jes po s echnie a ana a pi kn , na omias model s andardo fi ki c s ek elemen arn ch jes (pra ie po s echnie) a an a br dki c e po ba ion elegancji i na u- ralno ci .26
W nas m pos ki ani no ch idei pi kno odgr a iele r l. Jes prze odnikiem, nagrod , mo acj . A ak e r d em b d . 27 To, e pr e- konanie o pi knie i harmonii Ws ech ia a pe ni o f cj ac j do po i cenia si badaniom na ko m dobr e po ierd aj filo ofic ne prace iel c on ch Henri Poincar m28 i Albertem Einsteinem na czele.29 Po- dobnie r ec si pr eds a ia, je li chod i o pr e cia es e c ne, jakich do- znaje uczony gdy dokonuje odkrycia s one s ego rod aj ag d za trud. Estetyczne aspekty teorii (np. logiczna prostota podstawowych zasad, moc unifik j ca) s ano i r nie s ego rod aj przewodnik w poszuki-
—————————
18 S. Weinberg, Sen o teorii ostatecznej, op. cit., s. 122.
19 A. Einstein, Zapiski autobiograficzne, op. cit., s. 20.
20 J. W. McAllister, Truth and Beauty in Scientific Reason, Synthese 78, 1989, s. 25.
21 Por. A. Einstein, Zapiski autobiograficzne, op. cit., s. 27.
22 J. W. McAllister, Truth and Beauty in Scientific Reason, op. cit., s. 29.
23 S. Weinberg, Sen o teorii ostatecznej, op. cit., s. 110.
24 A. J. D r n, P e ja ic b. Z ac e ie i a a e a ce, pr e . A. Ko o ska, ia jes ma- tematyczny RBA 2012, s.42 44.
25 F. Wilczek, B. Devine, W i a i ha ii. Wa iacje a e a fi i c e ej, pr e . E. L. okas, B. Bieniok, W d. Pr s ski i S-ka, Warszawa 1987, s. 225.
26 Na pr k ad S ephen Ha king naje model s andardo a br dki i ad hoc , Michio Kaku okre la go jako br dki i pr ekombino an .
27 S. Hossenfelder, Zag bi e a e a ce. Fi a a ce i a, pr e . T. Miller, Copernic s Cen er Press, Krak 2019, s. 24.
28 H. Poincar , Scie ce a h de, Paris 1927, w: I. Szumilewicz, P i ca , op. cit., s. 242.
29 Por. A. Einstein, Zapiski autobiograficzne, op. cit., s. 20.
waniu nowych teorii.30 W pr padk konk renc jn ch r no a n ch empi- r c nie eorii, gd brak s arc aj c ch iadec empir c n ch na r ec jednej nich, ar o ci es e c ne s ano i jedne po aempirycznych kryte- ri ocen i bor eorii l b ocen jej iar godno ci31. W pracach, w kt - r ch mo a o r n ch aspek ach pi kna na ce najc ciej pr o ane s
ego p po ne role ar o ci es e c n ch pr jmo an ch pr e c o- nych. Znacznie mniej uwagi po i cono na omias em , e pi kno mo e b ak e s s ema c n m pr ed eniem , o nac , e prefero ane ar-
o ci es e c ne eorii na ko ch mog s ano i e d e i e o- gic w rozwoju nauki.
WARTO CI ESTETYCZNE
JAKO PRZESZKODA EPISTEMOLOGICZNA
Termin pr es koda epis emologic na pochod i od Gas ona Bachelarda i o nac a pe ien s a , po ar aj c si elemen ak po nania na ko e- go: Nie chod i o o, a eb ro a a pr es kod e n r ne, akie jak o o- no i lo no ja isk, c skar a si na niedoskona o m s i my- s l d kiego: sam m akcie po na c m, jego g bi, poja iaj si a spra pe nej f nkcjonalnej koniec no ci op nienia i problem . 32
Um s na ko kons je si m sam m jako esp popra ion ch b d .33 Bachelard nie spomina pros o kr eriach po aempir c n ch na r es e c nej, ale mo na je mie ci alecanej pr e niego c jno ci gl dem ps chologic n ch ar nko a po nania na ko ego. J samo pod ielenie na s adia m s na ko ego s je podobne kryteria poza poznaniem czysto naukowym: stadium konkretne, k r m m s opiera si na pier o n ch ra eniach, li era r e filo ofic nej i ach cie nad na r , s kaj c jedno ci ia a; stadium konkretno-abstrakcyjne, w kt - r m m s c s an s adium pierwszego z poznawaniem naukowym i wreszcie stadium abstrakcyjne, asce c ne, c s o na ko e, odcinaj ce si od in ic jnego po na ania i do iadc enia po oc nego.34 Bachelard
daje sobie spra ego, e os a nie s adi m m si podlega ci g m sprawd ianom i er fikacjom cel s ania niejasn ch i polimorficz- n ch pr es k d epis emologic n ch.35 (Co cieka e, na k , k r oc ci
ps choanali a ied obiek nej Bachelard okre la mianem es e ki
—————————
30 Ibidem, s. 27.
31 R. Penrose, M da, ia a i fa a ja ej fi ce W ech ia a, pr e . . Lam a, T. Miller, Copernic s Cen er Press, Tor 2017, s. 45.
32 Ibidem, s. 18.
33 G. Bachelard, K a a ie i a eg . P c e d ch a a i ied obiektywnej, pr e . D. Les c ski, W d. s o o/obra er oria, Gda sk 2002, s. 308.
34 Ibidem, s. 12 13.
35 Ibidem, s. 27.
in eligencji 36.) W r d anali o an ch pr e Bachelarda proces nie- ks a caj c ch po nanie na ko e najd j si : pr echod enie od do iad- c enia do m lenia o m do iadc eni , k re form je amkni s s em
eore c n ; nadde erminacja i b dne alor acje i ane i j do- skona ego ia a, opar ego na jedno ci i harmonii ora po r eba og lniania
imi idei s n e acji. Bachelard pos l je ci g ps choanali m li na ko ej pod k em in icji i mniema ora re gnacj pr a nej my- s o o ci 37 na ko ca, k rego m le kr aj si pr es d i pr e iad- c enia, k re s pr c n r n ch blokad:
Na e kon ek cie na k cis ch nas a obra nia jes s blimacj . Jes ec na, ale mo e si m li , jako e nie ie, co s blim je i jaki spos b.
