Z A P I S K I
625
w 1660 r. W yjątk iem są la ta d w u d zieste X V I I w iek u , k ied y to sp a d ek liczb y p o d r ó ż y z w ią za n y był z w o jn ą trzy d ziesto letn ią i u d zia łem w niej D a n ii.
N ie s z ła c h e c c y stu d en ci zn a jd o w a li p o p o w r o c ie za tru d n ie n ie ja k o d u c h o w n i, u rzęd n icy m iejscy lu b p r o fe so r o w ie u n iw ersy tetó w . Brak b a d a ń n ad d a lszy m i karieram i stu d e n tó w u czeln i za g ra n icz n y ch nie p o z w a la n a w y cią g n ięcie o sta te c z n y c h w n io sk ó w d o ty c z ą c y c h roli w y k sz ta łcen ia w karierze. P o d r ó ż e za g ra n iczn e sta n o w iły k a n o n w y k sz ta łcen ia d zieci sz la ch eck ich . W p rzy p a d k u o só b p o c h o d z ą c y c h sp o z a sz la ch ty p o d r ó ż e b yły u k o r o n o w a n ie m stu d ió w w kraju. 74% stu d en tó w , k tó r zy u zysk ali ty tu ły m a g istersk ie n a u n iw ersy tecie k o p e n h a sk im , u z u p e łn ia ło w y k sz ta łcen ie za gran icą. Z n a cz n ie m n iejszy p ro cen t r o z p o c z y n a ł k szta łcen ie n a u n iw ersy teta ch za g ra n iczn y ch . R ó w n ie ż d zieci sz la ch ty m ia ły w w ię k sz o śc i o d b y te w cześniej stu d ia w z a ło żo n ej w 1623 r. a k a d em ii szla ch eck iej w S o r o . C elem p o d r ó ż y d la w ię k sz o śc i stu d e n tó w , z a r ó w n o sz la c h ty ja k i n iesz la c h ty , nie b y ło u z y sk a n ie sto p n ia m agistra. S p o śr ó d 870 stu d e n tó w im m a tr y k u lo w a n y c h w W iten berd ze w la ta ch 1541— 1630 je d y n ie 190 u z y sk a ło p rom ocje.
G łó w n ą cz ę ść k siążk i sta n o w i w y k a z stu d e n tó w d u ń sk ich p o d ró żu ją c y ch w la ta ch 1636— 1660. N a u w a g ę za słu g u je też b ib lio g r a fia relacji p o d r ó ż n ik ó w d u ń sk ich ob ejm u ją ca 2 4 p ozycje.
K sią ż k a V e llo H e lk a p o z o sta w ia b ez o d p o w ie d z i w iele k w estii z w ią z a n y c h z p o d r ó ż a m i D u ń c z y k ó w n a stu d ia w X V I i X V II w ., je d n a k je st o n a ce n n y m p rze w o d n ik ie m z a r ó w n o d la b a d a czy d z ie jó w D a n ii ja k i ty ch h isto r y k ó w , k tó r zy in teresu ją się p o d r ó ż a m i w erze w c z e sn o n o w o ż y tn e j.
M . K .
C. G . A . C l a y , E c o n o m ic E xpan sion a n d S o c ia l C hange: E n g la n d 1500— 1700, v o l. I — P e o p le , la n d a n d to w n s, v o l. II — In d u stry, tra d e a n d g o v e rn m e n t, C am b ridge U n iv ersity P r e ss, C a m b rid g e — L o n d o n - N e w Y ork N e w R o ch elle — M e l b ou rn e — S yd n ey 1984, s. X IV , 268; X II. 324.
