Prasa i wydawnictwa KPP na Kielecczyźnie

Słomkowska, Alina

Prasa i wydawnictwa KPP na

Kielecczyźnie

Rocznik Historii Czasopiśmiennictwa Polskiego 12/4, 517-535

ALINA SŁOMKOWSKA

PR A SA I W YDAW NICTW A K P P NA K IELECCZY ŽN IE

KOLPORTAŻ WYDAWNICTW CENTRALNYCH KPRP NA KIELECCZYŽNIE (1918—1925)

Proces rozw oju organizacji p a rty jn y c h n a K ieleeczyźnie różnił się nieco od odpow iednich procesów w inn ych okręgach K P R P. W okresie p ow staw ania i form ow ania s tr u k tu ry K P R P rodziła się i um acniała spe­ cyfika kom unistycznych organizacji tego okręgu; p rz e trw a ła ona do cza­ sów okupacji jako re z u lta t rozm ieszczenia i c h a ra k te ru zakładów p ro ­ d u k c y jn y c h na Kielecczyźnie. Rozproszenie i zróżnicow anie zakładów p ro d u k cy jn y ch (huty, fab ry k i, kopalnie, kam ieniołom y, w y tw órnie p o r­ celany, pap iern ie, g arb arn ie, ta rta k i i rzem iosło) w ytw orzyło odrębności w organizacjach tego okręgu w p o rów n aniu z organizacjam i Zagłębia D ąbrow skiego i Śląska g ru p u ją c y m i p ro le ta ria t w ielkoprzem ysłow y. Re­ zerw u arem siły roboczej dla reorganizow anych i rozbudo w yw an ych po odzyskaniu niepodległości zakładów p rzem ysłow ych K ielecczyzny była p rzelu dnio n a i biedna wieś. N iezw ykle rozw inięte na początku X IX w. górnictw o i h u tn ictw o w tzw. Z agłębiu S taropolskim zatrzym ało się w rozw oju po u p a d k u p ow stania listopadow ego do tego stopnia, że n iek tó re ośrodki przem ysłow e u pad ły zupełnie (nip. N ietulisko), w ięc po odzyska­ n iu niepodległości nie tylko m odernizow ano, ale także tw orzono now e zak ład y pro du kcy jn e, czerpiąc p o trzebne ręce do p ra c y z okolicznych wsi. Nowi robotnicy nie zm ieniali początkowo swego m iejsca zam ieszka­ nia, tylk o dochodzili lu b dojeżdżali do p rac y ze wsi. S przyjało to p rze ­ n ik an iu w pływ ów z m iast do wsi. C zynniki te spowodow ały, że w orga­ n izacjach p a rty jn y c h K P R P n a K ielecczyźnie robo tnicy fabryczni do­ m inow ali tylko w bardziej uprzem ysłow ionych m iastach (jak Radom, Skarżysko, Ostrowiec' Św iętokrzyski, Starachow ice). W m ałych osadach w składzie.kół p a rty jn y c h znalazło się w ielu Żydów p rac u jąc y c h w dro b ­ n y ch w a rsztatach rzem ieślniczych. We w szy stkich organizacjach, w róż-R ocznik H isto rii C zasopiśm iennictw a t. X II, z. 4 6

518 A L I N A S Ł O M K O W S K A

n ych proporcjach, b ra li udział bądź dojeżdżający ze w si robotnicy, bądź pow iązani ze w sią różni robotnicy rolni, fo rn ale i chłopi. Ten stosunkow o znaczny udział chłopów w K P R P na K ielecczyźnie w yróżniał od in nych okręg radom ski, gdzie coraz w iększą rolę zaczynała odgryw ać p rac a na wsi. Rozproszenie te ry to ria ln e kół, zróżnicow anie zawodowe członków p a rtii i p rac a n a tere n ie w si u tru d n ia ła działalność organizacyjną i szer­ sze oddziaływ anie na ogólną sy tuację społeczną i polityczną K P R P na K ielecczyźnie. Ten znaczny udział w si w całokształcie poczynań i zainte­ resow ań p a rtii na ty m tere n ie zaw ażył w okresie okupacji na zasięgu w pływ ów Polskiej P a rtii Robotniczej n a Kielecczyźnie. W ieś kielecka nie ty lko p rzy stąp iła do ak tyw nej w alk i z najeźdźcą hitlerow skim , ale stanow iła bazę członkow ską P P R i stała się zapleczem G w ardii i . A rm ii L udow ej. Wpływy; sw oje p a rtia zdobyw ała, rozszerzała i um acniała stopniowo, w to k u w ieloletniej działalności in fo rm acy jn ej i propagando­ w ej, przez cały okres dw udziestolecia m iędzyw ojennego.

Pow staw an ie kół p a rty jn y c h i form ow anie okręgu n a K ielecczyźnie pow iązane było ściśle z kolp ortażem p rasy i w yd aw nictw ce n traln y c h K P R P . O kręg radom ski otrzym yw ał tysiące egzem plarzy odezw i ulo­ te k oraz setki egzem plarzy p rasy legalnej i nielegalnej. Ju ż w 1918 r. pracow nicy W ydziału W iejskiego K o m itetu C en tralneg o propagow ali i kolportow ali „G rom adę” w czasie w y jazdów n a K ielecczyznę po m a­ te ria ły do stałej ru b ry k i ko respondencji teren o w y ch tego pism a. Na przełom ie la t 1918/1919 dowożono z W arszaw y do k o m itetu okręgow ego w Radom iu „S ztan d ar S ocjalizm u”. W okresie pierw szych dw óch m ie­ sięcy (styczeń — lu ty 1919 r.) działalności K P R P okręg radom ski otrzy­ m ał 300 egzem plarzy „P rzeło m u ”, tysiące egzem plarzy „G ro m ady” i 3 tys. egzem plarzy odezw1. G dy w 1919 r: w pow iecie pińczow skim w ybuch ł s tr a jk ro ln y p rzeciw w łaścicielom ziem skim , w śród służby folw arcznej k rąży ły nad esłan e z W arszaw y odezwy stra jk o w e 2. Ju ż od 1920 r. K P R P naw iązała ścisłe k o n ta k ty z ko lejarzam i Radom ia, co ułatw iało kolportaż lite ra tu ry do k o m itetu okręgow ego i na ca ły te re n K ielec­ czyzny. W S tarachow icach kolportow ano w lata ch 1920— 1921 „C zerw o­ n y S z ta n d a r”, „ S ztan d ar K o m u n izm u ”, „G rom adę” i odezwy K P R P przyw ożone z W arszaw y przez lokalnych k o lp o rte ró w 3. W 1921. r. w okolicy L ipska pow stały ju ż pierw sze koła czytelników „O rki”4. W la ­ ta c h 1922— 1924 rozw in ął się n a K ielecczyźnie k olp o rtaż w ydaw nictw

1 S prawozdanie z R ady P arty jn e j zw oła nej w połowie lutego 1919, Warszawa 1919, s. 17; M. H e g l i с к а , Prasa Kom un istyczn ej Partii Robotniczej Polski

1918—1923, W arszawa 1968, e. 104 i '267.

2 Archiwum K om itetu W ojewódzkiego PZPR (dalej AKW PZPR) w Kielcach, A kta Sądu Okręgowego w Kielcach, 47/28.

3 AKW PZPR w Kielcach, A kta Sądu Okręgowego w Radomiu, 23/29. 4 CA КС PZPR, t. os. 1742 (S. Gawroński).

firm o w any ch przez Źw iązek P ro le ta ria tu M iast i Wsi. Zwłaszcza w okre­ sie w yborów do S ejm u (3 X I 1922), p rz y ag itacji w yborczej na listę tej organizacji, kolportow ano m .in. w p o w iatach iłżeckim , kieleckim ,' jędrzejow skim przyw ożone z W arszaw y ulotki, odezwy* p lak a ty i okó b niki z n a d ru k ie m C e n tra ln y K o m itet W yborczy Z w iązku P ro le ta ria tu M iast i Wsi5;

Rok 1923 był okresem szczególnie in ten sy w n ej działalności p ro p ag an ­ dow ej n a Kielecczyźnie. W ty m rok u w czasie obchodów 1 m aja tylko na ścianach dom ów w O strow cu Ś w iętokrzyskim .policja nadiczyła 25 odezw i plakatów k o m u n isty czn y ch 6. W zw iązku z in flacją — w czerw cu i lipcu — w w ielu zakładach p rzem ysłow ych w y b u ch ają s tra jk i p o p rze­ dzone kam p an ią propagandow ą w spraw ie p o p raw y w aru nk ów pracy i podw yżki płac. Na jesieni ru c h stra jk o w y ob jął Wiszystkie okręgi p rze­ m ysłow e n a tere n ie całej Polski. W listopadzie K ielecczyzna o garnięta została stra jk ie m pow szechnym . W zakładach K ielc, Radom ia, O strow ­ ca Św iętokrzyskiego i Starachow ic stra jk o w a li ro bo tnicy m etalow i, drzew ni, skórzani, budow lani i chem iczni. W ty m m iesiącu kolportow ano głów nie m ate ria ły II Z jazdu, p ro te sta c y jn e odezw y К С K P R P w zw iązku z m ilitary zacją kolei i pow staniem k rak o w skim 7. W listopadzie okręg otrzym ał n astę p u jąc ą ilość ce n traln y c h w y daw nictw p a rty jn y c h :

