Wiktor Andrzej Daszewski, Zofia Sztetyłło
PRZEDSTAWI*»IA "TEtiPLE-BOÏS" W PLASTYCE FIGUHALNEJ CÏPHU
Wśród przedstawień figuralnych charakterystycznych dla r z e ź -by cypryjskiej, jedną z najbardziej interesujących grup są przedstawienia tzw. "Temrle-boys",występujące w plastyce cypryjs k i e j od IV wieku p . n . e . do I wieku n.e. Są to niewielkie, n a j -o z ę ś c i e j wapienne, rzadziej terak-ot-owe figurki małych chł-opców ukazanych frontalnie, którzy siedzą w charakterystycznej posta-wie z jedną nogą podwiniętą i ułożoną horyzontalnie, drugą,zgię-tą w kolanie, opardrugą,zgię-tą stopą o ziemię. Chłopcy ubrani są zazwyczaj w krótką tunię odsłaniającą podbrzusze z wyraźnie ukazanymi ge-nitaliami, jedna z dłoni często trzyma ptaka, zwierzę lub owoc, głowę okrywa niekiedy płaski beret. Nieodłącznym elementem ubio-ru j e s t naszyjnik z symetrycznie rozmieszczonymi zawieszkami, wśród których powtarza s i ę umieszczone centralnie przedstawie-nie brodatej twarzy bądź podłużny, wrzecionowaty przedmiot trud-ny do i d e n t y f i k a c j i , być może sohematyczne wyobrażenie fallusa.
Dla sposobu opracowania przedstawień charakterystyczny j e s t płaski modelunek, linearyzm w ukazaniu draperii, schematyczny bezruch postaci i konwencjonalny uśmiech nadający twarzom
ohłop-ców wyraz bezmyślności i infantylizmu.
Geneza, typologia i funkcja "Temple-boys" są przedmiotem dyskusji i nie zyskały dotyohczas jednoznacznych wyjaśnień. Swą nazwę omawiana grupa rzeźb zawdzięcza J.Myresowi , który po raz pierwszy użył j e j prezentując zabytki z Muzeum Cypru w końcu XIX wieku. Nieliczne, znane wówczas badaozowi przykłady
"Temple-1 J.L.Myres, M.Ohnefalsoh-Eichter,
tóuseug., Oxford 1899, s.110. Por. także L . P a l n r a ^ i C e s n o l a , ^ curfijyOT^ New Ï orle 1903 • 1» p i . SXXXII,
108
-11.1. Przedstawienie "Temple-boy". Cesnola, Atlas I , pl. C XXXII, 986
-boys", dziś, według ostatnioh badań C.Beer, osiągnęły liczbę około 220 zabytków, w całości lub we fragmentach przeohowywane w licznych muzeaoh i kolekcjaoh prywatnych, przede wszystkim na
2
109
-Typ przedstawienia, zdaniem niektórych badaczy, wykształcił s i ę pod wpływem repertuaru plastycznego obszarów Starożytne-go Wschodu, zaś za jeden z pierwowzorów przedstawienia uważany
jest typ małego, siedzącego Horusa-dziecka, popularny w plastyce egipskiej^. Inni badacze poszukują analogii w kręgu plastyki Sydonu, dla niektórych zaś prototypu przedstawienia poszukiwać
h. należy w repertuarze rodzimej rzeźby archaioznej Cypru .
' Pogląd taki prezentuje m.in.: Th.Hadzisteliou-Price, JJłiS
64,
1969,
sT95-96. Przeciw t e j t e o r i i świadczy chooiażby fakt znanego w sztuoe cypryjskiej przedstawienia dzieoięcego zapożyczonego ze sztuki egipskiej, a mianowicie Harpokratesa.W sztuce cypryjskiej uległ on przetworzeniu i występuje najczęściej jako stojąoy mło-dzieniec. Por. I.Nicolaou, .arŁgAQ^QBfla|4mg,C, J (wt j J g p S g M J " " " " "
dzieńczego
płaskorzeźba z kości słoniowej ukazująoa stojąoego Harpokratesa znaleziona w Paphos w: W.A.Daszewski, I&stijaogff,., _pf the Is i s " ' " ~ anges o ^ ^ a , , J e a O e S Q u t t e r , ed. Ee-cherchès sur les Civilisations," Paris" 19857 s.66 (Paphos Museum
No 0 . 7 5 5 .