P o m y śla n a ja k o p o d ręczn ik h istorii sp o łeczn ej i g o sp o d a rcz ej A n g lii w X V I — X V II w . k sią żk a C . G . A . C l a y a, w y k ła d o w c y w u n iw ersy tecie b risto lsk im , sp o tk a ła się z b a rd zo p rzy ch y ln ą o cen ą a n g ielsk ich rece n z en tó w . C . E. С h a l l i s sw ą recenzję w „ E c o n o m ic H isto r y R e v ie w ” (t. X X X I X , 1986, nr 2, s. 2 96) z a k o ń c z y ł k o n k lu zją I t d e se rv e s to be w id ely re a d a n d ad m ired . S ą d zę, że zasługu je o n a ró w n ież n a u w a g ę p o lsk ic h h isto r y k ó w i to nie ty lk o d la te g o , że P o lsk a d o ś ć c z ę sto je st w niej w y m ie n ia n a ja k o partner g o sp o d a r c z y A n g lii w X V I i X V II w ., ale że m ó w i o n a o w a żn y ch p rzem ia n a ch g o sp o d a r c z y c h i sp o łe c z n y c h n o w o ży tn ej E u ro p y i św ia ta w s p o s ó b o ry g in a ln y i n o w a to rsk i.
A u to r p o tr a k to w a ł o k r e s 1500— 1700 ja k o za m k n ię tą je d n o stk ę h istorii A n g lii. Stąd przyjęta p rzez n ie g o k on stru k cja p racy: u k ład p r o b le m o w y , a n ie c h r o n o lo g ic z n y (w y ją tk o w o ty lk o p rzy o m a w ia n iu n iek tó r y ch te m a tó w a u to r w y o d r ę b n ia k ró tsze p o d o k r e sy ). S tw arza to w ra że n ie pew nej s ta ty c z n o śc i — ja k b y n ic się w A n g lii w c ią g u d w u stu lat nie z m ie n iło — c o je st zresztą sprzeczn e z za m ierzen ia m i au to r a . C la y c h cia ł b o w ie m p o k a z a ć ja k A n g lia , b ęd ą ca p eryferią g o sp o d a r c z ą , p o lity c z n ą i k u ltu ra ln ą p ó ź n o śr e d n io w ie c z n e j E u ro p y , o stru k turze ek o n o m ic z n e j przyp om inającej k o lo n ię , z a so b n a w ż y w n o ść i n iek tó r e su ro w ce, a le n iesa m o w y sta rcz a ln a w d zied zin ie w y tw ó r c z o śc i p rzem y sło w e j, w y r o sła n a kraj c a łk o w ic ie g o sp o d a r c z o n ieza leżn y , o w ła sn y m przem yśle i d o b r z e ro zw in ięty m ro ln ictw ie, b ęd ą cy w a żn y m elem en te m g o sp o d a r k i św ia to w ej. W ła śn ie u k a za n ie, ja k A n g lia sto p n io w o w łą cza ła się w g o sp o d a r k ę św ia to w ą , je st najbardziej in teresu jącą i n a jw a r to śc io w sz ą stro n ą k sią żk i C la y a . A n g lia — ja k to p o d k r e śla C la y — n ie p rzesta ła b y ć w tym o k resie krajem ro ln iczy m , w jej stru k turze ek o n o m ic zn ej o k o ło ro k u 1700 d o m in o w a ło ro ln ic tw o tak sa m o ja k d w ieśc ie lat w cześn iej, rew olu cja p rzem y sło w a d o k o n a ła się d o p ie r o w X V III w ., ale d w a p o p rzed n ie a tu le cia zm ien iły sp o łe c z e ń stw o i g o sp o d a r k ę kraju, i p r z y g o to w a ły g o d o ind ustrializacji.