U chw ała II Zjazdu w sprawie robotników rolnych 2000 egz. M anifest II Zjazdu do całego ludu pracującego 2000 „

Odezwa КС 1500 „

Odezwa do m łodzieży 150 „

Odezwa do żołnierzy 200 „

Odezwa o faszyzm ie polskim 400 „

„Głos K om unistyczny” 1000 „

Odezwa КС do robotników i chłopów 1000 ” 8

Oprócz tek stu uchw ał II Z jazdu okręg otrzym ał w ty m m iesiącu okólniki КС K P R P n ak reślające p ro le taria to w i i p a rtii rolę przyw ódcy i rzecznika interesów n aro d u polskiego. W g ru d n iu 1923 r. okręg dostał 6 tra n sp o rtó w lite ra tu ry . Rów nież -pod koniec 1923 r. КС K P R P skiero­ w ał na K ielecczyznę A lek sand ra Zawadzkiego, k tó ry dość często w ów ­

5 AKW PZPR w Kielcach, Akta Sądu Okręgowego w Radomiu, 23/29; AKW PZPR w Kielcach, A kta Sądu Okręgowego w Kielcach, 3/28.

6 CA КС PZPR, 76/ΙΙΓ—;180; M. T a m i o ł a, Położenie i walka robotn ik ów

zakładów ostrowieckich w latach 1923—1926, [w:] Z d ziejów w a lk prasow ych klasy robotniczej w Polsce w latach 1918—1939, Warszawa 1964, s. 22; M. T a m i o l a , Ostrowiecka dzielnica K om un isty czn ej Partii Polskiej, K ielce—Ostrowiec 1968, m a­

szynopis pow iel, s. 7.

7 CA КС PZPR, 158/XII—3, t. 1, k. 1; CA КС PZPR, 158/III—4, t. 1, k. 3; CA КС PZPR, 158/XII—4, t. 2, k. 1; CA КС PZPR, t. os. 7609 (W. Spychaj-Sob- czyński).

520 A L I N A S Ł O M K O W S K A

czas dojeżdżał d a O strow ca Ś w iętokrzyskiego9. Za jego pośrednictw em n aw iązana została ścisła więź z W arszaw ą i zapew niony re g u la rn y do­ pływ c e n traln y c h w y daw nictw p a rty jn y c h . Dzięki tem u w ytyczne II Z jazd u K P R P m ogły być p rzed y sk u to w an e w e w szystkich kołach p a r ­ ty jn y c h /ną K ielecczyźnie na jesieni tego sam ego roku, a przesłan e m a­ te ria ły propagandow e w ykorzy sty w ano w działalności ag itacy jn ej p a rtii na m asów kach i w iecach o raz w czasie pochodów i strajków .

U pow szechnienie uchw ał II Z jazdu i realizacja zaw a rty c h w nich w yty czn y ch w k w estii jednolitego fro n tu k lasy robotniczej przyczyniła się do podjęcia dialogu z radom skim OKR P P S i ożyw iła działalność p a rtii w' zw ią^kaęh zaw odowych, pow odując w zrost w pływ ów K P R P w Zw iąz­ ku Zaw odow ym M etalow ców (w Radom iu, K ońskich, Stąporkow ie, S ta ­ rachow icach i O strow cu Św iętokrzyskim ), w zw iązkach zaw odow ych Ro­ botników S kórzanych i G arb arsk ich (w Radom iu) i D rzew nych (w K iel­ cach)10. W zrost w pływ ów K P R P n a K ielecczyźnie w lata ch 1923— 1924 osiągnęła p a rtia dzięki o trzy m yw anym w ydaw nictw om c e n traln y m i do­ skonale zorganizow anem u kolportażow i.

W lata ch 1924— 1925 K ielecczyzna zao p atry w an a była system aty cz­ nie w bardzo- duże ilości ró żny ch c e n traln y c h w ydaw nictw . W 1924 r. okręg reg u larn ie, co m iesiąc, o trzym y w ał okólniki i b iu le ty n y К С K P R P oraz po 300 egzem plarzy „Głosu K om unistycznego”11. K olportow ana też była w 1924 r. „T ry b u n a R obotnicza” w Radom iu (200 egz.), K ielcach (70 egz.), S tarachow icach (50 egz.), K ońskich i O strow cu Ś w iętokrzys­ kim (po 30 egz.), M iechowie i Stąporkow ie (po 10 egz.)12. W znacznie m niejszych ilościach (od k ilk u do k ilk u n a stu egzem plarzy) w latach 1924— 1925 docierały do okręgu „C zerw ony S z ta n d a r”, „Now y P rz e ­ g ląd ”, „G rom ada”, „T ow arzysz”, „S ztan d ar K om un izm u”13. Oprócz p ra ­ sy cen traln ej w n iek tó ry ch ośrodkach (Miechów, Starachow ice, O stro­ w iec Św iętokrzyski) kolportow ano „K om unistę”, co było następstw em kontak tów i w spółpracy z organizacjam i Zagłębia D ąbrow skiego14.

9 CA КС PZPR, K PP 158/Х—8, k. 5; CA КС PZPR, t. os. 7501 (W. Spychaj- Sobczyński); Młode życie oddał za Polskę wolną od w y z y s k u [o K. Šwirdowskim ], „Walcz37my o Stal”, nr 3/4 z 24 I 1959.

10 CA КС PZPR, 158/XII—3, t. 1, к. 1.

11 CA КС PZPR, KPP 158/Х—8, t. 4, k. 14; CA КС PZPR, KPP 158/XII—3, t. 2, к. 1, 5 i 35.

12 CA КС PZPR, 158/XII—3, t. 2, к. 35.

13 CA КС PZPR, KPP 158/Х—8, t. 4, k. 14; CA КС PZPR, Archiwum Duracza, 105/732, k. 4—5; CA КС PZPR, t. os. 7509 (W. Spychaj-Sobczyński); AKW PZPR w Kielcach, A kta Sądu Okręgowego w Radomiu, 23/29; AKM PZPR w Ostrowcu

Sw., Dokumenty F. M ichalskiego. . ;

14 CA КС PZPR, K PP 158/XII—'3, t. 3, k. 8; AKW PZPR w Kielcach, Akta Sądu Okręgowego w Radomiu, 23/29. j .

W znacznie w iększych ilościach n a K ielecczyznę docierały co m iesiąc odezwy i u lo tki oraz tzw. ro zrz u tk i i m otylki. W okresie sty czeń—m a­ rzec 1924 r . okręg o trzy m y w ał odezw y i u lo tk i w ilościach od 200 do 3000 egzem plarzy15. W k w ie tn iu 1924 r. oprócz biuletynów , okólników i p ra s y o kręg o trzy m ał n a stę p u jąc ą ilość c e n traln y c h w y d aw n ictw K P R P do plakatow ania i rozrzu can ia w m iejscach publicznych:

W 1925 r. okręg otrzy m y w ał w ażniejsze odezwy w ilości około 1000 egzem plarzy17. W ty m ro k u aresztow ano w O strow cu Ś w iętokrzyskim łącznika i k o lp o rte ra p rzybyłego z W arszaw y, w któ reg o w alizce razem z broszuram i, b iu lety n am i К С i p rasą („Nowy P rz eg lą d ”, „C zerw ony S z tan d a r”, „T ow arzysz”) znajd ow ały się odezwy w ilości 1800—2000 egz. i 800 szt. u lo te k 18. P ra sa i w y d aw n ictw a cen traln e przekazyw ane b y ły wówczas n a K ielecczyznę nie ty lk o za pośrednictw em K o m itetu Okręgowego, ale i bezpośrednio do silniejszych ośrodków p a rty jn y ch , tak ich jak Starachow ice czy O strow iec Św iętokrzyski.

O trzym yw ane w dużych ilościach w y d aw n ictw a ce n traln e w lata ch 1924— 1925 rozprow adzane były na K ielecczyźnie n iezw ykle spraw nie. Spraw ozdania „O bjazdow icza” dla К С z ty c h la t po d k reślały doskonałą organizację k o lportażu na K ielecczyźnie, m im o nieudolnego k iero w n ic t­ w a okręgu. K olportaż w ydaw n ictw leg aln y ch i n ielegalny ch n a cały okręg prow adziła organizacja p a rty jn a w O strow cu Ś w iętokrzyskim . S a­ m e zakład y ostrow ieckie i okoliczny te re n p o chłaniały jed n ą trzecią lite ­ r a tu r y okręgow ej. P ra sę i odezwy kom unistyczne czytali w ów czas nie tylko członkow ie p a rtii, ale i b e z p arty jn i m ieszkańcy m iasta i o k alają­ cych je wsi. W ciągu dw óch dn i rozprow adzono w szystkie przydzielone w ydaw n ictw a do n a jd a lej położonych m iejscow ości19. K olp ortażem zaj" m ow ała się przew ażnie m łodzież z L udw ikow a spod O strow ca Św ięto­ krzyskiego należąca do Z w iązku M łodzieży K om unistycznej. W L udw i­ kowie, 'który później w okresie II w o jn y św iatow ej m iał znaczny udział w działalności w ydaw niczej i propagandow ej PPR , odbyła się n a ra d a ak ty w u m łodzieży kom unistycznej z udziałem A. Zaw adzkiego na tem a t

15 CA КС PZPR, K PP 158/XII—3, t. 2, к. 1 i 6.

16 CA КС PZPR, K PP 158/XII—3, t. 2, k. 35.

17 CA КС PZPR, K PP 158/XII—8, t. 4, k. 23.

w CA КС PZPR, A rchiw um Duracza, 105/723, k. 4 i 254; CA КС PZPR, t. os. 7509 (W. Spychaj-Sobczyński).