C.Beer zwraca uwagę na fakt, że występujący na obszarze JS-giptu popularny typ siedzącego dziecięcego Harpokratesa różni się od typu "Tempie boy" nadmiernie rozbudowanym fallusem, oraz że w Egipoie nie znaleziono przedstawienia odpowiadającego typowi "Tempie boy", o identycznych oechach charakterystycznych.
W plastyoe sydońskiej istnieją liczne analogie przedsta-wienia "Temple boys", łącznie z naszyjnikami, w które były one wyposażane. Por. m.in. M.Dunand, ^ą^sjtętuairę de la. f a vis aa du
SłflogŁ
schrift ftlr Kurt Galling; Tttbingen 1970, s.61-67; Za wykształce-niem przedstawień "Temple-boys" na Cyprze przemawia przede wszy-stkim fakt ioh masowego występowania na stanowiskach cypryjskich i sporadycznego odnotowania ich znalezisk na innych obszarach. Z Kartaginy pochodzi np. 1 zabytek. Por. G.Perrot-Chiplez.Higto-jrg de 1 J art d a j ą l ^Ag t jjiui 114 vol. I I , Phenicie et Chypre, Paris 18ë^V"s.^58, Tig o 2 7 . Z a wykształceni em omawianego typu w
okre-sie archaicznym przemawia charakterystyczna maniera właściwa rzeźbom archaicznym, widoczna w wapiennych i terakotowyoh f i -gurkach "Temple-boys" okresu klasycznego i hellenistycznego. Na ten fakt zwraca uwagę Westholm, próbując równocześnie wyjaśnió archaizującą manierę rzeźb hellenistycznych użyciem twardego wa-pienia, co,zdaniem badacza, powodowało "stylową degenerację".Por. A.Westholm, ëfifttj&jffgs f y p m ^ a Tgyple-^lte, gt So^L-golądes,(w: ) Gojg^llg .Ąr.cJłseolog_fca^ Lund 1932. s.184-185.Wydaje s i ę , że przyczyn należałoby"raczej poszukiwać w tradyojonaliźmie i pro-wino jonaliźmie sztuki cypryjskiej, a nie w kręgu przyczyn natu-ry technicznej.
110
-Nie przybliża zagadnienia genezy i prototypu przedstawienia dyskusja mająca na celu wyjaśnienie, kogo przedstawiają f i g u r k i "Temple-boys". Wszyscy zajmujący s i ę tym zagadnieniem są zgodni w jednej kwestii, że są t o przedstawienia małych d z i e c i , a na-wet, jak to próbują uzasadnić niektórzy badacze, d z i e c i w
pierw-szym okresie ich życia przed osiągnięciem wieku 2 lat^. Funkcję dziecięcych przedstawień również wyjaśniano w bardzo różnorodny sposób, wykorzystując między innymi dla rozstrzygnięcia t e j kwe-s t i i miejkwe-sca ich znalezienia, co w kwe-spokwe-sób najpełniejkwe-szy uczyniła C.Beer6. Lokalizacja i identyfikacja miejsca znalezienia figurek nie j e s t sprawą prostą, biorąc pod uwagę f a k t , iż większa część znalezisk z końca XIX wieku nie posiada dokładnej dokumentacji opisowej, jednak ich rozprzestrzenienie może tworzyć przesłankę dla wnioskowań o funkcji przedstawień
Największe ich skupiska występowały bowiem w miejscach, zna-nych z przekazów starożytzna-nych jako ośrodki kultowe, co potwier-d z i ł y bapotwier-dania archeologiczne. Były to takie miejscowości,jaknp.: Kurion, Lefkonico, C o l g o i , I d a l i o n , Vouni i Chytroi. W Kurion przedstawienia "Temple-boys" znaleziono w pobliżu sanktuarium Apollina Hylatesa, a wzmianka Cesnoli o zachowanych na n i e k t ó -rych figurkach inskrypcji "Apollinowi" i depozytowy charakter kontekstu innych znalezisk przemawiałyby za ich wotywnym charakterem'. W podobnym kontekście znaleziono interesujące nas f i g u r -ki w Lefkonico i Vouni} w t e j o s t a t n i e j miejscowości również w sąsiedztwie santuarium Apollina Hylatesa8. Z okręgu i d e n t y f i k o -wanego z kultem " P a f i j s k i e j Bogini" pochodzą f i g u r k i znalezione
