ROBERT PAWLAK Warszawa
O PRAKTYCE PRZEDSIĘWZIĘCIA BADAWCZEGO
Ostatnie ćwierćwiecze to swoista „rewo-lucja jakościowa” w naukach społecznych, jak określili to Norman Denzin i Yvonna Lincoln we wprowadzeniu do najnowszego, trzeciego wy-dania podręcznika badań jakościowych1. Prze-jawem dokonujących się zmian jest coraz częst-sze wykorzystanie jakościowych metod badaw-czych i większa koncentracja na interpretatyw-nych i jakościowych podejściach teoretyczinterpretatyw-nych i empirycznych. Badania jakościowe zyskały na popularności, „wyszły z cienia” badań ilościo-wych i ugruntowały swoją pozycję na „scenie metodologicznej”. Obecnie są one czymś wię-cej niż tylko określonym podejściem, sposobem prowadzenia badań, ale — jak piszą Denzin i Lincoln — to pewien „projekt moralny, ale-goryczny i terapeutyczny”. Stały się one narzę-dziem budowy lepszego i bardziej sprawiedliwe-go świata, walki o wyzwolenie społeczne, równe prawa osób znajdujących się w trudnym poło-żeniu, niepełnosprawnych, kobiet, mniejszości etnicznych i religijnych.
Dotychczasowe publikacje z zakresu meto-dologii, które pojawiały się na polskim rynku wydawniczym, w głównej mierze koncentrowa-ły się na tym, czym są badania jakościowe i jakie jest ich miejsce na gruncie nauk społecznych, w mniejszym stopniu omawiając kolejne eta-py na drodze badacza. Wyjątek pod tym wzglę-dem stanowi wydana w 2008 r. książka Davida Silvermana2.
Adres do korespondencji: robertpawlak@ aps.edu.pl
1N. K. Denzin, Y. S. Lincoln, Metody badań
jakościowych, t. 1, tłum. K. Podemski i in., Wy-dawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2009.
2D. Silverman, Prowadzenie badań
jakościo-wych, tłum. J. Ostrowska, Wydawnictwo Nauko-we PWN, Warszawa 2008.
Projektowanie badania jakościowego to warto-ściowa i interesująca publikacja wydana przez Wydawnictwo Naukowe PWN w serii Niezbęd-nik Badacza. Jej autorem jest Uwe Flick — ce-niony niemiecki socjolog, profesor na Alice Sa-lomon University of Applied Science w Berli-nie, autor wielu prac z zakresu metodologii ba-dań społecznych3. Jest to podręcznik w całości poświęcony przygotowaniu badania jakościowe-go — od sformułowania problemu badawcze-go do sporządzenia raportu z badania. Poszerza on naszą wiedzę metodologiczną, ukazuje jak zaplanować badanie jakościowe zgodnie z za-sadami sztuki, na co zwrócić uwagę, co roz-ważyć, na co uważać, przed czym się wystrze-gać. Jest to praktyczny, dobrze opracowany prze-wodnik dla wszystkich osób prowadzących ba-dania społeczne. Jego autor koncentruje się na warsztacie badacza jakościowego, jego rzemio-śle, potrzebnej mu wiedzy i zestawie niezbęd-nych umiejętności4.
Książka rozpoczyna się od krótkiego wpro-wadzenia, poświęconego serii Niezbędnik Ba-dacza, na którą składa się osiem publikacji z ob-szaru metodologii badań jakościowych, przygo-towanych do druku lub już wydanych przez Wy-dawnictwo Naukowe PWN. Każda z nich jest poświęcona osobnemu zagadnieniu (są to na
3Uwe Flick,Projektowanie badania
jakościowe-go, tłum. Paweł Tomanek, Wydawnictwo Na-ukowe PWN, Warszawa 2010, stron 206.
4W książce celowo pominięto informacje na
temat społecznego kontekstu badań, sytuacji wywiadu, technik jego prowadzenia, wpływu badacza na uzyskane rezultaty itp. Wiedzę te-go typu odnajdziemy w przyte-gotowanej do druku pracy Steinara Kvale pt.Prowadzenie wywiadów, która stanowi osobną pozycję w Niezbędniku Badacza.
„KULTURA I SPOŁECZEŃSTWO”, rok LV, nr 1, 2011
K O M I T E T S O C J O L O G I I
I N S T Y T U T S T U D I Ó W P O L I T Y C Z N Y C H
przykład: materiały wizualne, badania etnogra-ficzne, indywidualne wywiady pogłębione, zo-gniskowane wywiady grupowe). Rozdział pt. „O serii Niezbędnik Badacza” kończy się krótką, 1,5-stronicową informacją, zatytułowaną „O tej książce”.