13 CA КС PZPR, K PP 158/XII—3, t. 2, k. 28; CA КС PZPR, KPP 158/XII—3, t. 3, k. 8 i 13.

Odezwa m ajow a КС Odezwa rolna КС (majowa)

Odezwa do robotników PPS (majowa) M otylki m ajow e

5000 egz. 6000 „ 5000 „ 10 000

522 A L I N A S Ł O M K O W S K A

zadań m iejscow ego ZMK. To w łaśnie chłopcy z Ludw ikow a, nie zawsze pełnoletni, przez d w a lata, aż do aresztow ania całej kom órki rozwozili, przew ażnie n a ro w erach, p a rty jn e w y daw n ictw a po okolicznych w siach i dostarczali przesyłk i do bardziej odległych pu n któ w dowozu w Rado­ m iu, Starachow icach i M iechowie20. Młodzież z Ludw ikow a, z k tórej w yrośli w y tra w n i działacze K P P i PPR , b rała udział także i w innych form ach działalności propagandow ej. Na 1 m aja w 1924 i 1925 r. p la­ kato w ała odezwy i ulotki. Pew nego raz u (w 1924 r.) w czasie m an ifesta ­ cji naklejono odezw ę k om unistyczną n a w e t n a plecach patrolującego po­ lic ja n ta 21. Rozwieszano rów nież czerw one sztandary. Um ieszczano je w tak i sposób, aby ja k najb ard ziej u tru d n ić policji ich usuw anie. W y­ bierano specjalnie najw yższe ko m in y fabryczne i najw iększe drzew a, k tó ry m po założeniu sz ta n d a ru odcinano niższe gałęzie22. W styczniu 1924 r. na zebraniach p a rty jn y c h w całym okręgu om aw iano spraw y k olportażu p ra sy 23.

Od jesieni 1923 do 1925 r. pło ty i m u ry m iast, osad i w si K ielecczyz­ ny zalepiano odezwam i w ram ach akcji przeciw białem u terro ro w i i r e ­ p resjom wobec w ięźniów politycznych po okresie najw yższego napięcia w alk p ro le ta ria tu polskiego z 1923 r. Inaczej niż w inn ych okręgach, na K ielecczyźnie nie opadła fala w y stąp ień rew o lu cy jn y ch o popraw ę po­ łożenia ekonom icznego i społecznego robotników , o ziem ię dla chłopów. O rganizow ano m an ifestacje i pochody pierw szom ajow e, w czasie któ ry ch rozrzucano m otylki. W zakładach przem ysłow ych rozdaw ano odezwy i ulotki. W R adom iu, K ielcach, O strow cu Św., K ońskich, Stąporkow ie i M iechowie hasła n a sztan d arach i tra n s p a re n ta c h głosiły: „Ziem ia dla chłopów ”, „N iech żyje rząd robotniczo-chłopski”, „P recz z p o d atk am i”, „Precz z oszukańczą refo rm ą ro ln ą ”, „Ż ądam y .uwolnienia w ięźniów po­ lity czn y ch ”, „N iech żyje rew o lucja socjalna”, „Niech żyje 1 M aja”24. P ro g ra m w y su n ię ty n a II Zjeździe K P R P i głoszone hasła spow odow a­ ny znaczne zw iększenie szeregów p a rty jn y c h oraz jednoczesny w zrost

w pływ ów zarów no w zw iązkach zawodowych, ja k i n a tere n ie wsi. P a r ­ tia n a K ielecczyźnie przeżyw ała wówczas sw oje w ielkie dni. D oprow adziła

20 CA КС PZPR, Archiwum Duracza, 105/723, k. 7 i 258; CA КС PZPR, t. os. 7509 (W. Spychaj-Sobczyński); Młode życie oddał za Polskę wolną od w y z y s k u

[o K. SwirdoWskim] „Walczymy o Stal”, nr 3/4 z 24 I 1959;. W. R o g a l a , Ich

walka. S y lw e tk i rew olu cjon istów kieleckich, Warszawa 1965, s. 191 i. 251—256..

21 CA КС PZPR, t. os. 7509 (W. Spychaj-Sobczyński).

22 CA КС PZPR, KPP 158/XII—3, t. 2, k. 25; CA КС PZPR, KPP 158/XII—3, t. 3, k. 11; CA КС PZPR, Archiwum Duracza, 105/723, k. 251; CA КС PZPR, t. os. , 7509 (W. Spychaj-Sobczyński).

23 CA КС PZPR, K PP 158/XII—3, t. 2, k. 1.

,·- 24 CA КС PZPR, K PP 158/XII—3, t. 2, k. 21; CA КС PZPR, KPP 158/XII—3, t. 3, k. 8 i 11; CA КС PZPR, 76/III—180.

do nieznacznej p o p raw y płac oraz przy jęcia n iek tó ry ch w yrzuconych i bezrobotnych do pracy, um ocniła a u to ry te t robotników w . środow isku. Ale do pełnego zw ycięstw a było jeszcze daleko.

O kres sukcesów p rze rw a ły m asow e aresztow ania, k tó re w 1925 r. spadły n a Kielecczyznę. W Radom iu uw ięziono około 100 kom unistów pow odując rozbicie całej organizacji radom skiej i k o m itetu okręgowego. Pozam ykano k om unistów z Kielc, Skarżyska, Starachow ic, W łoszczowej, O strow ca Św iętokrzyskiego25. Z erw ały się k o n tak ty w e w n ątrz partii. S padła liczba członków. Na długo p rac a okręgu została zdezorganizo­ w ana. K ry zy s te n pogłębiły u ch w ały V K ongresu M iędzynarodów ki K o­ m unistyczn ej (1924) i III Z jazd K P R P (14 1— 5 II 1925) pow odujące w zrost ten d en cji sekciarSkich, osłabienie p ra c y m asow o-politycznej i sta ­ gnację w p a rtii. III Z jazd zm ienił nazw ę p a rtii .na K om unistyczna P a rtia Polski (KPP). K o n feren cja okręgow a odbyta po III Zjeździe (maj 1925) jednogłośnie p rzy ję ła rezolucję popierającą stanow isko КС K P P we w szystkich kw estiach. Ta now a linia i re p re s je p rzy czyn iły się do osła­ bienia działalności p a rtii na ziem i kieleckiej.

Po fali aresztow ań 1925 r. ostała się i um ocniła tylko ostrow iecka dzielnica K P P , k tó ra w lata ch 1925— .1926 stanow iła n ajsiln iejszy ośro­ dek działalności kom unistycznej n a K ielecczyźnie. Po każdej serii aresz­ tow ań, w iosną i la te m 1925 r., pozostali na w olności ostrow ieccy kom u ­ niści w zm agali jeszcze bardziej sw oją działalność ro zk lejając now e p la­ k a ty i ulotki, ab y pomóc p rzeb y w ający m w w ięzieniach tow arzyszom . P a rtia nie u tra c iła swoich w pływ ów m im o osłabienia spowodow anego rep resjam i. W zw iązku z re d u k c ją w zakładach ostrow ieckich, p rzep ro ­ w adzoną w lata ch 1924—1926, p raw ie połowa załogi zakładów ostro­ w ieckich u tra c iła pracę. Pod koniec 1925 r. liczba z a re je stro w an y c h bez­ ro b otn ych p rzekroczyła 3 tys. N ędza i głód zaglądały coraz częściej do robotniczych dom ów . Żądanie p ra c y stało się głów nym hasłem w y stą ­ pień pierw szom ajow ych w 1926 r. przyg o to w yw an ych przez K P P i PPS , a fo rm aln ie organizow anych przez Z w iązek Zaw odow y M etalowców. Na tle k ry zy su w zakładach ostrow ieckich doszło do rozruchów ; ich k u lm i­ n a c y jn y m p u n k te m b y ła w alk a uliczna w czerw cu 1926 r., w w y n ik u k tó re j padli zabici i ran n i; w sta n oskarżenia postaw iono 44 robotników , z któ ry ch 34 w yro kiem sądu skazano na k a ry od 6 m iesięcy do 6 lat w ięzienia26. O statnia na K ielecczyźnie pochodnia w alk i o popraw ę doli

25 CA KC PZPR, KPP 158/XII—3, t. 3, k. 11—12; CA КС PZPR, Archiwum Duracza, 105/723, k. 1— 10 i in.; AKW PZPR w Kielcach, Akta Sądu Okręgowego w Radomiu, 23/29; W dow ód pamięci jego im ieniem nazwano osiedle m ie szkan io ­

w e [o W. Spychaju], „Walczymy o S tal”, nr 3/4, z . 24 I 1959.