5 A. de Bidder, ggllęotięą..dg. g l g r q j vol.V, Les antiquities chypriotes, Paris 1908, 6 . 5 7 .
6 ÇjjffiJjffÇe Temple Boys: some Problems.Praktika. Leu-j L t a s J g s e i l ^ 9-987T i l T p l . ——• » — P a r t I I I , 1903, nr 2 - 4 , 7 - 8 .
Tenże: S i œ r u s ^ i S L â ^ ^ 3877. Analizę przedstawień "Temnle.-boys* z Kurion da jeC^Beer .Cypriote
temple .Boys. op. o i t . , S.3B6 z uwzględnieniem nie publikowanych zabytków ze zbiorów Muzeum w Curium, z wykopalisk C.Mc Faddena prowadzonych w latach 1934-1954.
o
J.L.Myres, M.Ohnefalsoh-Richter, A Catalogue of the Cyprus Museum, op. c i t . , nr 5122-5127, s.147. — " —
111
-w Chytroi9, zaś figurkę "Temple-boy", z Tamassos należałoby wią-'l 0
zać z istniejącym tam ołtarzem Afrodyty-Astarte .Tak więc.przynajmniej w przypadku wymienionych miejscowości, znalezione f i -gurki można o k r e ś l i ć jako przedstawienia związane z istniejącymi tam kultami Apollina i Afrodyty, przypominając równocześnie, że Golgoi b y ł o również jednym z najsłynniejszych ośrodków kultu A-frodyty i założyć, że miały one charakter wotywny.
Mniej jednoznaczny oharakter mają znaleziska "Temple-boys" pochodzące z innych miejscowości. W niektórych przypadkach f i -gurki wiązane są z kultami innyoh bóstw, jak na przykład w przy-padku znalezisk w Kazaphani, gdzie przedstawienia chłopców od-kryto w f a v i s s i e depozytowej wiązanej z kultem Heraklesa-Mel-kartha'1'1. Podobnie rzeoz s i ę miała ze znaleziskami w Kition, w 12 którym Melkarth był jednym z czołowych bóstw tego ośrodka .Nie-l i o z n e przykłady figurek pochodzą z grobów, jak t o miało miejsce w przypadku l a d l i o n i Salamis oraz w przypadku Amathous''^. W su-mie więc, w przeważającej większości su-miejsce znalezienia figurek
sugeruje ioh związek z czołowymi kultami Cypru, to j e s t kultami Afrodyty, Apollina oraz Melkartha utożsamionego następnie z He-raklesem, a występowanie przedstawień w zespołach przedmiotów wo-tywnych wskazuje na analogiczny, c z y l i wotywny charakter omawia-nych figurek.
W jakim celu składano f i g u r k i "Temple-boys" w okręgach sank-tuaryjnyoh i kogo przedstawiały? Z istniejących kilku t e o r i i na ten temat, do najbardziej popularnych należą następująoe:
1. Przedstawienia "Temple-boys" są przedstawieniami boskich d z i e c i , których odpowiednikami w sztuce innych obszarów są e g i p
-9 Jw., s.149, nr 5201, 5208.