Recenzowana publikacja składa się z je-denastu rozdziałów. Każdy z nich rozpoczy-na się spisem podrozdziałów oraz informacją, jakie umiejętności nabędzie czytelnik po jego lekturze („Po przeczytaniu tego rozdziału bę-dziesz:”), kończy się natomiast podsumowa-niem („Warto zapamiętać”) oraz odniesiepodsumowa-niem do zalecanej literatury („Warto przeczytać”).W każdym rozdziale znajdziemy interesujące przy-kłady ilustrujące omawiane zagadnienia, za-czerpnięte z badań przeprowadzonych przez au-tora lub innych badaczy. Całość kończy uży-teczny słowniczek terminów metodologicznych (zawierający też angielskie tłumaczenia termi-nów), bibliografia i indeks nazwisk.
Już we wprowadzeniu dowiadujemy się, że badania jakościowe nie są po prostu badaniami „nie-ilościowymi”, ale jest to zbiór różnorod-nych podejść teoretyczróżnorod-nych i badawczych, któ-re pozwalają przyglądać się światu oraz opisy-wać i interpretoopisy-wać procesy społeczne, odwo-łując się do doświadczeń jednostek i grup, ana-lizując interakcje zachodzące między nimi oraz studiując rozmaite dokumenty, takie jak teksty, obrazy, filmy, muzykę i inne. „Wspólne dla tych podejść jest dążenie do rozszyfrowania — przy użyciu kategorii znaczących i bogatych w szcze-góły — tego, w jaki sposób ludzie tworzą świat wokół siebie, co robią z tym, co im się przydarza (s. 13).
W rozdziale 1 pt. „Czym są badania społecz-ne” autor przedstawia następującą definicję ba-dań jakościowych: „Badania jakościowe używają więc tekstu zamiast liczb jako materiału empi-rycznego, wychodzą od koncepcji społecznego tworzenia badanych rzeczywistości, skupiają się na punktach widzenia uczestników badań, ich codziennych praktykach oraz wiedzy dotyczącej przedmiotu badania” (s. 22). W rozdziale tym przeczytamy również o coraz większym zróżni-cowaniu badań jakościowych i szerszym ich za-stosowaniu przez różne dyscypliny (np. psycho-logię, medycynę), dowiemy się, czym jest
zasa-da odpowiedniości (a więc dopasowania metody do problemu badawczego), w jaki sposób moż-liwe jest łączenie badań ilościowych i jakościo-wych w jednym projekcie oraz jakie są obecnie stosowane perspektywy w badaniach jakościo-wych.
Kolejny rozdział pt. „Od pomysłu na bada-nie do pytań badawczych” ukazuje przykłady in-spiracji badawczych zaczerpnięte z klasycznych prac, takich jak studium Barneya Glassera i An-selma Straussa nad „świadomością umierania” czy praca Marii Jahody, Paula Lazarsfelda i Han-sa Zeisela poświęcona bezrobotnym z Marien-thalu. Źródłem pomysłów badawczych, jak pi-sze Flick, mogą być doświadczenia osobiste oraz problemy dotykające całe społeczeństwo. Bada-nia mogą być również próbą kontynuacji wcze-śniejszych projektów, mogą też służyć celom metodologicznym — przetestowaniu konkret-nej metody badawczej, jej zalet lub ograniczeń. Po sformułowaniu problemu kolejnym, opisy-wanym przez Flicka, etapem jest sformułowa-nie pytań badawczych oraz przyjęcie określonej perspektywy teoretycznej. Zaleca on przy tym zapoznanie się z literaturą naukową poświęco-ną analizowanemu problemowi i przestudiowa-nie wcześprzestudiowa-niejszych badań. Odwołuje się do wła-snych badań na temat „profesjonalnych kon-cepcji zdrowia” przeprowadzonych wśród pie-lęgniarek środowiskowych i lekarzy. Przedsta-wia listę pytań badawczych. Początkującym ba-daczom zaleca postawienie najwyżej dwóch py-tań.