Ma ar o jed nie c as, gd podda si ps choanalizie jej zasady. Intui- cja nigd nie mo e dos arc a dan ch. [ ] Ponie a nie is nieje pos powa- nie obiek ne be iadomo ci e n r nego b d , nale ac lekcje obiek no ci od pra d i ego nania s oich in elek aln ch gr ech . 38 Pos p na ko jes mo li d i ki pr jmo ani pr es o ci ego, co s ano i perspek idei , jej obecn akcep o an form , k ra jes m- c aso a i legnie pr s o ci ransformacji ora odr cani inn ch aspek- pr es o ci jako pr es k d epis emologic n ch. Bachelard odrzuca scjen m klas c nej formie i a a, e m s na ko po inien kiero-
a si mar eniem anagogic n m , ma ema o an m, dalekim od po- oc n ch pr ekona i poe ckiej me afor ki, or c spec fic n miar
rc o ci, rod aj nadreali m .39
Bachelard a a , e ks a cenie na ko e nar ca j pe n granic nas em m leni , a pe ne pr ekonania in elek alne mog hamo a roz- j na ki: Idea nab a en spos b nie asadnionej e n r nej oczywi- s o ci. Idee b d ce ci be s annie podnos s oj ar o . War o pr j a sama pr e si pr eci s a ia si kr eni ar o ci, co dopro ad a
m s do be ad . 40
Mo na pr es kod epis emologic n Bachelarda ak alifiko a jako pr eja nac nie c e niejs ej eorii idoli Francisa Bacona a ar ej w Novum Organum:
Idole i fa s e poj cia, k re opano a j ro m l d ki i g boko nim ap ci kor enie, nie lko en spos b osac aj m s l d i, e pra da r dem lko najd je do nich dos p, lec na e po o arci i skani dos p , pr samej odno ie na k, no s a a b d na drod e i pr es ka-
—————————
36 Ibidem, s. 14.
37 Ibidem, s. 26, 112 114, 118, 119, 126, 320, 305, 313.
38 Ibidem,. s. 320.
39 Ibidem, s. 358.
40 G. Bachelard, K a a ie i a eg , op. cit., s. 20.
d a , je eli l d ie, g r os r e eni, miar s oich mo li o ci pr ed nimi si nie abe piec . 41
Bacon, podobnie jak p niej Bachelard, da a sobie spra , e proces oc s c ania m s na ko ego s a ic nie po raca d ia alno ci nau- ko ej. Ws s kie kon eks poja iania si ar o ci es e c n ch fi ce mo na pisa mienione pr e Bacona ka egorie idoli: idole plemienia (idola tribus), charak er j ce og lnie na r l d k , odpo iadaj a es e-
acj jako ak , od ca si e m s o ch i m s o ch r de ar o- cio ania es e c nego c o ieka; idole jaskini (idola specus) odnajdzie- m am, gd ie mo a jes o ind id aln ch pred spo cjach m s nau- ko ca i ks a j c m go ks a ceni ; idoli rynku (idola fori), po i a- n ch niejasn kom nikacj , nikaj c e s obodnego nada ania na- c enia s o om, pos ki a nale e s s kich epi e ach es e c n ch s oso an ch dla agadnie fi c n ch; na omias obecno d giej rad cji filo ofic nej k l r e na ko ej odnosi si do idoli teatru (idola theatri).42
PRZYK ADY ZAISTNIENIA PRZESZKODY EPISTEMOLOGICZNEJ
Jedn m najbard iej nan ch pr k ad pi kna ( m pr padk sy- me rii) jako pr es kod epis emologic nej s magania Johanesa Keplera.
As ronom b afasc no an ide Pla ona, e s me rie geome r c ne s asno ci pods a o ch s r k r ma ema c n ch, k re f nd j pods a- o s r k r r ec is o ci. Kepler ak bard o b a roc on koncepcj , e pi ielo cian foremn ch an ch br ami pla o skimi czworo- cian, s e cian, o mio cian, d nas o cian i d d ies o cian foremn s pods a o mi elemen ami io , e pos ki ani harmonii sfer nie- bieskich, pr bo a pisa ko o e orbi plane S s em S onec nego o e br . Os a ec nie nik s oich obser acji i lic e , pr ec c ch ej idei, alem m sia por ci pi kn ide .
Jednak nie b o koniec nega nego odd ia ania elemen filo ofii pla o skiej: jej p ida badaniach Keplera nad orbi Marsa. Dok a- da on s elkich s ara , eb odnale ak adan pr e as ronom orbi ko o . Mia o o i ek g boko akor enion m rad cji m li e ropejskiej pr ekonani Pla ona do c c m doskona o ci Ws ech ia a, s c eg lno ci a doskona o ci akich obiek geome r c n ch, jak sfer i okr gi, k le i ko a. W Timajosie, kosmologicznym micie o powstaniu Ws ech ia a, Pla on opis a d ia alno Demi rga jako reali acj naj- pi kniejs ego ma ema c nie model :
—————————
41 F. Bacon, Novum Organum, XXXVIII, pr e . J. Wikarjak, PWN, Warszawa 1965.
42 Por. ibidem, xli xliv, xlvi, xlviii, lii, liv, lxiii, lix, lxi.
Je li en ia jes pi kn , a jego kons r k or jes dobr , s d jasno nika, e pa r na model iec n . [ ] ia jes bo iem r ec najpi kniejs spo r d rod on ch, a jego b do nic jes najdoskonals pr c n. 43 W m cel aokr gli go B g ks a k li i ko a r n mi odleg o ciami od rodka do kra c . Ten ks a jes spo r d s s kich najdoskonals i najbard iej podobn do samego siebie. B g bo iem da a sobie spra , e podobne jes niesko c enie pi kniejs e od niepodobnego. 44
Pr ekonanie o ko o ch orbi ach s s kich plane mocni jes c e bar- d iej Ar s o eles eori sfer niebieskich. Sk kiem ego b o pr i anie as ronom do s s em p olemejskiego, opar ego na okr gach i s a ic ne popra ianie go cel dopaso ania do nik obser acji pr e doda a- nie kolejnych epic kli, co po ala o pra d ie na acho anie ja isk , ale c ni o en model cora bard iej skompliko an m. Naj i cej problem pr nios a Keplero i, podobnie jak inn m badaj c m Uk ad S onec n ,
spomniana orbi a Marsa, najbard iej odbiegaj ca od pos lowanej orbity ko o ej. W Astronomia nova 1609 rok Kepler og osi no koncepcj : sn niosek, e orbi a Marsa ma ks a elips . Dla m s pr ednau- ko ego elipsa jes niedorobion m ko em, [ ] jes ko em, k re raca do
dro ia. 45Kepler odr ci aksjoma r ch po okr g , ale c ni o naj- s de aproba , por n j c siebie do Herk lesa, k r oc ci s ajnie A gias a , o nac d ied in as ronomii, a po os a i po sobie jeden
ajnem elips . Jak d pr es kod epis emologic n b o pr i anie do ks a ko o ego orbi poka je fak , e Kepler a a nik s oich obser acji dopiero kilka miesi c po dokonani a ci ch oblic e . Ba- chelard a a a i k e maganiami Keplera, e r eba c ego i cej ni r nania, ab mieni serce c o ieka, i e nie da si ci g par go- d in c ar j cej eks a in elek alnej red ko a ins nk i o a nowych funkcji organicznych.46
Ar h r Koes ler mac ro c aro anie as ronoma nas p j co:
W doskona ej s me rii sfer i k jes co spokajaj cego, co , co od o je si do g bokiej pod iadomo ci inac ej dogma o r ch ko o m nie pr e-
r a b d ch si c la . O al nie ma akiego arche po ego d i k . Jego ks a jes arbi raln . O al ni ec od iec ne mar enie o harmonii sfer, k re leg o pods a pos ki a kosmologic n ch. 47
—————————
43 Platon, Timajos, 29a, pr e . P. Si ek, : idem, Timajos, Kritias albo Atlantyk, PWN, Warszawa 1986. R nie kons r kcje a omi m geome r c nego Pla ona kons r kcja ielo cian foremn ch elemen ma ema c n ch ( r jk ) pr epro ad ona jes pr ci kr eri es e c n ch popr e b r najpi kniejs ch r jk . Por. ibidem, 54a.