1 0 Jw., s.170, nr 6119-6126, oraz BCH 100, 1976, s.889, f i g . 87» AA 1978, s.224.
1 1 V.Karageorghis, A " f a v i s s a " at Kazaphani, RÛAC 1978, s.
156-163 oraz s.192. • "" ' 1 2 E.Gjerstad, Swedish Cyprus . E x p e d i t i o n S t o c k h o l m 1937,
s . 6 5 . Por. także J.LjZyres," liT.Ohnefalsch-Kichter,A_Catalogue,op. c i t . , s.157.
Idalion por. C.Beer, Cypriote Tempi e^ Boys., op. c i t . , s. 386, nr 7; Salamina por. V.KarapeorgEis7£^?av.q.tj-9S ip^ thg„—JLfcr c r o p o l i s o f S a l ^ i ^ I I , Nicosia 1970, 129 i p 1. C m T T g r ó b 84} A-m a t ' f i o u r p i Ç r z f ^ e r S a ï y , AA-mathonte I I , Paris 1981, s . 2 3 , nr 13, p l . 4 .
111
-w Chytroi9, zaś figurkę "Temple-boy", z Tamassos należałoby
wią-10
zać z istniejącym tam ołtarzem Afrodyty-Astarte .Tak więc .przy-najmniej w przypadku wymienionych miejscowości, znalezione fi-gurki można określić jako przedstawienia związane z istniejącymi tam kultami Apollina i Afrodyty, przypominając równocześnie, że Golgoi było również jednym z najałynniejszych ośrodków kultu A-frodyty i założyć, że miały one charakter wotywny.
Mniej jednoznaczny charakter mają znaleziska "Temple-boys" pochodzące z innych miejscowości. W niektórych przypadkach fi-gurki wiązane są z kultami innyoh bóstw, jak na przykład w przy-padku znalezisk w Kazaphani, gdzie przedstawienia chłopców od-kryto w favissie depozytowej wiązanej z kultem
Heraklesa-4£el-11
kartha . Podobnie rzeoz się miała ze znaleziskami w Kition, w 12
którym Ifielkarth był jednym z ozołowych bóstw tego ośrodka .Nie-liozne przykłady figurek pochodzą z grobów, jak to miało miejsce w przypadku ladlion i Salamis oraz w przypadku Amathous1^. W su-mie więc, w przeważającej większości su-miejsce znalezienia figurek
sugeruje ich związek z czołowymi kultami Cypru, to jest kultami Afrodyty, Apollina oraz tóelkartha utożsamionego następnie z He-raklesem, a występowanie przedstawień w zespołach przedmiotów wo-tywnych wskazuje na analogiczny, czyli wotywny charakter omawia-nych figurek.
W jakim celu składano figurki "Temple-boys" w okręgach sank-tuaryjnyoh i kogo przedstawiały? Z istniejących kilku teorii na ten temat, do najbardziej popularnych należą następująoe:
1. Przedstawienia "Temple-boys" są przedstawieniami boskich dzieci, których odpowiednikami w sztuce innych obszarów są
egip-9 Jw., s.149, nr 5201, 5208.
1 0 Jw., s.170, nr 6119-6126, oraz BCH 100, 1976, s.889, fig. 87; AA 1978, s.224.
1 1 V.Karageorghis, A "favissa" at Kazaphani, RDAC 1978, s. 156-163 oraz s.192.
1 2 E.Gjerstad, Swedish Cyprus Expedition. III.Stockholm 1937, s.65. Por. także J.L.Myres, M.Ohnefalscn-Rlchter,A Catalogue,op. cit., s.157.
Idalion por. C.Beer, Cypriote T_emjle^Boyst op. cit., s. 386, nr 7» Salamina por. V.Karageor KÏÏTaTtSca^fiw Ijj
mathous patrz ATnermary, Amathonte_II, Paris 1981, s.23, nr 13, pl.4.
112
-skie przedstawienia małego Horusa lub Harpokratesa, zaś w sztuce greokiej przedstawienia dziecięcego Erosa.