Rozdział 3 prezentuje logikę i wskazówki dotyczące doboru próby w badaniach jakościo-wych, doboru miejsc do badania, zasady selek-cjonowania materiałów oraz uzyskiwania zgo-dy i dostępu do badanych osób. Dobór próby w badaniach jakościowych nie ma na celu gene-ralizowania wyników w sensie statystycznym, a badana populacja nie jest „miniaturą społe-czeństwa”, jak w przypadku badań ilościowych. Badania jakościowe kierują się innymi zasadami i logiką. Dobór próby ma tu charakter bardziej elastyczny, a cechy badanej populacji powin-ny uwzględniać różnorodność badanego zjawi-ska, co prowadzi do lepszego jego zrozumienia i możliwie pełnego scharakteryzowania. Badacz może uwzględniać w badanej próbce przypadki
„ekstremalne”, by spojrzeć na badane zjawisko z jego krańców, może poszukiwać przypadków „typowych” albo uwzględnić przypadki „kluczo-we” (ważne z jakichś powodów) lub „obrazo-we” (ilustrujące opisywane zjawisko). W nie-których badaniach jakościowych bardziej odpo-wiednie jest dobranie miejsca do badania, a do-piero później poszukiwanie właściwych osób. Prowadząc badania jakościowe badacz może też sięgać do materiałów, które nie zostały wytwo-rzone przez niego, ale przez różne instytucje, urzędy, dziennikarzy, badaczy i inne osoby. Taki „korpus materiałów” może zostać skompleto-wany jeszcze przed rozpoczęciem badania wła-ściwego lub w jego trakcie. Planując badanie jakościowe badacz powinien starannie przemy-śleć sposób dotarcia do badanych osób oraz zdo-być odpowiednie zezwolenia na prowadzenie badania, o czym pisze Flick w ostatniej części rozdziału.
Rozdział 4 pt. „Projekt badawczy” przed-stawia poszczególne elementy projektu badaw-czego, rozumianego jako przemyślany i zapla-nowany proces badania i analizowania mate-riałów, w celu uzyskania odpowiedzi na posta-wione pytanie badawcze. W jego skład wcho-dzą: cele, ramy konceptualne, metody badaw-cze i sposoby weryfikacji wyników. Wszystkie te elementy koncentrują się wokół pytania badaw-czego. Flick zwraca uwagę na kilka kluczowych spraw związanych z projektowaniem badania, po pierwsze — dobierając próbę powinniśmy zastanowić się nad tym, jakich będziemy doko-nywać porównań, po drugie — musimy zasta-nowić się nad poziomem ogólności, do jakie-go będziemy dążyć (uwzględniając brak możli-wości generalizacji w sensie liczbowym i moż-liwość generalizacji „teoretycznej”), po trzecie — trzeba uwzględnić zarówno pewien zakres „swobody”, jak i potrzebę standaryzacji narzę-dzia, miejsca wywiadu czy sposobu jego prze-biegu, po czwarte — powinniśmy rozważyć, kto będzie adresatem naszych badań i w jaki sposób powinny być zaprezentowane wyniki.
Jeżeli jedna metoda badawcza nie wystarcza do odpowiedniego ujęcia problemu, Flick zale-ca zastosowanie triangulacji, a więc włączenia do projektu więcej niż jednej metody. Pozwala to na poszerzenie wiedzy na temat badanego
za-gadnienia i umożliwia dokonywanie nowych po-równań. „Najnowsze tendencje badawcze skła-niają badaczy do częstszego łączenia metod ja-kościowych i ilościowych” (s. 84). Autor zaleca też ograniczanie zakresu tematycznego podej-mowanych badań. Chodzi o to, aby temat był jasno sprecyzowany, projekt pozwalał na pozna-nie konkretnego problemu, tak by badacz był w stanie „uporać się z nim” w określonym cza-sie i przy określonych środkach. Flick zaleca też korzystanie z gotowych schematów badań jako-ściowych. Zasadnicze ich rozróżnienie to: ba-dania przekrojowe (sprowadzające się do jed-nego porównywania przypadków) i dynamiczne (gdy w teren powracamy więcej niż jeden raz i porównujemy przypadki w czasie). W ostat-niej części rozdziału autor omawia dwa przy-kłady własnych projektów badawczych (wspo-mniane już wcześniej „Profesjonalne koncepcje zdrowia” oraz „Zdrowie bezdomnej młodzie-ży”). Ukazuje założenia projektów, pytania ba-dawcze oraz cechy materiału uzyskanego w cza-sie badań.