28 CA KC PZPR, t. os. 263 (P. Baran); CA KC PZPR, t. os. 5448 (M. Stanik), „Życie Robotnicze”, nr 22 z 13 VI 1926; „Robotnik”, nr 159 z 11 VI 1926; M. T

a-524 A L I N A S b O M K O W S K A

robotników zgaszona została p rzy przelew ie k rw i i h u k u salw w ojsko­ w ych. Mimo ofiar w alk i czerw cow e nie' p rzyniosły p o p raw y w arun k ów życia i p rac y robotników , gdyż w y stąp ien ie w O strow cu ŠW., nie było przygotow ane i przebiegało w sposób żywiołowy. Bolesna porażka, r e ­ p resje i ogólna sy tu a c ja w K P P spow odow ały sp ad ek aktyw ności kom u­ nistów ostrow ieckich. W te n sposób zlikw idow any został najb ard ziej w y trw a ły w latach d w udziestych ośrodek działalności rew o lu cy jn ej na Kielecczyźnie.

DZIAŁALNOŚĆ PROPAGANDOWA WŚRÓD WOJSKA

W 1919 r. z ram ien ia W ydziału A gitacji w W ojsku prow adzono pracę polityczną na tere n ie stacjonującego w K ielcach 2 p u łk u piechoty, a na początku 1920 r. p o w stały R ady Ż ołnierskie nie tylko w K ielcach, ale i w Radom iu27. W czasie w o jn y przeciw ko Rosji R adzieckiej w śród m ło­ dzieży przedpoborow ej szerzono hasła an ty m ilita ry sty c zn e i propagow ano dezercję z w ojska, m .in. w pow iatach sandom ierskim , kieleckim i w S ta ­ rachow icach28. W zw iązku z ogłoszeniem pobo ru rezerw istów n a ćwicze­ nia w ojskow e 5 m arca 1923 r. rozplakatow ano w O strow cu Sw. u lo tki kom unistyczne w zyw ając rezerw istów rocznika 1897 do uchylania się od ćw iczeń29. W listopadzie 1923 r. okręg otrzym ał do rozkolportow ania 200 odezw KC do żołnierzy30. W n astęp n y ch lata ch okręg otrzym ał jeszcze w iększe ilości odezw do poborow ych, strzelców , rezerw istów , żołnierzy. O dezwy te w raz z in n y m i w y d aw nictw am i kom unistycznym i rozpro w a­ dzane b y ły na ziem i kieleckiej przez lokalnych kolporterów . Pow ołana do służby w ojskow ej m łodzież kom unistyczna nie tra c iła k o n tak tu z m a­ cierzy sty m i kom órkam i K Z M P i K P P . Poprzez specjalnych kolporterów otrzy m y w ała w czasie pełn ien ia słu żb y w ojskow ej w ydaw n ictw a ko m u ­ nistyczne do czytania i kolportow ania w śród żołnierzy31.

Na sp raw y w ojskow e i oddziaływ anie polityczne n a żołnierzy zw

ra-m i o ł a , Położenie i w a lk a robotn ików za k ła d ó w ostrowieckich w latach 1923— 1926, s. 28—32, 34—41, 43, 44; M.. T a m i o ł a , Ostrowiecka dzielnica K o m u n i­ sty czn ej Partii Polskiej, s. '14— 17; W. R o g a l a , op. cit., s. 151—152.

27 „Czerwony Sztandar”, nr 2 z 27 X 1919; I. P a w ł o w s k i , Polityka i dzia­ łalność w o jsk o w a K P P 1918—1928, W arszawa 1964, s. 81 i 91; F. Ś w i e t l i k o ­

w a , K om unisty czna Partia Robotnicza Polski 1918— 1923, Warszawa 1968, s. 148^- 152.

28 AKW PZPR w Kielcach, Akta Sądu Okręgowego w Radomiu, 23/29; I. P a w ­ ł o w s k i , op. cit,, s. 160.

29 CA KC PZPR, t. os. 7509 (W. Spychaj-Sobczyński); M. T a m i o ł a , Po­

łożenie i walka robotn ik ów zakładów ostrowieckich w latach 1923—1926, s. 22; M. T a m i o ł a , Ostrowiecka dzielnica Kom un istyczn ej Partii Polskiej, s. 6.

30 CA KC PZPR, 158/XII—3, t. 1, k. 1.

31 CA KC PZPR, KPP 158/X—8, t. 4, k. 14, 23, 45, 47; Z- partią zw iązany na

cano w okręgu szczególną uwagę.· S taran o się u trzy m yw ać k o n tak t ze stacjon ujący m na tere n ie K ielecczyzny w ojskiem . W 1926 r. naw iąza­ no w spółpracę z w o jsk iem n a tere n ie K ielc i w ięź tę p o d trzy m y w an a przez w iele la t32. Działalność propagandow a zm ierzająca do rozbudze­ nia świadom ości klasow ej w śród żo łnierzy doprow adziła do tego, że w czasie obchodów 1 m aja w O strow cu Św. k am p an ia saperów z Sandom ie­ rza odm ów iła w y stąp ien ia przeciw bezrobotnym . F a k t te n sp o p u lary ­ zowano jako p rzy k ła d do n aśladow ania w e W ska zów kach dla re fe re n tó w na m asów kach poborow ych, opracow anych i w y d an y ch przez K om itet C e n tra ln y Z w iązku M łodzieży K om unistycznej. W lata ch 1927— 1928, po reorgan izacji C entralnego W ydziału W ojskow ego K P P , n astąp ił d al­ szy w zrost w pływ ów p a rtii w jed n o stk ach w ojskow ych stacjon ujący ch na Kielecczyźnie. P ozytyw ne w yniki przyniosła, przeprow adzona głów ­ nie przez K ZM P, akcja grom adzenia adresów poborow ych w cielonych do w ojska. W końcu 1927 r. utw o rzo n y został O kręgow y W ydział W oj­ skow y K P P . Jed en z se k re tarz y okręgow ych oddelegow any został do sp raw w ojskow ych33.

W 1928 r. in stru k to re m C en tralnego W ydziału W ojskow ego K P P na K ielecczyźnie został absolw ent W ojskow ej Szkoły P olitycznej. Fun k cję se k re tarz a O kręgowego W ydziału W ojskow ego K P P objął także absol­ w e n t W ojskow ej Szkoły P olitycznej. Znacznie rozbudow ano O kręgow y W ydział W ojskow y K P P . Stw orzono podw ydziały. W 1928 r. O kręgow y W ydział W ojskow y obejm ow ał zasięgiem sw ojej działalności: Kielce, C hm ielnik, Staszów, Pińczów , Jędrzejów , Opoczno, Stąporków , K ońskie, O strow iec Św iętokrzyski, Radom , Sandom ierz i Kozienice. W e w szyst­ kich garnizonach stacjo n u jący ch na tere n ie w ojew ództw a kieleckiego w yznaczeni zostali specjalni fuk cjon ariusze do p rac y w śród żołnierzy. W garnizonach ty c h staran o się kolportow ać lite ra tu rę p a rty jn ą przez rozrzucanie lu b rozdaw anie; w yw ieszano czerw one sztandary, na ścia­ nach w ypisyw ano h asła p a rty jn e . Zgodnie z d y rek ty w a m i C entralnego W ydziału W ojskow ego K P P w yznaczono tak ż e specjaln ych fu n k cjo n a­ riu szy do p rac y w organizacjach p a ra m ilita rn y c h . G łów ne zadanie w y ­ su n ięte przez K P P , polegające n a rozbiciu „S trz e lc a ”, zostało w pełni zrealizow ane w K ozienicach i K urow ie oraz częściowo w C hm ielniku i Stąporkow ie. W in n y ch okręgach w y siłk i K P P zm ierzające do rozbicia

„S trzelca” nie d a ły re z u lta tó w 34.

32 CA KC PZPR, KPP 158/XII—3, t. 3, k. 8; CA КС PZPR, KPP 158/XII—3, t. 4, k. 4U 6 i 9.

33 CA KC PZPR, Mf 37/1—2; I. P a w ł o w s k i , P olityka i działalność w o j ­

skow a K P P 1918—1928, s. 217, 227, 230—231, 272 i 283; O ddany i ofiarny członek partii [o P. Moskaliku], „Walczymy o Stal”, nr 3/4 z 24 I 1959.