626
Z A P I S K Ia u to r a p o te n c ja łu lu d n o ś c io w e g o za p o d sta w ę ro zw o ju g o sp o d a r c z e g o , ale też z przyjęcia w sk a ź n ik ó w d em o g ra ficz n y c h za p o d sta w ę d o ro zw a ż a ń o w zro ście g o sp o d a rcz y m . D z ię k i o sią g n ię c io m d em o g ra fii h istoryczn ej o sta tn ic h p aru d z ie sią tk ó w la t a u to r n ie m u sia ł o g r a n ic z y ć się d o p o d a n ia o g ó ln y c h sz a c u n k ó w , lecz m ó g ł p rzed sta w ić bardziej sz c z e g ó ło w e — ta k ż e w z ró żn ico w a n iu reg io n a ln y m — d a n e o za lu d n ien iu A n g lii o ra z o m ó w ić p rzy czy n y w zro stu d e m o g r a fic z n e g o w X V I w . i je g o z a ła m a n iu się w drugiej p o ło w ie X V II w . P o d o b n y jest cel d ru g ieg o ro zd zia łu p o św ię c o n eg o ru ch o w i cen (i p ła c) p o tr a k to w a n e m u ró w n ież ja k o m ia ro d a jn y w sk a ź n ik z a c h o d z ą c y c h p rzem ia n g o sp o d a r c z y c h , a p rz e d sta w io n e m u w s p o s ó b b a rd zo w n ik liw y . K o le jn e trzy ro zd zia ły o m a w ia ją w ieś an gielsk ą: sp o łe c z e ń stw o w iejsk ie, zm ia n y struktury u praw i h o d o w li, n o w e u p ra w y i tech n ik i agrarn e, p rzem ian y w gru p ie w ła śc icieli ziem sk ich (w zro st g e n tr y ). R o z d z ia ł 6 m ó w i 0 m ia sta ch , w zro ście ich za lu d n ien ia , m igracjach, zm ia n a ch urbanizacji kraju, ze sz czeg ó ln y m u w zg lęd n ien iem L o n d y n u , k tó r eg o g w a łto w n y w z r o st d e m o g ra ficz n y w X V I— X V II w . i z m ia n y je g o fun k cji są fen o m en em sp ecjaln ie zw ra c a ją cy m u w a g ę h isto ry k ó w . R o z d z ia ł 7 p o św ię c o n o sp ra w o m b ie d o ty i p o m o c y sp o łec zn ej, p r o b le m o m n ad er isto tn y m d la m ia st, a le i d la całej g o sp o d a r k i angielsk iej. N a jw a żn iejsze w yd ają się d w a n a stęp n e rozd ziały. R o z d z ia ł 8 n o si tytuł: „ Z r ó ż n ic o w a n ie d zia ła ln o ści g o sp o d a r c z e j” i d o ty c z y p rzem ysłu a n g ie lsk ie g o , ek sp a n sji a n g ie l skiej w y tw ó r c z o śc i tek stylnej, p o w sta w a n ia n o w y c h d zied zin p rzem ysłu w y d o b y w c z e g o (g ó rn ic tw o w ę g la ), ro zw o ju m eta lu rg ii, te c h n iczn y ch in n o w a c ji, m . in . zw ią za n y ch z z a s to s o w a n ie m w ęgla k a m ie n n n e g o ja k o p a liw a . R o z d z ia ł 9 z a ty tu ło w a n y „ A n g lia i św iat z ew n ętrzn y ” o m a w ia h an d el za g ra n iczn y i u d zia ł A n g lii w g o sp o d a r c e św ia to w ej. W y o d ręb n ien ie h istorii p rzem y słu i h a n d lu , 1 p o tr a k to w a n ie tych z a g a d n ień o s o b n o o d d ziejó w m ia st je st u z a sa d n io n e , a lb o w ie m te gałęzie g o sp o d a r k i rozw ijały się w X V I i X V II w . w A n g lii in te n sy w n ie p o z a m ia sta m i, a rozw ój w y tw ó r c z o śc i p rzem ysłow ej n a w si b y ł b od aj n a w e t w a żn iejszy niż w m ia sta ch (p r o to in d u stria liza - cja). D w a o sta tn ie r o zd zia ły p o św ię c ił C la y p o lity c e g o sp o d a rcz ej p a ń stw a i fin a n so m p a ń stw o w y m (p o d a tk i, system d łu g u p a ń stw o w e g o ). A n g ie lsk i recenzen t u zn a ł tę cz ę ść k sią żk i za najsłabiej u d o k u m e n to w a n ą , z czy m w y p a d a się z g o d z ić , p o d k reśla ją c w sza k że isto tn e zn a czen ie u w a g C laya o p o w ią z a n ia c h m ięd zy g o sp o d a r k ą a p o lity k ą , np. za in tereso w a n ie w ła d zy p ań stw o w ej w u trzym a n iu g o sp o d a rcz ej r ó w n o w a g i ja k o gw aran cji stab ilizacji sp ołeczn ej i p o lity cz n e j, u za leżn ien ie od g o sp o d a r k i kraju p o lity k i p a ń stw a , zw ła szcza za ś je g o p o te n c ja łu m ilita rn eg o i m o ż liw o śc i p r o w a d z e n ia w ojen .