44 Ibidem, 42b.
45 G. Bachelard, K a a ie i a eg , op. cit., s. 299.
46 Ibidem, s. 299.
47 A. Koestler Lunatycy. Historia zmiennych pog d c ie a a ech ia , pr e . T. Biero , W d. Z sk i S-ka, Po na 2002, s. 327.
Na e po os a ec n m por ceni dogma o ko o ch orbi ach plane i absol nej nie mienno ci obiek niebieskich s aro ne pr ekonanie o doskona o ci (nie mienno ci) nieba pr e r a o a do la d udziestych XX
iek pos aci iar s a c n (nie mienn ) kosmos, s ano i c pr e- s kod epis emologic n r dniaj c akcep acj eorii ro s er aj cego si Ws ech ia a. Od arania na ki no o nej do la d d ies ch nas ego iek r d c on ch pano a o pr e iadc enie, e pod o a docieka na ko ch nad Ws ech ia em le e m si a o enie o jego ar no od-
iec no ci jak i iec no ci. 48 Gd 1917 rok Alber Eins ein as oso a og ln eorii gl dno ci do ca ego Ws ech ia a nika o niej, e Wszech ia ro s er a si albo k rc . Eins ein, chod c a o enia s a- bilno ci Ws ech ia a, pro ad i popra ki do r na pos aci s a ej kosmologic nej, c li nada pr es r eni a ci o ci pola si d ia aj c ch pr eci nie ni gra i acja, c li co rod aj jemnego ci nienia, k re na- sila si ra e ros em odleg o ci .49 Eins ein dobra ak ar o ej s a- ej, ab ska s a c n model Ws ech ia a. Obser acje pr es ni cia k c er ieni idma ia a odleg ch galak k dokonane pr e Ed ina H b- ble a (1929) obali a o enia Eins eina i b jedn m koronn ch arg men- na r ec eorii ro s er aj cego si Ws ech ia a. Eins ein, podobnie jak da niej Kepler, m sia por ci idee nie miennego kosmos rodem filo o- fii Platona i Arystotelesa. Wprowadzenie s a ej kosmologic nej do r na og lnej eorii gl dno ci po la ach na a naj i ks b d cia .
Po s echnie nane jes r nie ierd enie Eins eina, e B g nie gra ko ci . W ra a o ono spr eci obec inde erminis c nego charak er mechaniki k an o ej, k ra kopenhaskiej in erpre acji Bohra i Heisen- berga po ala jed nie na pr e id anie pra dopodobie s re l a pomiar . Odr cenie pr e Eins eina probabilis c nego opis ja isk na po iomie f ndamen aln m nie b o i ane adn mi iadectwami em- pir c n mi, ani e pr b kons r kcji de erminis c nej mechaniki k an- o ej, lec s ano i o ra jego pogl d es e c n ch na na r Ws ech- ia a jako harmonii pra a na ralnego, k rego in egraln m sk adnikiem jest uniwersalna przyczynowo . Ta pr es koda epis emologic na mia a a-
em os a ec nie charak er es e c n pos aci okre lonego pr ekonania na ema harmonii Ws ech ia a.
Pros o a jes ar o ci es e c n c s o i an l b na e o samian pi knem i odgr a nie miernie is o n rol ocenie eorii na ko ch.
Z pr c n do oc is ch, gd c eni maj do c nienia r no a n mi empir c nie eoriami, c as bieraj pros s nich (chocia sam y- m g pros o nie jes pros do definio ania). Zb nie pr i anie do
—————————
48 H. Eilstein, Uwagi o kreacjonizmie na tle hipotezy Wielkiego Wybuchu, w: idem, Szkice atei- styczne, Wyd. Uc elniane Ba ckiej W s ej S ko H manis c nej Kos alinie, Koszalin 2000, s. 255.
49 J. Baggott, P eg a ie ec i ci : ja c e a fi a dch d i d i a ia naukowej prawdy, pr e . M. Kro niak, W d. Pr s ski i S-ka, Warszawa 2015, s. 145.
prosto mo e jednak r nie s ano i pr es kod epis emologic n . Do- br m pr k adem mo e b pier s a ablica gl dn ch ci ar a omo- ch opraco ana pr e rc no oc esnej a omis ki Johna Dal ona.
Chocia mia a ona olbr mie nac enie dla ro oj na ki, o jednak wiele dan ch oka a o si b dn ch, ponie a Dal on b ielk ag pr i y-
a a nie do a o enia pros o .50 S d i miano icie, e je eli d a a om or lko jeden nan i ek chemic n , o jeden a om danego pier- ias ka c si lko jednym atomem innego pierwiastka. Dlatego cz - s ec ka od o ed g Dal ona HO, a nie jak iem sp c e nie H2O.
Ponie a c s ec ka od po s aje o mi c ci ago ch len i jednej c ci odor , o pr a o eni , e jeden a om odor c si z jednym a omem len , o r m jem b dn niosek, e a om len jes osiem ra ci s ni a om odor . Wiem obecnie, e a om len jes pr bli eni s esna cie ra ci s ni a om odor .
Pros o a, m ra em ro miana jako norma na reg a me odologiczna asada ekonomii m lenia, s ano i a dla Erns a Macha pr es kod epi- s emologic n niemo li iaj c m akcep acj eorii a omis c nej, k ra
am m c asie odnosi a j is o ne s kces a spra prac Jamesa Clerka Maxwella i Ludwiga Boltzmanna.
WSP CZESNA REFLEKSJA NA TEMAT PRZESZKODY EPISTEMOLOGICZNEJ
Podane pr k ad his orii na ki oc i cie nie c erp j a ar o ci e , e ar o ci es e c ne s oso ane ocenie i akcep acji eorii na ko-
ch fi ce nie lko s ro ojo i na ki, ale r nie mo e na e bard iej sp c e nie ni da niej mog s a si pr es kod epis emolo- gic n i niekied pro ad fi k na mano ce , b do pro okac j- nego pod ksi ki Sabine Hossenfelder Lost in Math. How Beauty Le- ads Physics Astray.
Hossenfelder b nim pr i ani fi k do es e c nej s ron for- m o an ch eorii id i pe ne niebe piec e s a, a na e r d o kr s
e sp c esnej fi ce c s ek elemen arn ch. Praca Zagubione w matema- tyce a iera ak alne spek r m problem , k re po od j ar o ci es e- c ne fi ce eore c nej. Uj cie agadnienia jes cenne, ponie a poka je k es i od e n r A orka c erpie ar no asnego do-
iadc enia ( ajm je si fi k c s ek elemen arn ch), jak i iad przeprowadzonych fi kami c s ek elemen arn ch. Zdaniem Hossenfel- der kr s polega na m, e os a nie d ad ie cia la pos ki a ekspery- men aln ch godn ch pi kn mi eoriami nie pr nios o spod ie an ch
—————————
50 Por. A. kasik, Filozofia atomizmu. Atomistycz de ia a fi fii d , fi ce a c ej i c e ej a b e e e e a ci, Wyd. UMCS, Lublin 2006, s. 209.
re l a , nie nale iono no ch c s ek pos lo an ch pr e eori su- pers me rii, nie odkr o r nie no ch pra na r krac aj c ch po a model s andardo fi ki c s ek elemen arn ch.