Teoria ta została poddana krytyce przez Westholma, wskazują-cego na brak atrybutów boskości u "Temple-boys" bądź innych cech
14 charakterystyoznyoh ułatwiających identyfikację boga-dzieoka . Charakterystyczne szczegóły ubioru: krótka tunika, występujące niekiedy nakrycia głowy w postaci płaskich beretów lub rzadziej czapek f r y g i j s k i c h , oraz b i ż u t e r i a , na którą składają sLę naszyj-niki i bransolety nie mają swoich odpowiedników w przedstawie-niach innych bóstw dziecięcych. Wiele z nich występuje natomiast w cypryjskich przedstawieniach rzeźbiarskich, np. w przedsta-wieniach dzieci o przeznaozeniu sepulkralnym bądź w przedstawie-niach ludzi dorosłych. Dodać do tego można stwierdzenie, iż za-równo w kultach cypryjskich, jak i w tradycjach cypryjskiej sztu-ki nie ma form kultu i przedstawień boga-dziecka. Dopiero pod wpływem greokim wykształcają s i ę przedstawienia dziecięcego Ero-sa, n a j c z ę ś c i e j jednak wyposażone są one w charakterystyczne dla niego atrybuty, głównie w skrzydła ułatwiająoe jego identyfika-c j ę . Istnieją natomiast w sztuidentyfika-ce identyfika-cypryjskiej legitymująidentyfika-ce s i ę długimi tradycjami przedstawienia dzieci towarzyszących matkom--boginiom i podobnie, jak to ma miejsce na innych obszarach éwiata starożytnego, wiązane są z kultami bogiń utożsamiających płodność i macierzyństwo, nie zaś z kultami dziecięcych bóstw1^. 2. Przedstawienia "Temple-boys", które wśród zawieszek na-j szyjnika noszą sygnet interpretowane są jako przedstawienia ćfeie-c i pełniąćfeie-cyćfeie-ch lub mająćfeie-cyćfeie-ch pełnić w przyszłośćfeie-ci funkćfeie-cję strażnika arohiwum lub sstrażnikarbca sanktuaryjnego. Przeciw t a k i e j i d e n t y f i -k a c j i przemawia zarówno bra-k informacji w tradycji l i t e r a c -k i e j , jak i f a k t , że wiele przedstawień odnosi s i ę do dzieci bardzo małych, "raczkujących", o czym świadczy charakterystyczna posta-wa i rodzaj odzieży noszonej wyłącznie przez bardzo małe d z i e c i . Niemożliwy również wydaje s i ę sam fakt pełnienia jakichkolwiek funkoji świątynnych przez dzieoi w tak wczesnym wieku, zaś przy-puszczenie, że rzeźby przedstawiają dzieci w momencie
poświęcę-M
1 4 A.Westholm, The Cypriote"Temple-boys", Op. A t h . I I , 1955. s.75-27. ;
, J.Karageorghis, Ł&^GrandeDe^ g s e_, et s op^Gultąa ..tra^gĘg è iconographie. de 1 ^Ęogu-eggoj-fyj-^Q a u 1» ®me s i e c l e avant
113
-nia ich w przyszłośoi służbie w świątyni wydaje s i ę być mało przekonujące1 6.
3. Przedstawienia "Templeboys" mają charakter wotywny i b y -ł y fundowane przez rodziców z prośbą o opiekę nad dzieokiem.Teo-r i ę taką potwiedzieokiem.Teo-rdzałyby zadzieokiem.Teo-równo pdzieokiem.Teo-rzedmioty ofiadzieokiem.Teo-rne w dzieokiem.Teo-rękaoh dzieo i , jak i sam zwyczaj funddzieowania wdzieotywnych przedstawień przez r dzieo -dziców proszących o życzliwość dla swego potomstwa, potwierdzony w epigrafioe i rzeźbie o y p r y j s k i e j , mimo iż dotyozy d z i e c i s t a r -szych1''. Wyposażenie przedstawień chłopców w b i ż u t e r i ę rzeźbio-ną lub malowarzeźbio-ną, której elementy składowe, obok symboli apotro-paicznych, wydają s i ę także powtarzać symbole f a l l i c z n e , przema-wia również na korzyść przytoczonej hipotezy.