34 CA KC PZPR, Mf 37/1—2; I. P a w ł o w s k i , op. cit., s. 221, 273—274 i 323— 324.

526 A L I N A S Ł O M K O W S K A

W lata ch trzy d ziesty ch rozszerzyły się w p ływ y w śród w ojska. Spe­ cjalnie dla żołnierzy zaczęto w ydaw ać na K ielecczyźnie lokalne odezwy dru k o w an e na hek to g rafie zainstalow anym w Radom iu. Szczególną u w a­ gę przy kładan o do propagow ania haseł an tyw ojen ny ch . W ydaw ano zw ykle n a te n te m a t ulotki n a M iędzynarodow y Dzień P rzeciw w ojen n y , k tó ry .obchodzono w p a rtii 1 sierpnia. Z te j okazji w 1930 r. w Radom iu w y ­ d a n o odezwę do robotników , bezrobotnych, chłopów i żołnierzy okręgu w zy w ającą do m asów ek i tw orzenia k o m itetów antyw ojenn y ch. Głów­ ny m hasłem eskponow anym w ulotce było: „N iech żyje 1 sierpnia ■—- m iędzynarodow y dzień p rzeciw w ojenn y”35. W zw iązku z re k ru ta c ją do w o jska w yd an o także w 1933 r. odezwę do żołnierzy w 100 egzem pla­ rzach 36. W licznych odezwach, k tó re w yszły w 1933 r. z nielegalnej po- w ie ra ln i radom skiej, p o w tarzały się hasła: .„Precz z w ojną przeciw Z SR R ”37. G dy w 1934 r. n a tro p radom skiego pow ielacza w padła poli­ cja, uległa likw idacji jed n a z nielegalnych, oficyn d ru k arsk ic h kom ite­ tów1 K ielecczyzny38. W ówczas w 1935 r. w yd ano w Szydłow cu i O strow ­ cu Św iętokrzyskim odeżw y do żołnierzy przeb y w ający ch na m an ew rach w okolicy Ożarow a39. Odezwa ostrow iecka głosiła: „Tow arzysze żołnie­ rze! Nasza w alk a z. faszyzm em jest ró w n ie ż 'w a lk ą waszą. J e s t to w alka o pracę, chleb, szkołę i wolność m as robotniczo-chłopskich [...] W im ię b ra te rs tw a klasow ego m y, bezrobotni, ap e lu jem y do w a s ż o łn ie r z e , . z chw ilą gdy rząd głodu i ucisku u żyje w as przeciw ko n am lu b w aszym

braciom z C zerw onej A rm ii — niech an i jed e n strzał nie padnie [...] N iech żyje sojusz robotników , chłopów i żołnierzy w w alce z faszyzm em !” Odezwa podpisana była w im ieniu b ezrobotnych O strow ca Š1. i okolic40. W ręczano ją żołnierzem n a m an ew rach i p rzy b y w ający m n a urlop na .teren ostrow ieckiej dzielnicy K P P . N ak łady odezw w yd aw any ch dla żołnierzy n a K ielecczyźnie nie kształtow ały się wysoko i zakres ich od­ działy w an ia b ył dość w ąski. S topień niebezpieczeństw a zw iązany z p ra ­ cą w „w ojsków kach” b y ł ogrom ny. N iejednego kom unistę z K ielecczyz­ n y za działalność w śró d żołnierzy aresztow ano i skazano na w ieloletnie w ięzienie41. 35 CA KC PZPR, KPP 158/XII—3 t. 8, k. 1; CA KC PZPR, KPP 158/ХШ —3, t. 3, k. 1; CA KC PZPR, Mf 37/2. 38 CA KC PZPR, K PP 158/XII—16, t. 3, k. 8; CA KC PZPR, Mf 37/2. 37 CA KC PZPR, KPP 158/XII—16, t. 3, k. 8; CA KC PZPR, KPP 158/ХШ —3, t. 4, k. 1; CA KC PZPR, Mf 37/2. as CA KC PZPR, K PP 158/XII— 16, t. 4, k. 43. 39 CA KC PZPR, K PP 158/ХГІ—16, t. 5, k. 3; CA KC PZPR, Mf 37/2. 40 „Walczymy o Stal”, nr 3/4 z 24 I 1959.

41 Oddany i ofiarny członek partii [o P. M oskaliku], „Walczymy o Stal”, nr 3/4 z 24 I 1959.

AGITACJA MASOWA KPP NA KIELECCZYŹNIE PO R. 1925

Toczące się w lata ch 1926— 1929 w K P P w e w n ą trz p a rty jn e w alki frak cy jn e, dy sk u sje (tzw. d y sk u sja m iędzy m niejszością a większością) w prow adziły elem en ty dezorganizacji w życiu p artii. W ty m okresie zdecydow anie zm niejszyła się liczba w y d aw n ictw ce n traln y c h p rzesy ła­ n ych n a K ielecczyznę. P rz erw a n e zostały system atyczne do staw y p rasy KC K P P , k tó ra w y d aw ana .była n iere g u la rn ie i w znacznie m niejszych n ak ładach niż daw niej. W ty m czasie okręg o trzy m y w ał odezwy n ie re ­ g u larn ie w ilości nie w iększej niż ok. 500 egzem plarzy, a z p rasy p rze­ w ażnie „T ry b u n ę” — ok. 330 egzem plarzy — do rozprow adzenia w 9 m iejscow ościach. P onadto przesy łan e paczki zaw ierały przew ażnie u lo t­ ki i ty lko pojedyncze egzem plarze pism 42. C en tra ln e w yd aw nictw a p a r­ ty jn e p rzestały w ięc stanow ić głów ne oparcie i podstaw ę p rac y politycz­ nej. W zw iązku z ty m K P P n a K ielecczyźnie n asiliła „i rozw inęła inne form y agitacji m asow ej. Otw orzyło to now y etap działalności K P P na tere n ie Kielc w o p arciu o w łasne środki. G dy w w ie lu okręgach d y sk u ­ sja m iędzy m niejszością a większością zaham ow ała w zrost i aktyw ność partii, na K ielecczyźnie n astąp ił odw ro tn y proces. Zwłaszcza po IV kon­ fere n c ji K P P (1925 r.), k tó ra zw róciła uw ag ę n a um ocnienie w ięzi z m a­ sam i i k w estię rolną, rozw inęła się na Kielecczyźnie, szczególnie n a wsi, praca m asow o-polityczna.

Na wsi K P P rozw ijała p racę m asow o-polityczną częściowo za po­ średn ictw em leg alnej organizacji N iezależna P a rtia Chłopska (1924— 1927), a po jej rozw iązaniu — p rzy w spó łp racy ze Zjednoczeniem L ew icy C hłop­ skiej „Sam opom oc” (1928— 1931), a gdy i ta została zlikw idow ana przez w ładze państw ow e — przez w spółpracę z rad y k aln y m i elem entam i „W i­ ci”43. Na K ielecczyźnie N P C h znalazła żyw e poparcie. Szczytow y okres działalności N P C h na ty m te re n ie p rzy p ad ł na la ta 1926— 1927. N PC h w pow iecie iłżeckim , opatow skim i kozienieckim organizow ał in s tru k ­

to r w ydziału rolnego KC K P P w raz z k o m un istam i O strow ca Św .44. P row adzili oni rów nolegle legalną działalność w ram ach N P C h i n ie­ legalną K P P . O ficjalnie kolportow ali le g a ln y organ N P C h „W yzw olenie

« CA KC PZPR, KPP 158/X—8, t. 4, k. 30 i 41; CA KC PZPR, KPP 158/XII—3, t. 7, k. 7.

48 S. J a r o c k a , Niezależna Partia Chłopska (1924—1927), Warszawa 1961,

s. 107; J. R. S z a f l i k , Niezależna Partia Chłopska i Zjednoczenie Lew icy

Chłopskiej „Samopomoc”, [w:] Drogi rozw oju ruchu ludowego 1895—1949— 1964,

Warszawa 1964; J. R. S z a f l i k , Z dzie jó w Zjednoczenia L e w ic y Chłopskiej

„Samopomoc” 1928—1931, W arszawa 1968, s. 172; A. P a c z k o w s k i , Prasa poli­ tyczna ruchu ludowego (1918—1939), W arszawa 1970, s. 66— 69.

44 CA KC PZPR, t. os. 1742 (S. Gawroński); CA KC PZPR, t. os. 5299 (W. Skorak).

528 A L I N A S Ł O M K O W S K A

L u d u ” (1924), „W alka L u d u ” (1924— 1925), „N iezależny C hłop” (1925— 1927), „N iezależny O racz” (1926) i „Lem iesz” (1926— 1927), a p rz y spo­ sobności rozprow adzali nielegalne w y d aw n ictw a KC K P P . O rganizow ali koła czytelników p ra s y 45. O ficjalnie zakładali kom órki NPCh, a p rzy tej okazji w znaw iali działalność K P P lub zakładali now e koła p a rty jn e . W te n sposób w lata ch 1926— 1927 pow stało kilkanaście kół p a rty jn y c h w m ały ch m iejscow ościach: Ożarów, P rz y ty k , Gniewoszów, C hm ielnik, Chojno, gdzie większość stanow ili chłopi i rob otnicy rolni. Rozw inęła się szeroka działalność w obronie in teresów chłopskich w spraw ie podatków . P ow staw ały inspirow ane przez K P P k o m itety biedoty, an ty szarw ark o - we, powodziowe, posuchow e, rybackie itp .46. Po likw idacji N P C h zreor­ ganizow ano jej kom órki w g ru p y Zjednoczonej Lew icy Chłopskiej „Sa­ m opom oc” (ZLChS), k tó re prow adziły dalej działalność tzw. kom itetów biedoty i k olportow ały przychodzącą z L u b lin a legalnie „Samopom oc C hłopską” (1927—1930) i „C hłopskie Ż ycie”, oraz rów nolegle nielegalne w y daw n ictw a kom un isty czne47. Po likw idacji ZLC hS jej organizatorzy na K ielecczyźnie osadzeni zostali w w ięzieniach. Nie sparaliżow ało to p ra c y n a w si kieleckiej, k tó ra zorganizow ana w k o m itetach jednolito- fron to w y ch w latach 1936— 1938 niezw ykle się u aktyw niła. W pływ om kom unistów u legały tak że n iek tó re niższe ogniwa S tro n n ictw a Ludow e­ go i ZW M RP48. W ystąpienia m asow e na wsi, ja k s tra jk i chłopskie, św ię­ ta ludow e i obchody pierw szom ajow e organizow ane b y ły n ieje d n o k ro t­ nie przez K P P i ra d y k a ln y ch działaczy ludow ych. P rz y ty ch okazjach częstokroć w spólnie pow ielano u lo tki lu b odezwy, zwłaszcza w pow ia­ tach iłżeckim i kozienieckim .