B li ak pe ni s ego, e s a iali na o miliard . Pr e d iesi ciolecia fi c ma iali nam, e ied , gd ie c ekaj kolejne odkrycia. Pobudowali akcele- ra or , s r elili kosmos sa eli , a g bokich kopalniach ro mie cili de- ek or . Ale am, gd ie badac e spod ie ali si pr e om , gr n nie s po- a . Eksper men nie ja ni nic ego no ego. Fi k a iod a nie le matema ka, ile b r ma ema ki. Wier li, e Ma ka Na ra jes elegancka, pros a i s c odra d ielani ska ek. S d ili, e s s jej s ep , a m- c asem m ili sami do siebie. Tera jednak na ra pr em i a g o n m i ra n m milc eniem. 51
Hossenfelder popr e pre en acje pr k ad sp c esn ch eorii a an ch a pi kne l b br dkie , odr bnienie sk ado ch pi kna ro mieni fi k ora iad fi kami na ca m iecie naoc nia niebe piec e s a b niego pr i ania do kr eri estetycznych.
Z ebran ch pr e Hossenfelder informacji aniaj si d ie pos a nau- ko c : jednej s ron mam fi k pr e iadc on ch o m, e ar o ci es e c ne s ska k pra d i o ci i m s b obecne adek a nej empirycznie teorii, z drugiej na ko c , k r racaj ag na niki eksper men i nie pr ejm j si niees e c n mi elemen ami eorii, podchod do spra pragma c nie; mam eorie, k re es e c fi ki a aj a br dkie, i akie k re s ich daniem pi kne. Hossenfelder wy- r nia r pop larne r d fi k mogi, do c ce es e c nego aspek- tu teorii: , a a i e ega cj .52
Prostota, c li os c dno rodk ,53 odnosi si do ma ema c nej s r k r eorii i ak ada minimali acj lic b a o e eorii. Z d ch eorii a jes pros s a, k ra a iera mniejs lic b parame r . Wid im a em, e pros o a eorii ma charak er gl dn mo em m i jed nie o pe nej eorii, e jes pros s a i inna eoria. Za o enie o, nane filo ofii pod na br Ockhama, daje si do na ralne, ar o jednak r ci ag na d ie k es ie. Po pier s e, pros o a mo e b konflikcie do- ad ci eorii: pro ad enie doda ko ch parame r ( epic kli ), c li komplikacja eorii, mo e pro ad i do leps ej godno ci do iadc e- niem. Po drugie, prostota logicznej struktury teorii niekoniecznie musi pro-
—————————
51 S. Hossenfelder, Zag bi e a e a ce. Fi a a ce i a, op. cit., s. 9.
52 Jak b a o m mo a, lis a po aempir c n ch, m es e c n ch kr eri pr eds a ia si ro maicie pracach r n ch a or . Por. np. N. Maxwell, Non-Empirical Requirements Scientific Theories Must Satisfy: Simplicity, Unification, Explanation, Beauty; http://philsci-archive.pitt.
edu/1759; J. W. McAllister, Truth and Beauty in Scientific Reason, op. cit., s. 25 51; M. S d o ski, P. Tambor, Pi e ii a i. Estetyczne kryteria w ocenie i wyborze teorii naukowych, Hu- manistyka i Przyrodoznawstwo 19, 2013, s. 55 73. Jednak kryteria prostoty, s me rii, na ralno ci i pi kna s pr jmo ane niemal po s echnie.
53 Por. S. Hossenfelder, Zag bi e a e a ce. Fi a a ce i a, op. cit., s. 131.
ad i do pros o jej cia, c li a o ci zastosowania do konkretnych problem . Z kle ierd i si , e og lna eoria gl dno ci Eins eina jes (pod gl dem logic nej s r k r ) pros s a ni klas c na eoria gra i acji Newtona, ale zastosowanie Einsteina teorii grawitacji do konkretnych pro- blem jes nac nie bard iej skompliko ane ni as oso anie eorii Ne o- na e gl d na koniec no opano ania nac nie bardziej wyrafinowanego apara ma ema c nego. Pr ekonanie, e f ndamen alne eorie b prostsze pisze Hossenfelder jes jed nie ra em nas ch nad iei .54
Na a odr nieni od pros o , k ra do c liczby a o e odnosi si rac ej do rodzaju a o e eorii. Mo na r ni d a poj cia na ralno ci, k r ch pier s e ma charak er do echnic n , dr gie a bard iej in ic jn . Poj cie a a ci ech ic ej ane jes niemal c nie pr e fi k ajm j c ch si k an o eori pola. Chod i o pr b po b cia si c nnika l d kiego popr e m g, b na ralna
eoria nie a iera a s c nie dobran ch a o e .55 Warunek ten sprowadza si do dania, ab ielko ci be miaro e s p j ce eoriach b r d jedno ci. Jednak r nie a idea nie posiada g bs ego asadnienia ma ema c nego [ ] ma f ndamen alnie charak er es e c n .56 Bardziej i ic j e j cie a a ci przyjmuje Steven Weinberg: chodzi o to, aby eoria po rafi a ja ni s p j ce niej ar o ci parame r i ich a- jemne s os nki i e nie s one mies c one niej lko po o, b gad a a si eksper men em .57
Elegancja, najbard iej nie ch na ar o es e c na ana pr e fi- k , opis ana jes jako po c enie pros o e s anem ad i ienia, e teoria i e o, co do ej por b o niepo i ane, kied po ornie niepo i -
ane e sob elemen k adaj si logic n ca o . Niekied na a si o niespod ie an m domkni ciem eksplanac jn m .58
W spo ec no ci fi k achod i daleko pos ni a godno co do oceny pos c eg ln ch eorii jako pros ch, na raln ch c eleganckich, jednak pos ki ani s s kich nac nik pi kna ma ema ce eorii brak je obiek nego gr n o ania odr nieni od dok adno ci empir c nej, a to posiada ono cechy subiekty no ci i od o je do po o l d kiego ar o-
cio ania.
Is o ne daj si d a agadnienia. Pier s e, na r psychologicznej, do c po od c e pr c n pr ekonania fi k , e pi kno jes is ot- n ar o ci , nac nikiem pra d i o ci eorii. Dr gie agadnienie jest natury epistemologicznej i do c logic n ch i k mi d pi knem i pra d .