Rozdział 5 pt. „Zasoby i wyzwania” opisu-je, jakimi zasobami rozporządza badacz w cza-sie realizacji projektu badawczego (czas, środki finansowe, środki techniczne, kompetencje, do-świadczenie, współpracownicy) oraz przed ja-kimi wyzwaniami staje (dostęp do badanych, odpowiednie dopasowanie metody do badania). Wskazówki dotyczące zasobów i wyzwań mogą okazać się szczególnie pomocne dla wszystkich ubiegających się o finansowanie badań z grantu. Flick podkreśla, że projekt powinien być dobrze skalkulowany i zbilansowany. Czas potrzebny do jego realizacji obejmuje: zdobycie zgody na badania, realizację terenową, transkrypcje wy-wiadów, przeprowadzenie analiz. Należy też uwzględnić pewną „rezerwę” na nieprzewidzia-ne zdarzenia i trudności. W ramce 5.1 Flick przedstawia zasady spisywania (transkrybowa-nia) wywiadów, które mogą być wykorzystane na potrzeby badań, a w ramce 5.2 prezentuje fragment transkrypcji wywiadu. Użyteczna mo-że też być ramka 5.3 ukazująca przykładowy har-monogram badań w miesiącach, wraz z poszcze-gólnymi jego etapami. Solidna kalkulacja finan-sowa powinna obejmować „wystarczająco wy-sokie pensje” dla osób pracujących przy
projek-cie oraz „koszty operacyjne”, związane z zaku-pem odpowiedniego sprzętu, oprogramowania (np. program ATLAS), dyktafonów, kaset, dru-karki, papieru, ksero, kamery wideo itp., a tak-że dodatkowe koszty (np. wynagrodzenia dla respondentów czy zwrot kosztów przejazdów). W tabeli 5.1 przedstawiono sposób kalkulacji kosztów przykładowego projektu. W części po-święconej wyzwaniom, przed jakimi staje ba-dacz, omówiono niektóre trudności, jakie może on napotkać na swojej drodze (np. w przypad-ku badań prowadzonych wśród osób zatrudnio-nych na różzatrudnio-nych szczeblach administracji w wy-branym urzędzie).
W rozdziale 6 poświęconym problemowi jakości w badaniach jakościowych Flick pod-kreśla, że sprowadza się ona przede wszystkim do solidnego przeprowadzenia badania na każ-dym jego etapie: projektowania, realizacji i ana-lizy wyników. „Jakość badań postrzega się ra-czej jako kwestię związaną ze sposobami ich przeprowadzenia” (s. 110). Na etapie projek-towania opiera się ona na odpowiednim dobo-rze metody lub schematu badania i stosowania się do zasady niearbitralności (metoda powin-na być właściwie dobrapowin-na) i adekwatności (do-pasowana do problemu). W toku badań należy odpowiednio wyważyć rygoryzm (jednoznacz-ne i konsekwent(jednoznacz-ne stosowanie metody) i kre-atywność (przyjmowanie nowych punktów wi-dzenia, wniosków, adaptację metod do nowych warunków badania), spójność (np. zadawanie wszystkim tych samych pytań) i elastyczność (np. adaptację pytań do warunków wywiadu i badanej osoby). Na etapie analiz i upowszech-niania wyników badacze powinni kierować się zasadą przejrzystości, powinni poszukiwać opi-nii zwrotnych od innych osób zajmujących się tą samą problematyką naukową. Należy też roz-ważyć sposoby artykułowania wyników i pisania raportów do różnych typów odbiorców.
W rozdziale 7 pt. „Etyka w badaniach jako-ściowych” autor omawia kilka istotnych kwestii etycznych, ważnych z punktu widzenia projek-towania i realizacji badania jakościowego. Pisze, że przygotowując badanie należy zastanowić się nad istotnością problemu (czy nie został on już „przebadany” przez inne osoby), udziałem osób tzw. wrażliwych społecznie (np. dzieci, ubogich,
pacjentów) i potrzebą ich uczestnictwa. Trzeba też wziąć pod uwagę przygotowanie innych ba-daczy do wyruszenia w teren (przeszkolenie ich, uwrażliwienie na trudności). Flick uważa, że py-tania badawcze powinny omijać sprawy intymne i osobiste, jeżeli nie zachodzi taka konieczność, należy bowiem zapewnić badanym osobom bez-pieczeństwo i komfort, a także nie wprowadzać ich w błąd. Nawiązanie kontaktu z ludźmi, któ-rych chcemy badać, wymaga uzyskania świado-mej zgody (np. przez podpisanie dwustronnej umowy lub przez poinformowanie uczestników o celu badania i stwierdzenie tego na piśmie) i zagwarantowania ochrony danych osobowych. Zbierający dane badacz powinien być świadomy tego, że jego obecność wywołuje pewne zakłóce-nia w terenie, wywiera wpływ na życie ludzkie, wobec czego nie powinien przekraczać granic „intymności” i w żadnym wypadku ranić bada-nej osoby. Podczas analizy danych należy spra-wiedliwie traktować wszystkich badanych, nie umniejszając ich rangi, zapewnić im anonimo-wość (również w czasie dyskusji z innymi bada-czami). Flick daje też dobrą radę: „Unikaj cmen-tarzysk danych”, co oznacza, żeby nie przecho-wywać ich do końca życia i niszczyć, gdy już nie będą nam potrzebne.
