Potwierdzenie i rozszerzenie aktu nadania prawa magdeburskiego dla Orli (1643)

(1)

Michał Sierba

Potwierdzenie i rozszerzenie aktu

nadania prawa magdeburskiego dla

Orli (1643)

Przegląd Nauk Historycznych 11/1, 129-136

2012

(2)

DROBNEPRACEIMATERIAŁY

MICHAŁ SIERBA UNIWERSYTET ŁÓDZKI

Potwierdzenie i rozszerzenie aktu nadania

prawa magdeburskiego dla Orli (1643)

Przedstawiona poniżej edycja źródłowa dotyczy potwierdzenia i rozszerzenia w 1643 r. przez Janusza Radziwiłła młodszego przy-wileju na prawo miejskie Orli. Miasto to stanowiło centrum admi-nistracyjne radziwiłłowskich dóbr orlańskich, które położone były na południe od Bielska i znajdowały się w powiecie brańskim w ziemi bielskiej w województwie podlaskim.

Akt lokacyjny nadał Orli Krzysztof II Radziwiłł w roku1614 lub 1618. Nie można określić dokładnie datacji pierwszego przywileju, ze względu na rozbieżności w źródłach i brak zachowania orygi-nalnego dokumentu. Wyedytowany poniżej tekst potwierdzenia nadania prawa miejskiego wraz z jego rozszerzeniem wspomina, iż pierwotnie akt został nadany w 1618 r.1_{W dziale XI Archiwum}

Warszawskiego Radziwiłłów znajduje się kopia obejmująca jedynie treść pierwotnego nadania, która wyznacza inną datę powstania dokumentu. Przywilej miał zostać wydany w Orli w święto Trzech Króli w 1614 r.2

Oryginalny dokument pierwotnego nadania praw miejskich nie przetrwał do naszych czasów, gdyż spłonął w pożarze miasta. Krzysztof Radziwiłł potwierdził i rozszerzył ten przywilej w 1634 r. na prośbę mieszczan orlańskich. Odtworzył jego treść na podsta-wie odpisu dokumentu, który wcześniej przepisano do „ksiąg dwornych”. W 1643 r., ponownie na prośbę mieszczan orlańskich, przywilej potwierdził Janusz Radziwiłł (późniejszy hetman wielki

1_{Nie podaje za to dnia ani miejsca nadania. Archiwum Warszawskie}

Radzi-wiłłów [dalej: AR], dz. XI, sygn. 39, Archiwum Główne Akt Dawnych [dalej: AGAD], s. 11–14; dz. XXIII, teka 105, plik 1, s. 2–12.

(3)

130 MICHAŁ SIERBA

litewski i wojewoda wileński). Oprócz tego rozszerzył go o nowe prawa, ale i obowiązki.

Tekst niniejszej edycji źródłowej został sporządzony na podsta-wie kopi dokumentu z 1643 r. Za podstawę wydania posłużył akt znajdujący się w Archiwum Głównym Akt Dawnych w Warszawie, w XXIII dziale Archiwum Warszawskiego Radziwiłłów w tece 105, pliku 1, na stronach 8–12 (rękopis 1). Tekst jest napisany odręcz-nie na kartach o formacie zbliżonym do A4. Nieznana jest dokład-na data powstania tej kopi, ani to, kto ją sporządził.

W przypisach tekstowych będą podawane odmianki tekstowe z dwóch innych kopii niniejszego aktu. Pierwsza z nich znajduje się pod tą samą sygnaturą, co edytowany tekst, lecz na stronach 2–7 (rękopis 2). Druga mieści się w dziale XI Archiwum Warszaw-skiego Radziwiłłów, pod sygnaturą 39 na stronach 11–14 (rękopis 3). Kopie te różnią się między sobą przede wszystkim w zapisie niektórych słów lub w ich kolejności, ale w rękopisie 3 są także opuszczenia niektórych fragmentów tekstu lub pojedynczych wy-razów. Rękopisy 2 i 3 zostały sporządzone na polecenia księcia Radziwiłła, niestety nie wiemy którego i w którym roku. Autorem odpisów był nieznany nam bliżej Tomasz Lotarowicz.