—————————
54 Ibidem, s. 133.
55 Ibidem, s. 134.
56 Ibidem, s. 137 138.
57 Ibidem, s. 161.
58 Ibidem, s. 138.
UWARUNKOWANIA FILOZOFICZNE, KULTUROWE I PSYCHOLOGICZNE
Na fi k odd ia je rad cja na ko a, okre laj ca, jakie ro i ania maj alor es e c ne i, na asad ie analogii, jakie mie mog . Ta rad cja si gaj ca c as pi agorejc k , Pla ona i Ar s o elesa, a s e najdo a a si le pos ki a na ko c , d c ch do pos ki ania r ec is o-
ci jed ci i d . Wsp c esna fi ka nie dos arc a nam jednolitego obra ia a niegd s d ono, e eori f ndamen aln jes mechanika Newtona, dzisiaj mamy dwie teorie fundamentalne mechanik k an o ora s c eg ln i og ln eori gl dno ci, k re opar e s na ca ko icie r n ch pods a ach poj cio ch i nie mo li iaj skons r o ania jednoli-
ego obra ia a. Fi c pos k j nifik j cej eorii, sp jnego por dk ia a. Zd is a Cacko ski raca ag , e d a ie jest obecne a s e d iejach l d ko ci, s ano i ono pods a o f nkcj ro m l dz- kiego: W ka d m pasm l d kiego cia bioro ego pr ebiega a s e i pr ebiega ci gle drama c n proces magania si d ia a por dk j c ch (racjonali j c ch) chaosem napieraj c m na l d ki ia e r de od c o ieka nie ale n ch, jak r nie e r de pr e niego samego or o- n ch, a nie ca kiem kon rolo an ch. 59
W wywiadzie przeprowadzonym przez Hossenfelder z Frankiem Wilcz- kiem, amer ka skim fi kiem polskiego pochod enia, honoro an m ra- zem z H. Davidem Politzerem i Davidem Grossem w 2004 roku Nagrod Nobla d ied inie fi ki, a prace do c ce as mp o c nej s obod
eorii siln ch odd ia a mi d c s kami elemen arn mi, poja ia si k es ia ar nko ania e ol c jnego pos ki ania pi kna pra ach na-
r . Uc on , as ana iaj c si nad m, dlac ego mi d inn mi s me ria ma po s echnie alor es e c ne, a a a r d a e ol c jne:
L d ie lepiej rad sobie ci , je eli d spon j dobr m modelem pr y- rod , je eli ich poj cia rafnie jm j fak c n s an r ec . A a em e ol cja nagrad a nas m spec fic n m c ciem o ar s c m posiadani racji, i a nie o jes poc cie pi kna. Chcem ci do niego raca ; o nas po- ci ga. A a em ja nienia, k re oka j si sk ec ne, s aj si poci gaj ce.
W ci g s leci l d ie dos r egali pe ne or m, co spra ia, e dane idee d ia aj . Wi c na c li m pos r ega je jako pi kne. 60
Pr i anie do okre lon ch ar o ci es e c n ch pod k o ane jes ec ci kiero ania si nimi da niej, ale apomnieni podlega proces stopniowego uzna ania no ch odkr a na ralne i pros e, a po em pi k- ne na pr k ad dla Keplera jego odkr cia orbi ks a cie elips b
—————————
59 Z. Cackowski, Zd b a ie i a ie i d iadc e ia d ieg , Wyd. UMCS, Lublin 2010, s. 80 81.
60 S. Hossenfelder, Zag bi e a e a ce. Fi a a ce i a, op. cit., s. 219 220.
k opo li e es e c nie, ale j po pr es o s la ach Isaac Ne on mia go a odmienne danie na r es e c nej s d i , e Uk ad S onec n jes najpi kniejs m s s emem.61
M l empir c na jes jasna po fakcie, kied esp pr c n os a reg lo- an . Po racaj c do b d pr es o ci odnajd je si pra d ca ko i ej skr s e in elek alnej. W is ocie po naje si pr eci ko poznaniu minionemu, nis c c po nanie le popro ad one, pr e ci aj c o, co sam m m le s ano i pr es kod dla ro oj . 62
Refleksja Bachelarda ska je na pe n nie chronno obecno ci pr e- s kod epis emologic nej dob ani ied na ko ej i nie chronno jej pokon ania. Cacko ski podkre la kond cj pr es kod epis emologicz- nej, miano icie, e jes o aktywna sk ado a ka dej [ ] ak alnej ied , k ra c es nic dob ani [ ] ka dej no ej ied .63 Z tej perspek-
mo na pa r e na ocen br dkich eorii jako fa pr ej cio , po- nie a same kanon es e c ne legaj mianom. W pr padk niel biane- go i niemal po s echnie na anego a br dki model s andardo ego kryterium estet c ne daje si jed n m problemem, ponie a model en spra d a si prak ce.
Jednak fi ka o nie ma ema ka. Jak ielokro nie podkre la Hossenfel- der o b r odpowiedniej ma ema ki. Podobnie pis e Ian S e ar : o, co spra d a si ma ema ce, nie m si si spra d a fi ce i vice versa.
Z i ek ma ema ki fi k jes g boki, rafino an i agadko .64 Ma ema ka jes na k formaln , jej ierd enia ( n. ierd enia c s ej ma ema ki) og le nie odnos si do r ec is o ci fi c nej i m pr padk mo na god i si opini Hermana We la, e pi kno eorii mo-
e b o samione jej pra d i o ci . Ale pi kno nie jes m sam m, co fi c na pra da .65 Wiadomo, e nie s s kie s r k r ma ema c ne najd j as oso anie fi ce i m nac eni jes ona ra nie nad- miaro a kons r kcji eorii fi c n ch. Be empir c nego po ierd enia na e najpi kniejs e eorie po os aj iecie c s ch mo li o ci niekoniec nie reali o an ch nas m Ws ech iecie. Prec jne po- miar po alaj s ali s opie adek a no ci empir c nej eorii na tym opieraj si na ki pr rodnic e od c as Galile s a i es empir c n jes jedn m f ndamen obiek no ci po nania na ko ego. Nie is niej jednak r nie obiek ne sposob mier enia pi kna, prostoty czy syme-
—————————
61 Por. I. Newton, Matematyczne zasady filozofii przyrody, op. cit., s. 691.
62 G. Bachelard, K a a ie i a eg , op. cit., s. 18.
63 Z. Cackowski, R i d cha e a D ie Si d d , Wyd. UMCS, Lublin 1977, s. 163.
64 I. Stewart, D ac eg a da je i a. O e ii a e a ce i fi ce, pr e . T. Kr s o , W d. Pr s ski i S-ka, Warszawa 2012, s. 352.
65 M. S d o ski, P. Tambor, Pi e ii a i. E e c e e ia ce ie i b e e ii a ch , op. cit., s. 66.
trii,66 dla ego nie chronnie ar o ci e nos nami subiektywizmu, s obarczone czynnikami ewolucyjnymi, historycznymi, przekonaniami panu- j c mi e sp lnocie c on ch i res cie ind id aln mi preferencjami pos c eg lnych uczonych. Zawieraj i c nie pli ie idole ich ro mie- ni pr e Bacona. Pr k adanie nadmiernej agi do pi kna eorii kos em ich zgodno ci nikami es empir c n ch jes agro eniem dla idei naukowego obiektywizmu.