N ie tru d n o za u w a ży ć, że w tym sp isie treści za b ra k ło kilk u w a żn y ch p r o b le m ó w . N ie k tó r e z o sta ły u k ryte w ty tu ła ch in n ych ro z d z ia łó w , c h o c ia ż za słu g iw a ły na o d ręb n e o m ó w ie n ie , in n ych za b ra k ło zu p ełn ie. A u to r zdaje so b ie z te g o sp raw ę i u p rzed za o tym czy te ln ik a w p rzed m o w ie tłu m a czą c się b rakiem m iejsca na o m ó w ie n ie w szy stk ich za g a d n ień . O sz c z ę d n o ść m iejsca nie jest jed n a k u sp ra w ied liw ien iem w y sta rcza ją cy m . T a k w ięc n ie m a w k siążce C la y a r o z d z ia łu o tra n sp o r cie, c h o c ia ż rozw ój — lub raczej n ie d o sta te c z n y rozw ój a ż d o c z a só w k o lei żelazn ej — śr o d k ó w tra n sp o rtu o ra z k sz ta łto w a n ie się je g o k o sz tó w b y ło w a żn y m czy n n ik iem ro zw o ju g o sp o d a r c z e g o ; n ie d o sta te k tran sp ortu , w ielk ie tru d n o ści tech n iczn e z n im z w ią za n e lub z b y t w y so k ie je g o k o szty b yły w sza k je d n y m z g łó w n y c h h a m u lc ó w ro zw o ju w śr ed n io w ie czu , a ta k ż e w e w czesn ej d o b ie n o w o ż y tn e j, n ie ty lk o h a n d lu , ale i p rzem y słu , a ta k ż e u rb an izacji. Z a b ra k ło o so b n y c h r o z d z ia łó w 0 o b ieg u p ien iężn y m , o k redycie i b a n k o w o śc i, c h o c ia ż in teresu jące C laya c z a sy to w ła śn ie ok res w ie lk ie g o w z r o stu zn a czen ia p ien ią d za w g o sp o d a r c e . Z a sk a k u ją ce je st m a rg in a ln e p o tr a k to w a n ie u d zia łu A n g lik ó w w k o lo n iza cji za m o rsk iej. J ed y n ie w r o zd zia le 9 p o św ię c o n y m h a n d lo w i za g ra n iczn em u m ó w i się tak że o h a n d lu z krajam i p o za eu ro p ejsk im i. W p ra w d zie A n g lia w X V I 1 X V II w . n ie d o r ó w n y w a ła ek sp an sji zam orsk iej H iszp a n ii i P o rtu g a lii, a n a b u d o w ę a n g ie lsk ie g o im perium k o lo n ia ln e g o trzeba b y ło je sz c z e c z e k a ć ca łe stu lecie, a le p o d w a lin y te g o w ła d ztw a z a k ła d a n o ju ż w e w czesn ej n o w o ż y tn o śc i, a p rzed sięw zięcia k o lo n iz a to r sk ie A n g lik ó w w tym c z a sie nie b yły b ez zn a czen ia i d la ro zw o ju g o sp o d a r c z e g o (źró d ła su r o w c ó w , rynki z b y tu , w łą czen ie się w g o sp o d a r k ę św ia to w ą ), i d la sytu acji sp o łeczn ej (m o ż liw o ś ć p o z b y w a n ia się d o k o lo n ii w sz e l k ich e le m e n tó w n ie p o ż ą d a n y c h w kraju — o d p rz e stę p c ó w i a w a n tu r n ik ó w , p o p r z e z b ied a k ó w i n ik o m u n ie p o tr z e b n e ręce r o b o cze, a ż p o w y z n a w c ó w n ie a k c e p to w a n y c h se k t religijnych).