Oprócz wyżej wspomnianych kopii istnieją jeszcze inne, później-sze, które nie będą nas interesować. Dwie z nich pochodzą z 1799 r. i zostały sporządzone na polecenie władz pruskich3_{. Kopię części}

omawianego dokumentu z 1643 r. sporządził też w 1955 r. Jan Glinka, wycinając z niego jedynie fragment pierwotnego nadania praw miejskich. Odpis ten powstał na podstawie wyżej omawia-nych rękopisów 1–24_{. Zawiera on jednak liczne błędy, które}

naj-prawdopodobniej za nim powtórzyła Halina Goworko w aneksie swej pracy magisterskiej5_.

Tekst wyedytowano według w zasad instrukcji wydawniczej Ka-zimierza Lepszego6_{. Pisownia i interpunkcja została w tekście}

3_{Kamera Wojny i Domen, sygn. 3469, Archiwum Państwowe w Białymstoku,}

k. 117–122v.

4_{Teki Glinki, teka 290, Krajowy Ośrodek Badań i Dokumentacji Zabytków}

w Warszawie, s. 8–10.

5_{Widać to po lekturze tekstu i po błędnym zapisie bibliograficznym w}

przypi-sie, gdzie autorka odwołuje się do strony 1. H. G o w o r k o, Orla i włość orlańska

w XVI–XVIII wieku, praca magisterska powstała pod kierunkiem doc. dr. hab.

S. Alexandrowicza, Białystok 1982, mps.

6_{K. L e p s z y, Instrukcja wydawnicza dla źródeł historycznych od XVI do poł.}

(4)

nym zmodernizowana tak, by odpowiadała dzisiejszym standar-dom. W związku z tym, że w tekście XVII-wiecznym nie pojawiała się litera „ó”, została ona wstawiona w wyrazach, które dziś pisze się z użyciem tej litery, np. w wyrazie „który”. Wstawiano także, tam gdzie jest to wymagane, inne litery takie jak: „ź”, „ż”, „ś” i „ć”. Zdarzały się też sytuacje, gdzie dwuznak „dz” zamieniano na „ć”, np. w słowie „bydz” na „być”. Samogłoski „i” i „y”, a także spółgło-skę „j” w tekście modernizowano według wskazówek instrukcji wy-dawniczej, co tyczy się także innych niewymienionych tu liter. W źródle wiele wyrazów było pisanych łącznie, np. „wtem”. Podczas edycji zostały one rozłączone. Zmodernizowano także nazwy miej-scowości na dzisiejsze, np. zamiast „Orle” jest „Orla”. Dostosowano również do dzisiejszych standardów pisownię małych i dużych li-ter. Wszystkie dopiski edytora w poniższym tekście zostały umiesz-czone w zawiasach kwadratowych i zapisane kursywą. Dotyczy to m.in. dodawania liter w wyrazach, w których ich ewidentnie bra-kowało, np. formę ze źródła „rzemieśnikom” zmieniono na „rze-mieś[l]nikom”. W edycji pojawiają się także skróty: J. K. M. – Jego Królewskiej Mości, Ks. J. M. – Księcia Jego Mości, W. Ks. – Wiel-kiego Księstwa.

Archiwum Główne Akt Dawnych, Archiwum Warszawskie Radziwiłłów, dz. XXIII, teka 105, plik 1, s. 8–12

Janusz Radziwiłł Książę na Birżach i Dubinkach, podkomorzy W. Ks. Litewskiego, a_{kamieniecki, kazimierski}a_{, sejweński,}

bystrzyc-ki ect. starosta.