Obs ar odd ia ania pr es kod epis emologic nej, jak s a si ar o- ci es e c ne, nie do c lko epis emic nego aspek kons r o ania eo- rii, ale ma i ek f nkcjono aniem rodo iska na ko ego, opieraj cego si na okre lon ch schema ach spo ec n ch i ekonomic n ch. cie ka karie- ry naukowej fi k opiera si na lic bie aakcep o an ch p blikacji, a mo na a iej i pe niej bada e aspek , k re maj j pe ne gr n o-
anie eore c ne i s doda nio ar o cio ane, m pr padk e gl - d na alor es e c ne, ni r ko a no mi i niepr s aj c mi do kano- n propo cjami. Inn aspek o k es ia finanso ania bada : nadal eorie
a ane a pi kne maj i ks e s anse na sfinanso anie bada ekspery- men aln ch, k re mia b je po ierd i , ponie a nada anie sokiej ar- o ci kr eriom es e c n m pr e fi k ro pr es r enia si na kr g os b odpo ied ialn ch a dec je finanso e, b mo e jako arg men , k r ma charak er ni ersalnego po nego mniemania o pi knie i nie maga ro mienia fi ki. Hossenfelder konkl d je, e pra a pr rod s pi kne, ponie a fi c nie s annie ma iaj sobie, e akie s .67
PI KNO I EWOLUCJA WIEDZY NAUKOWEJ
Nas e poc cie pi kna ks a o a o si nie pli ie re l acie proce- s e ol cji i r dno b ob odd ieli l d kie pr e anie pi kna od kod ukrytych nas ch genach .68 Oc i cie pi kno, o k r m mo a odnie- sieni do eorii na ko ch jes poj ciem ca ko icie abs rakc jn m, jednak e ol cja do c nie lko ia a biologic nego amies k j cego ia ma-
erialn , ale r nie eorii na ko ch amies k j c ch Poppero ski ia ied obiek nej. Jak podkre la Karl R. Popper s ojej e ol c jnej eorii epis emologic nej eorie, poj cia na ko e, problem , s andard ocen i akcep acji eorii na ko ch r nie podlegaj mechani mom analogicz- nym do procesu ewolucji biologicznej69 e najlepiej dos oso ane , c li e, k re pr es seri kr c n ch es i pr b fals fikacji pr e r aj , inne a , sfals fiko ane ( ape ne nakomi a i ks o or prac fi k -
—————————
66 Mo na si jednak spo ka pogl dem, e pros o mo na do pe nego s opnia okre li ilo cio- o, na pr k ad jako lic b parame r model kosmologic n m. Por. ibidem, s. 65, 73.
67 S. Hossenfelder, Zag bi e a e a ce. Fi a a ce i a, op. cit. s. 227.
68 M. Heller, Pi ja e i a d , op. cit., s. 115.
69 Por. K. R. Popper, Wiedza obiektywna. Ewolucyjna teoria epistemologiczna, pr e . A. Chmie- lewski, PWN, Warszawa 1992, s. 206.
eore k ) pod ieli los mar ch ga nk . Jednak na e eorie o naj- s m s opni koroboracji, k r ch pr e id ania empir c ne s ekspe- r men alnie po ierd one godn pod i dok adno ci , akie jak mecha- nika k an o a i og lna eoria gl dno ci mog os a odr cone l b mo- dyfikowane na pr k ad re l acie dan ch pr b s or enia k an o ej
eorii gra i acji (nad c m fi c prac j j od kilk d iesi ci la ). R w- nie kanon pi kna pr jmo ane spo ec no ciach c on ch nie s s alo- ne a priori ra na a s e i legaj e ol cji. Obra ob rc e niegd ierd e- nie Kopernika, e Ziemia nie k i nier chomo cen r m Ws ech ia a jes d isiaj banalne, ape ne aden sp c esn as ronom nie dos r ega nic ego niees e c nego orbi ach elip c n ch plane , k re b ak br dkie dla Keplera, standardowy model Wielkiego Wybuchu jest na tyle dobrze po ierd on empir c nie, e nik nie podejm je j pr b mod fikacji r w- na og lnej eorii gl dno ci cel acho ania model s acjonarnego Ws ech ia a, jak o c ni s o la em Eins ein.
Ka da nac ca dla na ki idea rod i si jako herezja pisze Cackowski miera a jako e d, ma o pr es d, ona miera jako ak n pr es d, o nac jako akor eniona rad cji, r alona, mocna i ak na si a spr eci obec no ch idei. 70 Twierdzenie po s e mo na odnie r w- nie do ar o ci es e c n ch obecn ch procesie kons r o ania, ocen i bor eorii na ko ch prac fi k . Znakomi a i ks o fi k ro a aj c ch agadnienie pi kna na ce na i je do s aro nej, o- d cej si od pi agorejc k Wielkiej Teorii Pi kna, godnie k r pi kno polega na dobor e proporcji i a ci m k ad ie c ci. Wi a em pi k- no eorii na ko ej s me ri , pros o i harmoni . Jes o eoria racjonali- s c na, g os ca, e po najem pi kno rac ej ro mem ni m s ami i obiek is c na, s j ca pi kno samej r ec is o ci fi c nej, l b, pr najmniej, naj ca je a obiek n asno eorii na ko ch, a nie a projekcj podmio po naj cego. Dlac ego jednak akie a nie inne eorie uznawane s pr e fi k a pi kne i dlac ego ak iele na an ch niegd a pi kne eorii pod ieli o los mar ch ga nk ? Je eli pi kno jes jedn m kr eri , nac nik c na e (jak s d niek r uczeni) synonimem prawdy,71 o jak ja ni niejednokro nie dar aj ce si na ce pr padki, e pi kna eoria os a a abi a pr e br dki fak ?72
C s e pracach fi k o samienie nac nik pi kna y- nac nikami pra d nie jes jed n m s ano iskiem k es ii relacji mi d pi knem a pra d po nani na ko m. Na pr k ad James M.