K P P n a K ielecczyźnie prow adziła działalność w ram ach MOPR. Szczególne jej ożyw ienie nastąp iło w lata ch trzydziestych. Do m aso­ w y ch w y stąp ień w obronie w ięźniów doszło w 1931 r.; kolportow ano w te d y organ K o m itetu C entralnego C zerw onej Pom ocy „C zerw oną P o­ m oc” (1925— 1937) i odezw y przygotow ane w o k ręg u oraz w spólnie z M OPR rozw ieszano sztan d ary . W la ta c h 1932—1935 okręg otrzym yw ał po ok. 120 egz. „C zerw onej P om ocy” i po ok. 800 egz. różny ch c e n tra l­

45 C A K C PZPR, t. os. 1742 (S. Gawroński).

46 CA KC PZPR, Mf 930/8; CA KC PZPR, t. os. 1742 (S. Gawroński); CA KC PZPR, t. os. 5289 (W. Skorek).

47 CA KC PZPR, Mf 930/8; CA KC PZPR, t. os. 5289 (W. Skorek), AKW

PZPR w Kielcach, A kta Sądu Okręgowego w Radomiu, 4/99; J. R. S z a f l i k ,

op. cit., s. 126—148.

48 J. B o r k o w s k i , S tronnictwo Ludowe na Kielecczyźnie w latach 1931—

1938, W arszawa 1968, s. 150; S. J a r e c k a - K i m l o w s k a , K ielecki Zw iązek M łodzieży W iejskiej „Wici” 1928—1939, W arszawa 1968, s. 182—183.

n y ch odezw M O PR49. W ystąpienia w obronie w ięźniów n asiliły się szcze­ gólnie w lata ch 1936— 1937 w zw iązku ze zw iększającą, się liczbą aresz­ tow anych kom unistów z K ielecczyzny, zasądzanych przew ażnie n a w ie ­ loletnie w ięzienie i pob y t w B erezie K a rtu sk ie j. W 1936 r. z w ojew ódz­ tw a kieleckiego zesłano do B erezy K a rtu sk ie j 50, a w 1937 r. 85 k om u ­ nistów 50. U lotki podpisyw ane przez R adom ski K om itet Czerw onej P o ­ mocy, kolportow ane na Kielecczyźnie, stały się dow odam i rzeczow ym i w ko jeln y ch procesach w y taczan y ch k om unistom 51. Wówczas n a uli­ cach m iast K ielecczyzny, w czasie m asow ych w ystąpień , działacze K P P i M OPR w znosili okrzyki: „P recz z Berezą. Ż ądam y chleb a i p racy !”, „Ż ądam y zw olnienia w szystkich w ięźniów politycznych!”52. W zw iązku z w yb u chem w o jn y w H iszpanii rozszerzył się zakres działalności M OPR n a rzecz poparcia F ro n tu Ludow ego w H iszpanii. Prow adzono szeroką akcję zbiórki pieniężnej na pomoc dla rep u b lik an ó w w alczących przeciw faszystom gen. Franco. M OPR w R adom iu przygotow ał duże ilości odbi­ tek fotograficznych, p rzed staw iający ch działaczy ludow ego fro n tu w Hiszpanii, w zyw ających pomocy. Dochód z ich sprzedaży przezn aczany był na cele organizacji53. Tego ro d zaju działalność, tępiona przez policję i kończąca się przew ażnie w ysokim i w yrokam i, pobudzała zainteresow a­ nia m iędzynarodow ym ru ch em antyfaszy sto w skim i rozw ijała uczucia solidarności dla w alczącej Hiszpanii.

L a ta 1935— 1937 przyn io sły nasilenie i um asow ienie akcji p olitycz­ n y c h w zw iązku z budow ą jednolitego antyfaszystow skiego fro n tu ludo­ wego. Rozszerzono zasięg w spółpracy z P P S , ludow cam i i ze zw iązkam i zawodowym i. Znów p a tria na K ielecczyźnie przeżyw ała sw oje w ielkie dni. W latach 1933— 1935 na te re n K ielecczyzny C en tra ln a T echnika K P P przesyłała ogrom ne ilości lite r a tu r y do kolportażu. W ty m czasie, przew ażnie co m iesiąc, K ielce otrzy m y w ały 2 tra n s p o rty lite ra tu ry obej­ m ujące po 20—22 kg p rasy .i odezw, a Radom jed en tra n s p o rt tej sam ej zaw artości. K ażdy ta k i tra n sp o rt zaw ierał 150-—250 egz. „Czerw onego S z ta n d a ru ”, „K oszar”, „T ow arzysza”, „C zerw onej Pom ocy”, „G rom ady”,

« CA KC PZPR, KPP 158/X—8, t. 6, k. 7— 10; CA KC PZPR, KPP 158/XII—

16, t. 1, k. 9. / ,

30 AKW PZPR w Kielcach, Akta Sądu Okręgowego w Radomiu, 60/29.

51 A. T y m i e n i e c k a , Działalność K P P na Kielecczyźnie, K ielce—Ostrowiec 1968, s. 11; J. H a t y e , K P P w walce z. faszyzają K ielecczyzn y 1933— 1935. W

czterdziestą rocznicę KPP, K ielce 1958, s. 44.

52 AKM PZPR w Ostrowcu. Świętokrzyskim , - dokumenty H. Woźniak; 40 lat

pracy w partii [o H. Woźniak], „Walczymy o S tal”, nr 3/4 z 24 I 1959..

53 AKW. PZPR w K ielcach,. Akta Sądu Okręgowego w- Radomiu, 73/29; AKW PZPR w Kielcach, A kta Sądu ..Okręgowego w. Radomiu, 50/29; „Czerwony Sztan­ dar'’, ; nr 10 z. grudnia. 1936; „Czerwony. .Sztandar”,■ nr ,2 z 5 II, nr 5 z. 15. V, ,pr 10 z 20 VIII 1937; „Czerwony Sztandar”, nr 3/4 z luty—marzec 1938.

580 A L I N A S Ł O M K O W S K A

różnych odezw po 500— 2000 sztuk, tysiące m otylków w y d aw an y ch w ów czas w m ilionow ych nakładach, po kilkadziesiąt egzem plarzy a k tu a l­ ny ch okólników p a rty jn y c h i „Nowego P rz eg lą d u ”54.

F o rm y ' prow adzenia m asow ych akcji politycznych i działalności p ro ­ pagandow ej b y ły niezw ykle zróżnicow ane. W czasie strajkó w , pocho­ dów, wieców, m asów ek posługiw ano się . tra n sp a re n ta m i i sztandaram i, na k tó ry c h w ypisane b y ły ak tu a ln e hasła. Na płotach i ścianach rozle­ piano odezwy. W m iejscach publicznych i w zakładach p racy rozdaw ano u lotki i rozrzucano m oty lk i: G dy zm niejszyła się ilość d ru ko w any ch m a­ teriałów propagandow ych, zw iększała się liczba rozw ieszanych tra n s p a ­ ren tó w i sztandarów . W czasie niek tó ry ch obchodów pojaw iało się na ulicach Radom ia lu b O strow ca, kilka, czasam i 10 do 20 i w ięcej, sztan ­ d aró w i tra n sp a re n tó w 1. U m ieszczano je n a ko m inach fabrycznych, a we w siach na d rzew ach i d ru ta c h telefonicznych. Przew ażnie przygotow y­ w ano sz ta n d a ry czerw onego koloru z w ypisany m i ak tu a ln y m i hasłam i politycznym i. Z d arzały się także i czarne sz ta n d a ry z tru p ią główką, dw om a skrzyżow anym i piszczelam i i napisem „Śm ierć ciem iężcom ”55. N ierzadko za zdjęcie szta n d a ru w ładze m iejscow e proponow ały po 500 zł., jed n ak nie zn any jest w ypadek, aby znalazł się chętnj? i sztan ­ d a ry m usiała usuw ać policja56. S z tan d a ry lub czerw one szarfy przyw ią­ zyw ano także gołębiom, k tó re w ypuszczano w czasie określonych akcji57. W yw ieszanie sztand arów zw ano p o p u larn ie w p a rtii „sztan d arow an iem ”. G dy zm niejszyła się ilość d ru k o w an y ch m ateriałó w propagandow ych, przygotow yw ano p lak aty . W 1931 r. w O strow cu Sw. ty lk o w jed n y m p rzy p ad k u w ykonano 10 p lak ató w 58. P o p u larn ie zwano to „p lakato w a­ n ie m ” ; plakato w an iem także nazyw ano ro zk lejanie ulotek. Często także

54 CA KC PZPR, Mf 933/14; CA KC PZPR, KPP 158/X—8, t. 6, k. 7, 15, 20, 23, 27.

56 CA KC PZPR, KPP 158/XII—3, t. 2, k. 21; CA KC PZPR, KPP 158/XII—3, t. 7, k. 6; CA KC PZPR, KPP 158/XII—3, t. 8, k. 5; CA KC PZPR, KPP 158/XII—, 16, t. 1, k. 9; CA KC PZPR, KPP 158/XII— 16, t. 5, k. 2; AKW PZPR w Kielcach, Akta Sądu Okręgowego w Kielcach, 9/28; „Czerwony Sztandar”, nr 7 z sierpnia 1929 r.