4. fiozwinięoiem t e o r i i o wotywnym charakterze przedstawień "Temple-boys" j e s t hipoteza Westholma zyskująca sobie największą aprobatę w literaturze przedmiotu. Wiąże ona rzeźby chłopców z prośbą rodziców zanoszoną do bóstwa przed urodzeniem dzieoka. Złożenie figurki "Temple-boy" w sanktuarium byłoby więo równo-znaczne z chęcią pozyskania przychylności bóstwa i nadzieją, że zapewni ono rodzicom oczekującym przyjścia na świat dziecka
uro-18
dzenie ohłopca silnego i zdrowego . Dzięki przychylności bóstwa oraz przezorności rodzioów wyposażających wyobrażenie dziecka w amulety, dzieoko w przyszłośoi stałoby s i ę obfitującym w s i ł ę i bogactwo mężczyzną, nie narażanym na większe przeoiwności losu.
Za teorią Westholma wydają s i ę przemawiać oo najmniej dwa argumenty. Jednym z nich j e s t sam rodzaj przedstawienia, nie ma-jący swego odpowiednika np. w przedstawieniach małych dziewczy-nek, które tworzyłyby równie zwartą i odrębną grupę w rzeźbie
1 6 Por. J.L.Myres, gąfidŁ^SŁ-Łfe^ - , - y f t g g Cyprus, The Metropolitan MuseuœofTrt, New York 1914, s.187-188
oraz A. de Bidder, S e l e c t i o n de_Cler^, op. o i t . , s.58 i nast. Funkcję t ę potwierdza także współwystępujący kontekst i n -nyoh znalezisk, jak i same miejsca znalezienia, często są nimi bowiem przyświątynne favissae. Por. V.Kcrageorghis, Ą, 'lf a vissa" at_ Łakopetrls. RMC 1977, s.178-201. Jedną z mniej przekonują-oycn t e o r ł i j e s t propozycja interpretowania przedstawień ohłop-ców jako wotywnego daru rodziohłop-ców uczestniczących w obrzędzie prostytuoji sakralnej w kuloie Afrodyty. Por. E.SjtJqvist, A _Cy-^SpJSSSSOfi. Affifngffltt. A J A 59, 1955, 45-47, oraz o p j j i î a ^ a temat jego propozycji C.Beer, 2jjri1ote^Tem£le^B^a^,op.ci^t.,s.3i88.
1 8 A.Westholm, le^bojrs", op. o i t . ,s.76-77, por. także A.Hermary, op. o i t . , s.23.
114
-aypryjskiej. Drugim argumentem wydaje się być rozpowszechniony i potwierdzony różnorodnymi wotami znalezionymi na Cyprze zwyczaj zwraoania się do bóstw z prośbą o zapewnienie płodności i szczę-śliwe urodzenie dziecka. Wydaje się również, że można do powyż-szej argumentacji dołąozyć jeszcze jeden przykład, przemawiający za hipotezą Westholma. Najważniejszym bóstwem Cypru, do którego najczęściej zwracano się z prośbą o płodność, była Afrodyta, w
swej pierwotnej, przedgreckiej formie personifikacja płodności i macierzyństwa. Nim stała się, przede wszystkim w literaturze i sztuce greckiej boginią piękności i miłości, geneza i formy jej kultu na Cyprze wskazują na związek z kultami wegetacji,obfitoś-c i , płodnośwegetacji,obfitoś-ci. U podstaw kultu Afrodyty oypryjskiej leżał pier-wotny kult Bogini-Matki, tak charakterystyczny dla społeczeństw rolniczo-hodowlanych świata starożytnego, wzbogacony o elementy kultów i obrzędowości innych bóstw kobiecych: Isztar-Astarte--Izydy. Zaozerpnięte z obrzędowości Starożytnego Wschodu wróż-biarstwo, magia, prostytuoja sakralna złożyły się w efekcie na
kult bliski zarówno mieszkańcom samego Cypru, jak i przyciągają-cym do najsłynniejszego sanktuarium Afrodyty w Paphos
pielgrzy-ma mów z innych krajów J.