W rozdziałach 8 i 9 omówiono pokrót-ce najistotniejsze metody badań jakościowych. Składają się na nie dane werbalne (wywiady in-dywidualne i grupowe) oraz dane etnograficzne i wizualne (obserwacje i metody wizualne). Ce-lem autora nie jest podręcznikowe ujęcie, czym są poszczególne metody, ale „przyjrzenie” się im i dostarczenie czytelnikowi pewnej „ramy poję-ciowej”. Każda z metod została omówiona we-dług następującego schematu: perspektywa ba-dawcza i teoria, pytania badawcze, dobór próby, porównania, generalizacja, triangulacja, jakość, pisanie, schemat podstawowy, zasoby i wyzwa-nia, etyka, przykład, podsumowanie. Omawia-jąc każdą metodę uwzględniono wszystkie eta-py projektu badawczego opisane we wcześniej-szych rozdziałach pracy.
Rozdział 10 pt. „Analiza danych jakościo-wych” prezentuje główne metody analizy da-nych tego typu. W pierwszej części omówio-no kodowanie i kategoryzację, które polega-ją na „poszukiwaniu istotnych elementów
da-nych oraz poddaniu ich analizie przez porów-nanie z innymi danymi, nazywanie i klasyfiwanie” (s. 170). Stosując tego typu analizę ko-rzystamy z zebranego materiału empirycznego, a celem całej procedury może być sformułowa-nie teorii. Porównania można przeprowadzać na trzech poziomach: w obrębie konkretnych ka-tegorii (np. korzystając z różnych wywiadów), porównania poszczególnego przypadku (np. co badany mówi na różne tematy), porównania przypadków (podobieństwa i różnice). Na drugi przedstawiony przez autora typ analizy danych jakościowych składają się: analiza konwersacyj-na, analiza dyskursu i dokumentów. Sprowadza się ona do selekcji materiałów (np. tekstów pra-sowych, dokumentów) i rejestracji codziennych praktyk (np. rozmów). W tym przypadku celem analiz jest ustalenie, w jaki sposób konstruowa-ny jest problem w społeczeństwie. Prowadzi to do stworzenia ogólnego modelu, który zestawia się z badanym przypadkiem.
Ostatni rozdział nosi tytuł „Projektowanie badań jakościowych: podsumowanie”. Przed-stawiono w nim najważniejsze konkluzje, wy-korzystując diagram (w którym ujęto metody i schematy badań jakościowych) i tabelę (w któ-rej umieszczono różne metody badawcze, opi-sane w podręczniku i odpowiadające im kolejne
etapy projektowania badania według porządku: perspektywa badawcza, teoria, pytania badaw-cze, itd.). Rozdział zawiera też użyteczny model konspektu badania, który może być wykorzysta-ny w czasie pracy nad nowym projektem. Warto zwrócić uwagę na kilka praktycznych rad autora dotyczących całego projektu badawczego, mię-dzy innymi stosowania zasady przejrzystości ca-łego projektu i pytań badawczych, adekwatności metody, przyjęcia określonej perspektywy na-ukowej, doboru próby, poziomu generalizacji, rozważenia możliwych problemów etycznych.
KsiążkaProjektowanie badania jakościowego to publikacja użyteczna, warta polecenia wszyst-kim studentom wykorzystującym w swoich pra-cach licencjackich i magisterskich metody ja-kościowe, a także bardziej doświadczonym ba-daczom. Warto ją zarekomendować zwłaszcza osobom ubiegającym się o sfinansowanie pro-jektu badawczego. Zgodnie z intencją autora można powiedzieć, że książka pełni dwie funk-cje: „[…] jako samodzielna pozycja ma do-starczyć szeroko zakrojonego opisu problemów i rozwiązań dotyczących projektowania badań jakościowych, natomiast jako uzupełnienie po-zostałych tomów serii stanowi dla nich ogól-ną ramę zarówno na poziomie praktycznym, jak i metodologicznym” (s. 20).