"> CA KC PZPR, KPP 158/XII—3, t. 2, k. 25.

57 CA KC PZPR, KPP 158/XII—16, t. 3, k. 9; CA KC PZPR, KPP 158/XII—16, t. 4, k. 44.

58 CA KC PZPR, Mf 728/9; CA KC PZPR, KPP 158/XII—16, t. 1, k. 11. W sprawozdaniu Urzędu W ojewódzkiego z 17 IX 1926 czytamy m.in.: „Akcja n iele­ galna prowadzona przez KPP, KPZU, KPZB i ich organizacje młodzieżowe, a prze­ jawiająca się w kolportażu wzm iankowanych powyżej czasopism, odezw i ulotek, m alowaniu przy pomocy szablonów napisów, naklejanie ulotek na murach domów, słupach, drzewach i płotach oraz zaw ieszaniu sztandarów i transparentów trwa w dalszym ciągu, lecz nie jest zbyt intensyw na” (CA KC PZPR, 267/1—2, k. 25, Mf 1537/2).

farbam i, k red ą lu b ołów kiem ciesielskim w ypisyw ano n a ścianach lub płotach hasła, co nazyw ano „k redk o w an iem ’’. Czasem przygotow yw ano z blach y m atry ce z hasłam i do w y p isy w ania przew ażnie czarną lub czerw oną farb ą n a p a rk a n a c h i m urách, co nazyw ano „d rukow aniem ” lub „m alow aniem ” . M atryce do napisów przygotow yw ały koła p a rty jn e na ogół z w łasnej in icjaty w y i w e w łasn y m zakresie, a znaczny w ty m udział m iały koła ZM K59. Przechw ycone przez policję sztand ary, m a te ­ ria ły do plakatów , m atry ce, a n aw et ołówki ciesielskie by ły dow odam i rzeczow ym i w procesach w y taczan y ch k o m u n isto m 60. T rad y cje i sposo­ by sztandarow ania, k red ko w ania i m alow ania p rze jęte zostały następnie- w okresie dru g iej w o jn y św iatow ej przez PPR .

DZIAŁALNOŚĆ WYDAWNICZA KPP NA KIELECCZYŹNIE W LATACH TRZYDZIESTYCH

Po obfitych d o staw ach lite r a tu r y K P P w lata ch 1933— 1934 stopnio­ wo u staw ał re g u la rn y dopływ w ydaw nictw KC K P P na Kielecczyznę. K o m itety p a rty jn e zaczęły odczuwać b ra k m ateriałó w c e n traln y c h wr p ra c y politycznej i dom agały się p rzesy łek z lite r a tu r ą 61. Mimo że sy ste­ m atycznie m onitow ano o zw iększenie dostaw w y daw nictw cen traln y ch , nie n ap ły w a ły one ja k daw niej. „N ow y P rz eg lą d ” przestaw ał docierać n a Ziem ię K ielecką. Z m niejszały się - ilości przesy łan y ch egzem plarzy „Czerw onego S z ta n d a ru ”, „G rom ady” i „T ow arzysza”, a dostarczane n u m ery b y ły przestarzałe i nie m ogły stanow ić oparcia w ak tu a ln ie prow adzonej p rac y p ro p ag an d o w ej62. Od 1934 r. KC nie dostarczał ju ż praw ie w cale p ra sy an i m ateriałó w propagandow ych na 1 m a ja 63. W 1935 r. dopływ w ydaw nictw ce n traln y c h u s ta ł zupełnie i n a K ielec­ czyznę nie docierały ju ż n a w e t pojedyncze egzem plarze p rasy KC K P P 64. Od tego czasu kom uniści z K ielecczyzny zaczęli się interesow ać legalną p rasą o ch arak terze antyozonow ym i antyfaszystow skim — „Czarno na B iałem ”, „Obliczem D n ia”, organam i P P S „R obotnikiem ” i „Chłopską

59 CA KC PZPR, t. os. 26'3 (P. Baran); CA KC PZPR, t. os. 7509 (W. Spychaj- Sobczyński).

60 AKW PZPR w Kielcach, Akta Sądu Okręgowego w Kielcach, 92/28 i 80/28; AKW PZPR w Kielcach, Akta Sądu Okręgowego w Radomiu, 5/29.

« CA KC PZPR, Mf 933/14; CA KC PZPR, K PP 158/ХИ—3, t. 7, k. 7—9— 10; CA KC PZPR, KPP 158/XII—16, t. 1, k. 6 i 9; CA KC PZPR, KPP 158/XII—16, t. 2, k. 15, 17 i 20.

e* CA KC PZPR, KPP 158/XII—16, t. 3, k. 1, 8, 15 i 20; AKW PZPR w K ie l­ cach, Akta Sądu Okręgowego w Kielcach, 80/28.

63 CA KC PZPR, Mf 933/13; CA KC PZPR, K PP 158/XII—16, t. 4, k. 11 i 33. 64 CA KC PZPR, KPP 158/XII— 16, t. 5, k. 3 i 12; ÇA КС PZPR, KPP 158/XII— 16, t. 6, k. 17; T. J ę d r u s z c z a k , Piłsu dczycy bez Piłsudskiego, Warszawa 1963, s. 193— 194.

532 A L I N A S L O M K O W S K A

D rogą” oraz p rasą ludow ą65. N ajb ard ziej p rzy d a tn e i cenne w pracy propagandow ej b y ły jed n a k zawsze a k tu a ln e w ydaw nictw a kom u n i­ styczne.

K om itet okręgow y radom sko-kielecki K P P nie posiadał swego orga­ n u w okresie dw udziestolecia m iędzyw ojennego. Od 1924 r., zwłaszcza po zaleceniach II Z jazdu K P R P , zaczęto ro zp atry w ać n a K ielecczyźnie m ożliw ości u ru ch o m ien ia w łasn ej p rasy i lokalnej d ru k a rn i oraz roz­ szerzenia w p ły w u na d ru k a rz y 66. W 1932 r. w O strow cu Ś w iętokrzys­ kim o pracow any został p la n stałej gazety fabry cznej, ale z pow odu tru d ­ ności technicznych p ro je k t nie został zrealizow any67. B rakow ało m aszyn do pisania, pow ielacza i środków finansow ych p o trzeb n y ch do u ru ch o ­ m ienia d r u k a rn i68. Mimo w ielu zabiegów w całym okręgu nie znale­ ziono m ożliwości i w a ru n k ó w do w ydaw ania w łasnej p rasy K P P na K ie­ lecczyźnie.

Działalność w ydaw nicza K P P na K ielecczyźnie polegała głów nie na hektograficznej p ro d u k cji odezw. Nie zdołano zdobyć do w łasnego u ż y t­ k u d ru k a rn i an i naw iązać trw ałeg o k o n ta k tu z dru karzam i. W okresie dw udziestolecia m iędzyw ojennego udało się w ydać d ru k ie m na K ielec­ czyźnie zaledw ie k ilk a odezw. M.in. w . 1926 r. k o m itet okręgow y kie- lecko-radom ski K P P w ydaw ał d ru k iem odezw y do robotników okręgu w spraw ie w y stąp ien ia o podw yżkę zarobków i ośmiogodzinny dzień p rac y oraz przeciw drożyźnie i d y k ta tu rz e J. P iłsudskiego69. W 1937 r. w ydano odezwę d ru k iem d la okręgu radom skiego przeciw faszyzacji P olski70. Na ogół jed n a k d ru ko w an ie odezw należało do rzadkości w kielecko-radom skim okręgu K P P . G łów nie w ydaw ano okręgow e odezwy K P P n a h ek to g rafach w łasnej produkcji. W K ielcach w 1929 r. w ydano ok. 4 tys. egzem plarzy pow ielanych odezw. W 1930 r. na lo kalnym h ek - tog rafie odbijano odezw y, u lo tki i listy o tw a rte k o m itetu okręgowego. N astępnie w lata ch 1933— 1937 ukazało się w iele odezw podpisanych przez K ielecki K o m itet O kręgow y K P P 71. W Radom iu także w ydaw ano w lata ch 1933-—1934 lokalne odezwy, k tó ry c h łącznie powielono 5 tys.