Z A P I S K I
627
D o b r o b y t A n g lii i ład sp o łe c z n y , u tr zy m a n ie w ew nętrznej r ó w n o w a g i w dużej m ierze o d tego z a le ż a ło , a tru d n o ści, ja k ie w y stą p iły w drugiej p o ło w ie X X w . p o lik w id acji a n g ie lsk ie g o im perium k o lo n ia ln e g o najlepiej św ia d cz ą o je g o zn a czen iu . N a p e w n o też w a r to b y ło zająć się nie ty lk o h a n d le m z a g ra n iczn y m , ale i w ew n ętrzn y m A n g lii, p rzed sta w ić k u ltu rę m a ter ia ln ą ży cia c o d z ie n n e g o , zm ien ia ją ce się w cza sa ch n o w o ż y tn y c h sta n d a rd y b y to w e , ich r ó ż n ic o w a n ie się.
K sią ż k a C la y a , op a rta n a a k tu a ln y m sta n ie angielskiej h isto rio g ra fii, u w id o c z n ia ja k w ielk ą rolę w tym d o r o b k u o d g ry w a lo c a l h isto r y czy li w n a szy m ro zu m ien iu h isto ria reg io n a ln a , o c z y w iśc ie na o d p o w ie d n io w y so k im p o z io m ie m e to d y c z n y m i w y z w o lo n a z p ęt p r y m ity w n e g o k ro n ik a rstw a , o p isu w yd arzeń i a m a to rszczy zn y . A n g ie lsk a lo c a l h isto ry n ie je st d y leta n c k a i n ie o g ra n icza się d o z a sp o k a ja n ia c ie k a w o ś c i historyczn ej lo k a ln y c h sp o łe c z n o śc i, lecz w n o si w ielk i w k ła d w p o zn a n ie p r o c e só w sp o łe c z n y c h i g o sp o d a r c z y c h w sk a li c a łe g o kraju. K sią ż k a C la y a je st — m o że n ieza m ierzo n ą — p o c h w a łą te g o rod zaju bad ań .
In d ek sy u ła tw ia ją k o rzy sta n ie z te g o p o d ręczn ik a , a o b sze rn a w y b ra n a b ib lio g r a fia sta n o w i d o d a tk o w y w a lo r in fo rm a cy jn y .
A . W .
The A g e o f N e w S w ed e n , w y d . A rn e L о s m a n, A g n e ta L u n d s t r ö m , M argareta
R e v e r a , L ivru stk am m aren , S to c k h o lm 1988, s. 131.
S tellan D a h l g r e n , H a n s N o r m a n , The R ise a n d F a ll o f N e w S w eden . G overn or
Johan R isin g h ’s Jo u rn a l 1654— 1655 in its H isto ric a l C o n te x t, „ A c ta B ib ilio th ec a e R.
U n iw e r sita tis U p sa lie n sis” t. X X V I I, A lm q v ist & W ik sell In tern a tio n a l, U p p sa la 1988, s. 304.