McAllis er dec do anie odr nia je od siebie i ierd i, e kanon pi kna
—————————
70 Z. Cackowski, Przeszkoda epistemologiczna, op. cit., s. 164.
71 Por. M. Heller, Pi ja e i a d , op. cit., s. 116.
72 T. H. Huxley, cyt. w: Truth and Beauty in Scientific Reason, J. M. McAllister (red.), op. cit., s. 39.
pr jmo ane pr e spo ec no c on ch, odr nieni od kanon pra d , nie s form o ane a priori, ale maj charak er ind kc jn , co
nac , e a nie e es e c ne alor eorii na ko ch, k re odnios s kces empir c n i o k r ch o eoriach mo em s d i (pr najmniej e s ano iska reali m na ko ego), e s jakiej mier e bli s e pra d (w sensie verisimilitude) ni eorie konk renc jne s dla c on ch pods a do sform o ania kanon pi kna ( c nie kanonem pros o , na ralno-
ci, elegancji c s me rii), k re nas pnie s s oso ane ocenach es e- c n ch pr s ch eorii.73
Poj cie pi kna fi ce mo na a em ja ni czysto naturalistycznie i ewolucyjnie jako pochodn s kces empir c nego ch eorii, na pods a ie k r ch kanon sform o ano, s ego rod aj nagrod dla c onego a a ci dob r apara r poj cio ej. Tak ro miane pi kno lega e ol cji wraz z ewol cj ied na ko ej.74 W nika ego, e a s e mam do c y- nienia pe n m op nieniem c aso m kr eri es e c n ch s os n- k do kr eri epis emic n ch ocenie eorii na ko ch.75 Je li ak jes is ocie, o nie kl c one, e s oso anie kr eri estetycznych, k re spra d a si odniesieni do da niejs ch eorii oka je si a-
odne odniesieni do najno s ch, s c eg lno ci a do ch, jak supersyme ria, s pers rn c koncepcja ielo ia a, k re na obecn m etapie rozwoju fizyki i w daj cej si pr e id ie pr s o ci s ca ko icie po a mo li o ci pr epro ad enia jakichkol iek empir c n ch es i jedynym kryteri m ocen eorii po os aj kr eria es e c ne. B mo e brak is o nego pos p fi ce c s ek elemen arn ch os a nich deka- dach, o k r m pis e Hossenfelder, i an jes a nie e s oso aniem zdezaktualizowan ch kr eri es e c n ch ocenie ak alnie nie es o- walnych empirycznie eorii, a s oso anie da n ch poj pi kna, s me rii c pros o jes nic m pr s o io e nalewanie nowego wina w stare bu- k aki i s ano i pr es kod epis emologic n najno s ej fi ce f nda- mentalnej.
PI KNO A PRAWDA
Po os aje do ro a enia k es ia, c achod i jaki gic i e mi d pra d i o ci a pi knem eorii na ko ch. W s c eg lno ci a , c jak ierd i na pr k ad Nicolas Ma ell r d po aempir c n ch y- maga s a ian ch eoriom na ko m najdo a si pros o a, s me-
—————————
73 J. W. McAllister, Truth and Beauty in Scientific Reason, op. cit., s. 39.
74 Dla d sk o anego niniejs m ar k le agadnienia nie ma i kszego znaczenia, czy zmiany na ce maj charak er re ol cji na ko ch, jak ierd i Thomas K hn is o ne jes , e mianom legaj pr jmo ane kanon es e c ne.
75 J. W. McAllister, Truth and Beauty in Scientific Reason, op. cit., s. 39.
ria i pi kno,76 a a em c niek re magania o charak er e es e c n m mog b form o ane r nie a priori jak na pr k ad maganie empi- rycznego potwierdzenia dla teorii fizycznych. Wprawdzie w filozoficznych pracach fi k niec s o mo na si spo ka ra n m ro r nieniem kwestii psychologii poznania (poznawania) naukowego (kontekst odkrycia) od kwestii stricte epistemologicznych (kontekst uzasadnienia), to jednak ro r nienie akie jes nie b dne. To, e pr ekonanie o pi knie, pros ocie i harmonii ia a nie pli ie a c on ch do bada na ko-
ch, e okre lone pr e cia es e c ne i zane z odkryciem naukowym s ano i ielkie e cia e e c e i rodzaj nagrody dla c onego i e na akcep acj albo odr cenie eorii pr e c onego maj p jego pogl d estetyczne jest faktem dobrze potwierdzonym w historii nauki, przynajmniej je li ier a obiografic n m relacjom c on ch i his or kom na ki.
Wpra d ie Eins ein pr es r ega , e ab ro mie prac fi k , nie nale s cha ego, co oni o niej m i , ale anali o a , co robi ,77 to jednak nie d spon jem me odami po alaj c m ca ko icie obiek n spos b bada osobis e pr ekonania c on ch i po os aje nam fa ich relacjom na
ema mo ps chologic n ch.
K es ie ps chologic ne i epis emologic ne s jednak oc i cie ca ko- wicie r ne. Jan Wole ski podkre la, e nale ra nie odr nia a o e- nia na ko c od a o e na ki .78 O pier s ch nale m i ka ego- riach c ci, o drugich natomiast w kategoriach . Z tego,
e c eni s ojej prac c ni ro mai e a o enia o charak er e filo ofic - nym, w tym estetycznym, nie nika, e same eorie na ko e akich filo ofic n ch a o e magaj . Fi ka i filo ofia s r n mi d sc plinami, d spon j r nymi apara rami poj cio mi i r n mi kr eriami pra o- mocno ci osi gni ch re l a po na c ch. Nie pli ie ielkie teorie d ied in fi ki maj is o ne nac enie filo ofic ne, jednak prace publikowane w czasopismach fi c n ch s ca ko icie preparo ane
jakichkol iek ro a a filo ofic n ch, a problem fi c ne s ro i - ane pr e fi k a nie pr e es e k . Je eli kanon es e c ne ocen eorii maj is o nie pochod enie ind kc jne m nac eni , e jak rzecz ujmuje McAllister a nie e cech eorii na ko ch, k re pr e- s o ci odnios s kces empir c n s c on m do ocen ak aln ch i pr s ch eorii, c as mi d nac nikami pi kna i nac - nikami pra d nie achod i i ek o charak er e koniec no cio m.79 Wiel c on ch ska je na ad i iaj ce i ki mi d pra d a pi k-
—————————
76 Por. N. Maxwell, Non-Empirical Requirements. Scientific Theories Must Satisfy: Simplicity, Unification, Explanation, Beauty; http://philsci-archive.pitt.edu/1759.
77 Por. A. Einstein, O metodzie fizyki teoretycznej, w: idem, Ja b a a bie ia . Prze- e ia i i ie, pr e . T. Lanc e ski, Copernic s Cen er Press, Krak 2017, s. 371.
78 J. Wole ski, O a a ch fi fic ch a e iach a i, : S. B r n, Z agadnie filozofii nauk przyrodniczych, Wyd. IFiS PAN, Warszawa 1991, s. 12.
79 Por. J. W. McAllister, Truth and Beauty in Scientific Reason, op. cit., s. 41.
nem 80, jednak jak a a a Roger Penrose po os aj one do ajemni- c e, ponie a ar o ci es e c ne mog ar no pomaga , jak i r dnia odkrycie i zaakceptowanie teorii fizyczn ch 81. Sama matematyczna sp jno i pi kno eorii nie jes s arc aj c m kr eri m popra no ci w fizyce.82
BIBLIOGRAFIA
G. Bachelard, K a a ie i a eg . P c e d ch a a i ied obiektywnej, pr e . D. Les c ski, W d. s o o/obra er oria, Gda sk 2002.
F. Bacon, Novum Organum, pr e . J. Wikarjak, Wyd. PWN, Warszawa, 1965.
J. Baggott, P eg a ie ec i ci : ja c e a fi a dch d i d i a ia naukowej prawdy, pr e . M. Kro niak, W d. Pr s ski i S-ka, Warszawa 2015.
Z. Cackowski, Przeszkoda epistemologiczna, : Ro m mi d chaosem a Dniem Si dm m por dk , W d. UMCS, L blin 1977.
____, R i d cha e a D ie Si d d , Wyd. UMCS, Lublin 1977.
____, Zd b a ie i a ie i d iadc e ia d ieg , Wyd. UMCS, Lublin 2010.
D. Ciszewska, M. S d o ski, Pi ja ad ae i c eg e i b teorii naukowej, Zagadnienia Filozoficzne w Nauce XLVII, 2010.
D. D bek, Pozaempiryczne kryteria oceny teorii w kosmologicznej praktyce badawczej, Wyd.
KUL, Lublin 2018.