Oznajmuję temb_{listem moim, iż produkowali przede mną}

mieszczanie moi orlańscyc_{przywilej śp. Ks. J. M., pana, ojca i}

do-brodzieja mojegod_{im dany, prosząc aby[m]}e_{go konfirmował, który}

od słowa do słowa tak się w sobie ma:

Krzysztof Radziwiłł Książę na Birżach i Dubinkach, wojewoda wileński, hetman wielki W. Ks. Litewskiego, mohylewski, sejweń-ski, bystrzycki ect.f_starosta.

a-a _{Rkps 2 i 3 kolejność: kazimierski, kamieniecki.} b_{Rkps 2 i 3: tym.}

c_{Rkps 1 i 3: orlenscy; rkps 2: orlęsci.} d_{Rkps 2 i 3: mego.}

e_{Rkps 1 i 2: aby; rkps 3: abym.} f_{Rkps 3 brak skrótu ect.}

(5)

132 MICHAŁ SIERBA

Czynię wiadomoa_{, iż mieszczanie moi orlańscy}b_{straciwszy przez}

ogień, którym miasteczko Orlę d_{do szczętu}c_{było wygorzało}d_,

przy-wilej mój na fundowanie miasteczka i na wolności onym w roku 1618 dany suplikowali mi, aby inszy przywilej na to miejsce e_mogli

otrzymaće_{. Ja}f_{tedy słuszną ich prośbę uznawszy}g_{, a kopiej}h

pierw-szego przywilejuh_{z ksiąg dwornych zasięgnąwszy}i_{, kazałem ją tu}

od słowa do słowa wpisać, która tak się ma w sobie:

In nomine Domini amen. Ja Krzysztof Radziwiłł Książę na

Bir-żach i Dubinkach, hetman polny W. Ks. Litewskiego, sejweński, żyżmorski, bystrzycki, poszyrwiński starosta. Wszy[s]tkim wobec teraźniejszego i j_{na potem}j_{przyszłego wieku ludziom, ku wiecznej}

pamięci wiadomo czynię, iż ja w majętności mej ojczystej w podla-skim województwie, k_{w powiecie}k_{brańskim leżącej}l_{, Orla nazwanej,}

funduję i zakładam miasteczko, pozwal[aj]ącm_{w nim ludziom}

wszelakiego stanu, tak chrześcijanom wszelakiego nabożeństwan_,

jako i Żydom, [s. 8] kupcom, rzemieś[l]nikom, kramarzom, szynka-rzom i jakiegożkolwiek poczciwegoo_{powołania i kondycyjej osobom}

fundować się i r_{budować na placach dla}p_{miejskiej osady}r

wymie-rzonych, jako najochędożniej kosztem ich własnym, według prze-możenia każdego z nich. Upewniam zatems_{od siebie i od}

potom-ków mycht_{, każdego w tem}u_{mieście osiadającego}w_{, iż od daty tego}

listu mego do dziesiątka lat od wszelakich powinności, płatów,

a_{Rkps 2: wiadomą.}

b_{Rkps 1 i 3 orlenscy; rkps 2: orlęsci.} c_{Rkps 2: do szętu.}

d-d _{Rkps 3 kolejność: było wygorzało do szczętu.} e-e _{Rkps 2: mgli otrzymat.}

f_{Rkps 2: tą.}

g_{Rkps 1: uznujeszy; rkps 2 i 3: uznawszy.}

h-h _{Rkps 2 kolejność i forma: przywiliu pierwszego.} i_{Rkps 2 i 3: zasiągszy.} j-j _{Rkps 3 brak: na potem.} k-k _{Rkps 2 brak: w powiecie.} l_{Rkps 2: liezącej.} m_{Rkps 3: pozwalając.} n_{Rkps 2: nabozęstwa.} o_{Rkps 2: poczsciwego.} p_{Rkps 2 brak: dla.}

r_{Rkps 3 kolejność: budować dla miejskiej osady na placach.} s_{Rkps 2 i 3: zatym.}

t_{Rkps 2 i 3: moich.} u_{Rkps 2 i 3: tym.} w_{Rkps 2: osiadącego.}

(6)