3 5 0 roczn ica z a ło ż e n ia szw ed zk iej k o lo n ii u ujścia rzeki D ela w a re , n a teren ie o b ecn y ch sta n ó w D e la w a r e , P en n sy lw a n ia , M a ry la n d i N e w Jersey, sta ła się o k a zją d o p u b lik acji liczn y ch prac p o św ię c o n y c h tem u k ró tk ie m u e p iz o d o w i w h istorii Szw ecji ery m o c a r stw o w o śc i. Ż y w o t k o lo n ii, nazw an ej N o w ą Szw ecją, trw ał za led w ie 17 lat, o d jej za ło ż e n ia w m arcu 1638 r. p o o sta teczn e o p u sz c z e n ie p rzez cz ę ść k o lo n is tó w i gu b ern a to r a J o h a n a R isin g h a w e w rześn iu 1655 r. P o p u la cja N o w e j Szw ecji n ie p rzek ro cz y ła k ilk u set o só b , a nad zieje, ja k ie z p o w sta n ie m k o lo n ii łączyli z a r ó w n o p ry w a tn i u d z ia ło w c y szw ed zk iej K o m p a n ii P o łu d n io w e j, g łó w n ie zresztą h o le n d e r sk ie g o p o c h o d z e n ia , ja k i w ła d ze p a ń stw o w e , n ie sp ełn iły się.
C zęść literatury p o św ięc o n e j d ziejo m N o w e j Szw ecji p rzezn a cz o n a je st d la c zy teln ik ó w am ery k a ń sk ich . S tw arza to d o g o d n ą o k a zję d la b a d a czy nie zajm u jących się n a c o d zień h isto rią Szw ecji d la z a p o z n a n ia się z n o w y m i ten dencjam i h isto rio g ra fii szw ed zk iej p o św ię c o n e j o k reso w i m o c a r stw o w o śc i w d ziejach te g o kraju.
P ierw sza z p rezen to w a n y ch k siążek je s t dziełem zb io r o w y m , n a k tó r e sk ła d a się p ięć a rty k u łó w . S v en A . N i l s s o n o m a w ia w p ły w w o jn y n a p rzem ia n y sp o łec zn e kraju w X V II w iek u . Szw ecja o k r e ślo n a zo sta ła ja k o p a ń stw o m ilitarn e, w k tó r y m p o tr zeb y w o jn y i arm ii d ete r m in o w a ły strukturę sa m e g o p a ń stw a i d e c y d o w a ły o s p o s o b ie r o zd zia łu istn ieją cy ch z a s o b ó w . A rty k u ł N ilsso n a p o d su m o w u je p r o w a d z o n e p o d je g o k ieru n k iem w ie lo le tn ie b a d a n ia d o ty c z ą c e fin a n so w a n ia w o jn y i p rzem ian sp o łec zn y ch w Szw ecji X V II w iek u , a także o sta tn ie p race a u to r a p u b lik o w a n e w latach 1982— 86. A lla n E l l e n i u s p isze o sz tu k a c h p la sty czn y ch w Szw ecji o k resu m o c a r stw o w o ś c i, k o n cen tr u ją c u w a g ę n a sy m b o lic e i fun k cji reprezentacyjnej ó w c z e sn e g o m a la rstw a i arch itek tu ry. S zy b k i a w a n s Szw ecji z p ozycji u b o g ie g o p a ń stw a o d ru g o rzęd n y m zn a czen iu p o lity c z n y m w E u rop ie d o roli m o c a r stw a p o c ią g n ą ł za so b ą sz y b k ą eu ro p eiza cję kraju przejaw iającą się m .in . m a so w y m n a p ły w e m o b c y c h w z o r ó w k u ltu ro w y ch . A r ty k u ły A m e L o s m a n a , o d z ia ła ln o śc i kulturalnej feld m a rsza łk a K a rla G u sta w a W ran gla i G u n n e ra E r i k s s o n a o n a u ce szw ed zk iej X V II w iek u , p o tw ie rd za ją zn a czen ie o b cy ch w p ły w ó w d la p rzem ian k u ltu ra ln y ch , ja k ie m ia ły m iejsce w Szw ecji. P ó łw ie c z e p o m ię d z y czw a r ty m d zie się c io le c ie m X V II stu lecia a ro k iem 1680, k ied y redukcja d ó b r