Męskim partnerem Afrodyty był zawsze młody bóg utożsamiający witalność i siłę rozrodczą. Stąd częsta bliskość sanktuariów A-frodyty i bóstw męskich na Cyprze, wśród których do najbardziej popularnych należeli Apollo Hylates i prawdopodobnie iielkarth--Herakles jako partner Afrodyty Astarte,chociaż kult tego ostat-ostatniego jest słabiej zbadany . Do najczęściej spotykanych po-sągów wiązanych z postacią Afrodyty i interpretowanych bądź jako przedstawienia samej bogini, bądź też jej kapłanek lub wotantek
J.Karageorghis, iJUgssĄd&^DgsaSS« °P* c i t* ' J* Hudbsrdtf
y Q & e i o ^ j i f i i & ê ^ s i ^
^ Ł i ^ d i l Z o ^ g e g . a u ^ o ^ a ^ e T ^ e n e v e T9757 s.ÎO9-1501 Por. także O.łiasson, M.Sznycer,
d histoire des religions, Strassbourg 1958» Paris I960.
2 0 Jw. oraz D.G.Hogarth, Pevla CrerjU,
JSsils^iSae^rgfca.-e o i JSsils^iSae^rgfca.-e s i s â i j i s ^ a ê l J j l ^ O T i L j X S P i T ^ ô n ï ï o n 18SS7^ WspołÓysWo-wanie męskich partnerów obok bóstw kobiecyoh - personifikacji płodności charakterystyczne jest nie tylko w kulcie Afrodyty Ky-prii. Wystarczy przypomnieć związki: Astarte-Tammuz, Kybelle-At-tys, Izyda-Czyrys, Afrodyta-Ariadna-Adonis i inne.
115
-należą w sztuce cypryjskiej przedstawienia kobiet w bogatej bi-żuterii z amuletami fallicznymi i astralnymi. Zarówno w przed-stawieniach kobiecych, jak i przedprzed-stawieniach mężczyzn (kapłani lub wotanci) powtarzają się trzymane w rękach przedmioty inter-pretowane jako ofiary. Należą do nich najczęściej płody roślin-ne: kwiaty i owoce, zwierzęta i ptaki ofiarroślin-ne: kozły i gołębie. Ten właśnie rodzaj ofiar wymieniają autorzy starożytni,jako cha-rakterystyczny dla kultu Afrodyty. Często też w sztuce Cypru po-wtarzają się przedstawienia kobiet podtrzymujących dłoniami pier-si lub trzymająoyoh na rękach niemowlę utrzymywane w tej samej konwencji, niezależnie od okresu powstania, i wiązane również z kultem Afrodyty.
Przytoczone rodzaje przedstawień rzeźbiarskich i darów wo-tywnych oraz charakterystyczna biżuteria powtarzająca niektóre elementy znajdują swoje liczne analogie w sztuoe Starożytnego Wschodu zarówno w przedstawieniach bogiń utożsamiających płod-ność, jak i w rodzajach składanyoh im ofiar. Pod wpływem ikono-g r a f i i Starożytneikono-go Wschodu wykształciła się w plastyce cypryj-skiej charakterystyczna grupa przedstawień wotywnyoh w postaci Temple-boys" adresowana do bóstw, których rodzaj kultów i obrzę-dowość zostały również w znacznej mierze ukształtowane przez kul-ty Starożytnego Wschodu.