A. J. D r n, P e ja ic b. Z ac e ie i a a e a ce, pr e . A. Ko o ska, ia jes matematyczny RBA 2012.
H. Eilstein, Uwagi o kreacjonizmie na tle hipotezy Wielkiego Wybuchu, w: Szkice ateistyczne, W d. Uc elniane Ba ckiej W s ej S ko H manis c nej Kos alinie, Kos alin 2000.
A. Einstein, Zapiski autobiograficzne, pr e . J. Biero , W da nic o Znak, Krak 1996.
____, Ja b a a bie ia . P e e ia i i ie, pr e . T. Lanc e ski, W d. Coper- nic s Cen er Press, Krak 2017.
G. Farmelo, P ed i c ie . Se e e cie Pa a Di aca, ge i a echa i i an- towej, pr e . T. Lanc e ski, W d. Copernic s Cen er Press, Krak 2016.
W. Heisenberg, C i ca . R fi ce a , pr e . K. Napi rko ski, W d. Pa - stwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1987.
M. Heller, Pi ja e i a d , Zagadnienia Filozoficzne w Nauce XXII, 1998.
S. Hossenfelder, Lost in Math: How Beauty Leads Physics Astray, Basic Books, New York 2018 (wyd. polskie Zagubione w matematyce. Fi a a ce i a, pr e . T. Miller, W d. Copernic s Cen er Press, Krak 2019).
R. S. Ingarden, Fizyka i fizycy. Studia i szkice z historii i filozofii fizyki, W d. UMK, Tor 1994.
J. Kepler, Tajemnica kosmosu, pr e . M. Skr pc ak, E. Zakr e ska-G bka, DeAgostini Polska Sp. z o.o., Warszawa 2003.
A. Koestler, L a c . Hi ia ie ch g d c ie a a ech ia , pr e . T. Biero , W d. Z sk i S-ka, Po na 2002.
M. Kopernik, O b ach cia iebie ich i i e i a, pr e . L. A. Birkenmajer, DeAgos ini Polska, Warszawa 2001.
A. Lekka-Kowalik, Na a a a ci, w: Metodologia nauk. Cz. 1. Czym jest nauka?, S. Jane- c ek, M. Walc ak, A. S aro cic (red.), Wyd. KUL, Lublin 2019.
—————————
80 R. Penrose, D ga d ec i ci. W c e j c e d i a ach d c ch W ech ia e , pr e . J. Pr s a a, Pr s ski i S-ka, Warszawa 2006, s. 21.
81 Ibidem, s. 21. Por. I. Stewart, Dlaczeg a da je i a. O e ii a e a ce i fi ce, op. cit. s. 352.
82 Por. R. Penrose, D ga d ec i ci. W c e j c e d i a ach d c ch W ech ia e , op. cit., s. 975.
A. kasik, Fi fia a i . A i c de ia a fi fii d , fi ce a- c ej i c e ej a b e e e e a ci, Wyd. UMCS, Lublin 2006.
J. W. McAllister, Truth and Beauty in Scientific Reason, Synthese, 78, 1989.
N. Maxwell, Non-Empirical Requirements Scientific Theories Must Satisfy: Simplicity, Unifi- cation, Explanation, Beauty, [on-line] http://philsci-archive.pitt.edu/1759.
E. McMullin, Values in Science, w: A Companion to the Philosophy of Science, W. H. Newton- Smith (red.), Blackwell 2001.
I. Newton, Matematyczne zasady filozofii przyrody, pr e . J. Wa r cki, W d. Copernic s Cen er Press, Kark 2011.
F. Nietzsche, Z ie ch b c , c i ja fi f je i e , pr e . S. W r ko ski, Nak ad Jakuba Mortkowicza, Warszawa 1909/1910.
R. Penrose, M da, ia a i fa a ja ej fi ce W ech ia a, pr e . . Lam a, T. Miller, W d. Copernic s Cen er Press, Tor 2017.
____, D ga d ec i ci. W c e j c e d i a ach d c ch W ech- ia e , pr e . J. Pr s a a, Pr s ski i S-ka, Warszawa 2006
Platon, Timajos, Kritias albo Atlantyk, pr e . P. Si ek, PWN, Wars a a 1986.
K. R. Popper, Wiedza obiektywna. Ewolucyjna teoria epistemologiczna, prze . A. Chmielew- ski, PWN, Warszawa 1992.
I. Stewart, D ac eg a da je i a. O e ii a e a ce i fi ce, pr e . T. Kr sz- o , Pr s ski i S-ka, Warszawa 2012.
I. Szumilewicz, P i ca , WP, Warszawa 1978.
M. S d o ski, Tambor P., Pi e ii nauki. Estetyczne kryteria w ocenie i wyborze teorii naukowych, Humanistyka i Przyrodoznawstwo 19, 2013.
S. Weinberg, Sen o teorii ostatecznej, pr e . P. Amsterdamski, Zysk i S-ka Wydawnictwo, Po na 1997.
F. Wilczek, Devine B., W poszukiwaniu harmonii. Wa iacje a e a fi i c e ej, pr e . E .L. okas, B. Bieniok, W d. Pr s ski i S-ka, Warszawa 1987.
____, Pi e P a ie. Od a ie g b iej ia a, pr e . B. Bieniok, E. okas, Pr s ski i S-ka, Warszawa 2016.
J. Wole ski, O tak zwa ch fi fic ch a e iach a i, w: S. Butryn, Z agad ie filozofii nauk przyrodniczych, Wyd. IFiS PAN, Warszawa 1991.
IS TRUTH ALWAYS BEAUTIFUL, THAT IS, HOW AESTHETIC VALUES CAN BECOME AN EPISTEMOLOGICAL OBSTACLE
ABSTRACT
The article presents the main functions of aesthetic values (beauty, simplicity, symmetry) in the process of formulating, evaluating and accepting scientific theories in the work of physicist: 1) they motivate to undertake scientific research; (2) have a heuristic role which enables the direction of the search for a new theory to be select- ed; (3) are a criterion for choosing between empirically equivalent theories in the absence of empirical evidences and (4) sometimes constitute an epistemological obstacle. The basic thesis of the work is that aesthetic values, in addition to positive functions, also play a negative role in science, hindering the acceptance of new theo- ries or leading to inefficient research. Too much weight on the aesthetic side of theo- ry can pose a threat to the objectivity of scientific cognition.
Keywords: beauty, symmetry, simplicity, true, epistemological obstacle, nonempirical criteria.
O AUTORACH:
Magdalena a a magis er s ki, Uni ers e Wars a ski, W d ia His or czny, Interdyscyplinarne H manis c ne S dia Dok oranckie, l. No ia 69, 00-001 Warszawa.
E-mail: magdalena.lata@onet.eu
Andr ej kasik dr hab., profesor UMCS, Katedra Ontologii i Epistemologii, Insty- tut Filozofii, Uniwersytet Marii Curie-Sk odo skiej L blinie, pl. Marii Curie- Sk odo skiej 5, 20-031 Lublin.
E-mail: lukasik@poczta.umcs.lublin.pl