kapszczyzna_{, handlów, targów, jarmarków wolności zażywać}

bę-dzie, dla temb_{prętszego tego miasteczka zapomożenia. A dla}

lep-szegoc_{rządu ma być zawżdy z ramienia mego przez urzędnika}

or-lańskiego z wiadomością moją, z pośrzodku mieszczan człowiek uczciwy, ro[z]sądnyd_{, w stanie}e_{i w postępkach nienaganiony,}

do-brze osiadły wójtem obrany. A do niego dla ro[z]sądzeniaf g_spraw

i krzywdg_{potocznych osób sześć, także cnotliwych, nienaganionych}

ławnikami, a pisarz jeden, którzy przysięgę, wedla roty miast mag-deburskichh_{, mnie albo potomkom moim i miastu wszy[s]tkiemu}i

uczyniwszy, z wiadomościąj_{urzędnika mego, mają poważne i}

krwa-wek_{sprawy sądzić i odprawować. Winy na przestępnych i}

swawol-nych mnie należące zostawiwszyl_{sub censura urzędnika mego}

iu-xta quantitutem excessu. Targi w pomienionymm_{miasteczku moim}

Orli pewnego dnia, to jest we śrzodę, w rynku przy ratuszuno_przez

osoby wszelakie, tak w miasteczku mieszkające, jako i przyjezdne kupce, kramarze, Sz[k]oty, Żydy i insze tym podobne ludzie dobro-wolne, krom przenagabania wszelkiego jadnego odprawowane być mająo_{. A jarmark z dawna zwykły o św. Semenie, wedle starego}

kalendarza7_{z zwykłą powinnością z oddawaniem targowego,}

łok-ciowego, funtowego i gar[n]cowego i kwartowego. Czego wszy[s]tkie-gop_{, aby sprawiedliwie mierzono wójt ma doglądać, a z}

przestęp-nych wina dworowi mojemur_{miara takowasz po wyjściu wolności}

ma być sprawiedliwa, jako w mieście [s. 9] królewskim Bielsku, a nie

a_{Rkps 3: kapczyzn.} b_{Rkps 2 i 3: tym.} c_{Rkps 2: liepszego.} d_{Rkps 2: rozsądny} e_{Rkps 2: w sławie; rkps 3: własnie.} f_{Rkps 3: rozsądzenia.}

g-g _{Rkps 2 i 3 kolejność: krzywd i spraw.} h_{Rkps 1–3: maydeburskich.}

i_{Rkps 2 i 3: wszystkiemu.}

j_{W rkps 2 po tym wyrazie jest litera „u”.}

k_{W rkps 2 słowo „krwawe” zostało skreślone, a nad nim ponownie napisano}

„krwawe”.

l_{W rkps 3 po tym wyrazie jest „brac”.} m_{Rkps 2: pomionym.}

n_{Rkps 3 po tym wyrazie jest „bydz maią”.} o-o _{Rkps 3 brak tego fragmentu.}

7_{Chodzi tu najprawdopodobniej o św. Symeona Słupnika Starszego, który}

był patronem prawosławnej parafii orlańskiej. Wspomnienie świętego przypada 1/14 IX.

p_{Rkps 2 i 3: wszystkiego.} r_{Rkps 2: moiego.}

(7)

134 MICHAŁ SIERBA

insza. Karczmy piwne, miodowe, gorzałczane od kap[sz]czyznya

wolne, aż po wyjściu wolnościb_{powinni będąc kap[sz]czyznę}c_płacić

arendarzowi podług ustawy. Powinność pomienionych mieszczan moich po wyjściu lat dziesięciu ode mnie onym kondonowanych takowa ma być: z placu jednego każdy z nich powinien będzie pła-cić po groszy dziesięciu d_{polskich w rynku; a w ulicach po groszy}

sześciu polskich; z ogroda po groszy sześciu polskich; z morga jednego po groszy sześciu polskich; z ról, którzy mieszczanie uży-wać będą, z włóki po złotych dziesięciud_{, a z półwłóka po złotych}

pięciu et sic per consequens. A to zarazem mają począć z ról czynsz pomieniony płacić, dla tej przyczyny iżem im kazał rozmierzyć grunt mój własny gotowye_{, dobrze uprawiony, z którego zarazem}