W topografii znalezisk "Temple-boys" dominują miejscowości słynne w starożytności z kultu Afrodyty. Do takich miejscowości należało fenickie Kition, w którym było także sanktuarium przy-pisywane Melkarthowi, konkurujące z Paphos Golgoi - jedno z naj-starszych miejsc kultu Afrodyty na Cyprze,Chytroi, z sanktuarium wiązanym z kultem "Bogini P a f i j s k i e j " , Tamassos, w którym kwitł kult Astarte-Afrodyty, czy wreszcie Amathous z kultem Afrodyty Amathousia. Główny ośrodek kultu Apollina, jakim był Kurion, czy
centrum kultu Zeusa w Salamis musiały także posiadać sanktuaria
Afrodyty, o ozym świadczą znajdowane tam rzeźby i przedmioty
wo-21
tywne związane z Afrodytą . Tak więc wydaje s i ę , że zarówno wa—
?1
Kult Afrodyty poświadczony jest w licznych żródłaoh lite-rackioh dla wielu miejscowości starożytnego Cypru. Poza Paphos wzmianki te dotyozą Golgoi i I d a l i o n , Teocr 1 5 , 96-144, Salamis, Ovid. Met. X I V , 6 9 8 , Plut. Vitae Tes. X I V , 6 , Amathous,Plut.Tes. X I X , 2 1 , Herod. I , 1 9 9 , Strabon I I I , 4 , 1 7 , 1 6 5 , S o l i i , Strabon X I V , 6 , Morphou, Strabon V I I I , 1 3 , Kurion, ïïerodot V , 1 1 5 , La-pithos, Strabon X I V , 682 i inne.
1 1 6
-plenne, jak i terakotowe przedstawienia "Temple-boys",przez więk-szość badaczy uważane za przedstawienia wotywne można by próbo-wać wiązać z kultem czołowego bóstwa Cypru, jakim była Afrodyta, i charakterystycznym dla jej kultu aspektem płodności. Omawiane przedstawienia można byłoby interpretować jako dary wotywne
ma-jące na celu pozyskanie życzliwości bogini dla mama-jącego się na-rodzić lub już narodzonego dziecka płci męskiej.
Trudnością w pełniejszym udokumentowaniu takiej interpreta-cji jest brak przykładów "Temple-boys" z najważniejszej świątyni Afrodyty na Cyprze, to jest z Paleapahos. Nie znamy również przy-kładów "Temple-boys" z Nea Paphos, gdzie również istniała świą-tynia Afrodyty. Nie występowały one także w sanktuarium Apollina Eylatesa w Nea Paphos. Powtaje więc pytanie, czy omawiane wotyw-ne statuetki należy wiązać z kultem określowotyw-nego bóstwa, a więc Afrodyty, utożsamiającej aspekt płodności, czy też z kultami naj-ważniejszych bóstw niektórych ośrodków, które w przekonaniu mieszkańoów tychże ośrodków najlepiej pełnić mogły rolę opiekuń-czą wobec dziecka? Dlatego też w Kurion zwracano się do Apolli-na, w Kitlon do Melkartha, a w Tamassos do Afrodyty-Astarte. Być może występowanie "Temple-boys" w niektórych ośrodkach kulto-wych, a brak tych przedstawień w innych miejscowościach należa-łoby wiązać z określonymi grupami etnicznymi? Kultywowane wśród nich zwyczaje znajdowałyby wyraz także w określonym sposobie i rodzaju składanych wotów, a nie z określonymi ściśle bóstwami? Interesujące jest to, że wiele przedstawień. "Temple-boys" pocho-dzi z ośrodków mających od dawna ugruntowane kontakty ze świa-tem fenickim lub wręoz legitymujących się ludnością pochodzenia fenickiego. Być może ten właśnie fakt tłumaczy podobieństwo cy-pryjskich "Temple-boys" do fenickich rzeźb siedzących chłopców, tak charakterystycznych dla sztuki Sydonu i wyjaśnia powstanie tej grupy przedstawień w repertuarze ikonograficznym sztuki cy-pryjskiej.