po zdjęciu pożytków każdy płacić ex nunc powinien będzie. Do tego tłok cztery do żniwa w rok powinni będą odprawować, a to aż po wyjściu wolności wszyscy mają począć służyć. Do naprawieniaf

groble i stawu czasu gwałtu powinni będą, zarazem wszyscy in

genere obywatele miejscy wychodzić z czym rozkażą, tak pod

wol-nością, jako i po wolności. Do podwód, ani porywczych8_{, ani}

dale-kich, nie mają być mieszczanie pociąganeg_{, ale od nich będą cale}

wolni. Budowaniem swoim wolno będzie, jako kto chce szafować, z tąż powinnością i płatem, tylko za wiadomością i za pismem urzędowym, budowania jednak nie ruszając. Zbywszy budowania wolno odejść albo zostać w mieście i na wsi, na mniejszejh_{i na}

większeji_konditiej.

Po śmierci bezpotemnego mieszczanina, dom i majętność jego na bliskich krewnych ma spadaćj_{iure de volutorio z powinnością}

na pana, a gdzieby ich nie było iure caduco na pana. Słodownie, browary, winnice [s. 10] każdy może mieć mieszczanin według przemożenia, alek_{na ustroniu}l_{, aby kominy warowane były. Z}

a_{Rkps 3: kapszczyzny.}

b_{Rkps 2 „wolności” napisane nad wyrazem „powinni”.} c_{Rkps 3: kapszczyzne.}

d_{Rkps 3 brak tego fragmentu.} e_{Rkps 2 nad „do” napisane „gotowy”.} f_{Rkps 3: naprawowania.}

8_{W znaczeniu – bliskich, dorywczych.} g_{Rkps 3: pociągani.}

h_{Rkps 3: naymniejszey.} i_{Rkps 2 i 3: naywiększey.} j_{Rkps 2: spudać.}

k_{Rkps 3 po słowie „ale” dodano „az”.} l_{Rkps 2: ustroni; rkps 3: ustronią.}

(8)

rych browarów, winnic pokocielszczyzny od każdego urobienia pi-wa, miodu, gorzałki powinni będą dawać po groszy trzy polskich po wyjściu wolności.

Do gaszenia ognia, którego Boże uchowaj, powinni będą mieć pod ratuszem hakówa_{dziesięć z żelazem}b_{okowanych, a przy}

do-miech powinni będą mieć drabiny, wiadro, albo wodę w beczce. Ratusz w poiśrzodkuc _{rynku swem}d_{sumptem mieszczanie}

zbu-dują, a prowent jakikolwiek z niego pójdzie z kramów, f_{z jatek}e_,

z kletekf_ig_{z wagi miastu daruję,}h_{a oni go}h_{na poprawkę ratusza}

i na ozdobę miasta obracać i z niego się wyliczać powinni będą. Na koniec, gdy obaczę, że się za tą moją fundatią budować i w dobrzym rządzie pomnażać będą, tedy onych większemii

wolno-ściami i prawem magdeburskimj_{, wedla przykładów miast J. K. M.}

przyległych, obdarować obiecuję. Na to wszy[s]tkok_{dla upewnienia}

każdegol_{, którzy tam mieszkać i budować się mają, tę moją}

funda-tią pomienionym mieszczanom moim pod tąm_{moją pieczęcią i z}

pod-pisem ręki mejn_{. Pisan w Wilnie dnia 17 octobra roku pańskiego}o

1634. Radziwiłł wojewoda wileński, hetman wielki W. Ks. Litew-skiego.

Stosując się tedy do woli śp. Ks. J. M. pana, ojca, dobrodzieja mego, ten przywilej in toto zachowuję, a życząc, aby miasteczko w p_{jako w}p_{najlepszym porządku pomnożenie brało, to jeszcze}

przy-daję:

Acz według przywileju miały by się targi odprawować we śrzo-dę, jednak zwyczaju teraźniejszego na ten czas nie odmieniając,

a_{Rkps 3 brak tego słowa.} b_{Rkps 1: zielazem.} c_{Rkps 3: posrzodku.} d_{Rkps 2 i 3: swym.} e_{Rkps 2: jate.}

f_{Rkps 3 kolejność: z kletek, z jatek.} g_{Rkps 3 brak „i”.}

h-h_{Rkps 2 słowa „a oni go” napisane nad wyrazami „daruię na poprawkę”.}

Rkps 3 brak tych słów.

i_{Rkps 3: wiecznemi.} j_{Rkps 1–3: maydeburskim.} k_{Rkps 3: wszystko.}

l_{Rkps 2 słowo „każdego” wpisane nad „ktorzy”.} m_{Rkps 3 brak tego słowa.}

n_{Rkps 3: moyei.}

o_{Rkps 2 i 3 brak tego słowa.} p-p_{Rkps 2 i 3 kolejność: w iako.}

(9)

136 MICHAŁ SIERBA

pozwalam, aby do dalszej mojej wolia_{w niedziele odprawowane}

były, tob_{tylko warując, żeby nie targowali nic, aż się nabożeństwa}

we zborze i w cerkwi odprawią, na co osobliwe [s. 11] hasło będzie dzwonienie. A żeby tak dla ozdoby, jako i obrony miasta porządek był tym lepszy, daję im chorągiew, a oni dziesiątki między sobą postanowić i dziesiątniki obrać. Rynsztunekc_{przy tym sprawić}

so-bie mają, to jest: dziesiątnicyd_{halabarty albo dardy}9_{, a}

mieszcza-nie wszyscy, żadnego domu mieszcza-nie wyjmując, muszkiety. A Żydzi też parobków stawiać do popisue_{powinni, który popis co rok raz}

od-prawować się ma we wtorek świąteczny według starego kalenda-rza, na który każdy z domu stanąć powinien pod winą kop czte-rech na dwór, w czemf_{od daty tego przywileju za rok sporządzić}g

się mają. A że dotąd pieczęci nie mieli, tedy im daję orła czarnego w czerwonym polu, w prawej nodze topór trzymającego, jako weh

śrzodku tego przywileju jest wyrażony10_{. Postanawiam i to, aby}

parkan wkoło miasta oprawowali, ai_{na czyim placu byłaby dziura,}

winy kopę zapłacić i tydzień w turmie miejskiej siedzi[e]ćj_{. Pod też}

wszystkie powinności ulicę nowąk_{osadne, skoro im wyjdą}l

swobo-dym_{, podpadać będą. Co wszystko dla lepszej pewności ręką moją}

podpisawszy, pieczęć przyłożyć kazałem. Dan w Zabłudowie dnia 13 maja roku 1643.

Janusz Radziwiłłn_{[s. 12]}

a_{Rkps 2 kolejność: woli moiey.} b_{Rkps 3 brak tego słowa.} c_{Rkps 3: rysztunek.} d_{Rkps 3: dziesiątniki.} e_{Rkps 2: popisow.} f_{Rkps 2 i 3: czym.} g_{Rkps 2: sporządziczy.} h_{Rkps 3: wey.}

i_{Rkps 3 zamiast „a” jest „y”.}

9 _{Darda – broń drzewcowa, rodzaj piki.}

10_{W oryginale przywileju była odbita pieczęć. W kopi będącej podstawą}

wy-dania jest zaznaczone miejsce, gdzie ta pieczęć pierwotnie się znajdowała. Zazna-czono ją jako okręg w górnej części s. 10, wyśrodkowany, zaczynający się w 4, a kończący w 9 wierszu. W środku jest napis Locus Sigilli, czyli „w miejsce pieczę-ci”. Rkps 2 i 3 pozbawione są tego elementu.

j_{Rkps 2 i 3: siedziec.} k_{Rkps 2 i 3: nowo.} l_{Rkps 1–3: wynidą.} m_{Rkps 2 i 3: słobody.}

n_{Obok podpisu Janusza Radziwiłła znajduje się mały okręg z napisem Locus}