»5 CA KC PZPR, KPP 158/XII—16, t. 6, k. 9; CA KC PZPR, t. os. 2914 (B. Kołodziejczyk). w CA KC PZPR, KPP 158/XII—3, t. 2, k. 32. 67 CA KC PZPR, KPP 158/ΧΙΙ—16, t. 2, k. 4. № CA KC PZPR, KPP 158/ΧΙΙ—16,. t. 2, k. 4 i 17; CA KC PZPR, KPP 158/ X II—16, t. 4, k. 21. . «9 CA KC PZPR, KPP 158/ΧΙΙΙ—3, t. 1, k. 1; CA KC PZPR, KPP 158/ΧΙΙΙ—4, k. 1, k. 1. ' 70 CA KC PZPR, KPP 158/ΧΙΙΙ—3, t. .8, k. 1. . 71 CA KC PZPR, KPP 1.58/Χ—8, .t. 5, k. 43—35,.-62—64;. СА' KC PZPR, KPP ,1.58/ΧΙΙ—3, t. 7, , k. 7; CA KC PZPR, KPP 158/ΧΙΙΙ— 3, t: 4—8; CA, KC. PZPR, KPP 158/ΧΙΙΙ—3, t. 6, k. 2—5.

egzem plarzy72. N akłady poszczególnych odezw odbijanych na radom skim hekto grafie k sz ta łto w ały się bardzo różnie. N iektóre odezwy w ydaw ano w nakładzie 50 egzem plarzy, inne 1200 egzem plarzy, ja k np. odezw a a n ­ ty h itlero w sk a i dotycząca ta k ty k i jednolitof rontow ej. P rzeciętn ie w yso­ kość nakładów okręgow ych odezw radom skich w ynosiła 300—$00 egzem ­ plarzy i dom inow ały w śród nich odezwy do bezrob otn ych73. W 1934 r. policja znalazła i zarekw irow ała radom ski h ek to g raf74. Zlikw idow ano w te n sposób jed n ą z ak ty w n iejszy ch kom unistycznych oficyn p ra c u ­ jącą n a p otrzeby k o m itetu okręgow ego K P P n a Kielecczyźnie. T rudno je s t ustalić ogólną liczbę h ek to g raf ów, p rzy pom ocy k tó ry c h w ydaw ano odezw y kom itetów okręgow ych na Kielecczyźnie, bow iem w oficynach ty c h kom itetów drukow ano także dla poszczególnych kom itetów dziel­ nicow ych, m iejskich i odw rotnie: zorganizow ane w okręgu pow ielarnie dzielnicow e w y d aw ały odezwy dla k om itetów okręgow ych.

N ajbardziej ak ty w n e dzielnicow e pow ielarn ie K P P na K ielecczyź­ n ie zw iązane by ły z kom itetam i: ostrow ieckim , opatow skim i lipskim . W dzielnicach ty ch praco w ały w okresie dw udziestolecia m iędzyw ojen­ nego co n ajm n iej cztery do pięciu hektografów K P P , sk on stru o w anych lo k alny m i siłam i i środkam i. Z ainstalow ane b yły przew ażnie w m aleń ­ k ich osadach lu b w siach. P ierw sze dw a h ek to g rafy w ykonał m ieszka­ niec B aranow a w 1932 r. Je d en z nich przeznaczono do u ży tk u dzielni­ cy lipskiej, k tó ra rozw inęła ta k ak ty w n ą działalność w ydaw niczą, że u ruchom iła także drugi h ek to g raf p o w ielający odezwy podpisane przez K om itet D zielnicow y K P P Lipsko. A u toram i lipskich u lo tek byli m ie j­ scowi członkowie p artii. Z am iast m aszyny używ ano rylców . Odezw y kol­ portow ano przew ażnie w powiecie lipskim i iłżeckim 75. D rugi hektograf, w y konany w 1932 r., przeznaczony był dla dzielnicy opatow skiej i ostro ­ w ieckiej, k tó re zorganizow ały składkę w śród członków p a rtii na p o k ry ­ cie kosztów m ateriało w y ch oraz w spólnie sfinansow ały i u ruchom iły oficynę76. Z oficyny tej w ychodziły trz y rodzaje druków : dla dzielnic ostrow ieckiej i opatow skiej oraz dla radom skiego k o m itetu okręgowego. D om inow ały odezw y przeciw obniżce p łac i redukcjom , przeciw po d at­ kom na wsi oraz naw ołujące do tw orzenia jednolitego, an tyfaszy stow ­ skiego fro n tu ludowego. Z oficyny tej w lata ch trzy dziestych wyszło

72 CA КС PZPR, KPP 158/XII— 16, t. 3, k. 3; CA КС PZPR, KPP 158/ХІИ— 15, t. 1, k. 1—4.

™ CA КС PZPR, KPP 158/XII—16, t. 3, k. 3. 74 CA КС PZPR, K PP 158/XII— 16, t. 4, k. 43.

75 CA КС PZPR, t. os. 1742 (S. Gawroński); CA КС PZPR, t. os. 5289 (W. Skorek); AKW PZPR w Kielcach, Akta Sądu Okręgowego w Radomiu, 5/29.

76 CA КС PZPR, KPP 158/XII— 16, t. 2, k. 16; CA КС PZPR, t. os. 1742 (Sż Gawroński).

534 A L I N A S Ł O M K O W S K A

w iele odezw, ale trudno- ustalić ogólną ich liczbę. W ysokość n ak ład u odezw d ruk o w an y ch dla dzielnic k ształtow ała się na ogół w g ranicach 500— 600 egzem plarzy. N atom iast odezw y dla 'kom itetów okręgow ych robiono przew ażnie w ty siącu egzem plarzy57. Po rep resjach , k tó re roz­ biły zupełnie w 1935 r. organizację opatow ską, hek to g raf funkcjonow ał dalej w O żarow ie78. W ydaw ano w ów czas odezwy głów nie na u ży tek dzielnicy ostrow ieckiej. O strow iec Šw. b ył w te d y n ajsilniejszym ośrod­ kiem w ydaw niczym n a całej Kielecczyźnie. W ty m czasie n a tere n ie okręgu sk onstru o w an o jeszcze kilk a now ych, p ro sty c h hek to g raf ów dziel­ nicowych, m .in. w O strow cu Šw., Zw oleniu, Kozienicach, Jęd rzejo w ie79. N akład w yd aw anych na ty ch h ek to g rafach odezw był niew ielki a za­ sięg k o lportażu lokalny, w ram ach jed n ej dzielnicy. Ale wobec b rak u c e n traln y c h m ateriałó w p ropagandow ych lokalne w y d aw nictw a K P P spełniały doniosłą rolę polityczną na Kielecczyźnie.

*

K P P w raz ze sw oją p rasą i pro pagan dą była jed n ą z w ielu p a rtii działających na tere n ie K ielecczyzny. Nie m iała c h a ra k te ru masowego, lecz kadrow y, a jej p rasa nie m ogła cy rkulow ać ta k swobodnie, ja k p r a ­ sa legaln a80. K P P była p a rtią działającą w k o nsp iracji i docierała ze

77 C<A КС PZPR, KPP 158/ХИ— 16, t. 2, k. 17 i 27; CA КС PZPR, KPP 158/XIÍ—,16, t. 3, k. 8—9; CA КС PZPR, KPP 158/XII—16, t. 4, k. 20, 26 i 31; CA КС PZPR, K PP 158/XII—16, t. 5, k. 3. 78 CA КС PZPR, Mf 933/14; CA КС PZPR, KPP 158/XII— 16, t. 5, k. 8. 78 CA КС PZPR, Mf 933/14; CA КС PZPR, KPP 158/ХИ—16, t. 5, k. 4 i 18; CA КС PZPR, KPP 158/XII— 16, t. 6, k. 4; CA КС PZPR, KPP 158/ХШ —3, t. 6, k. 1; AKW PZPR w Kielcach, Akta Sądu Okręgowego w Kielcach, 20/28.

80 Znajdujący się w aktach K ieleckiego Urzędu W ojewódzkiego w ykaz nakła­ dów poważniejszych czasopism- wychodzących w czerwcu 1939 r. na terenie w o­ jew ództwa kieleckiego obejm uje 32 tytuły pism, z których w iększość m iała tylko 500— 1000 egzem plarzy nakładu: 1. „Goniec Częstochowski” (dziennik) — 8000; 2. „Głos Częstochowski” (dziennik) — 1500; 3. „Echo” (mutacja „Echa Łódzkiego”) — 500; 4. „Gazeta Narodowa” — 1500; „Niedziela” (tygodnik) — 10 000; 5. „Gazeta Tygodniowa” (tygodnik) — 8000; „Czenstochower Cajtung” (tygodnik) —i 500; 8. „Unzer Weg” (tygodnik) — 500; 9. „Unzer Czenstochower Express” (mutacja ..War­ szawskiego Unzer Express”) — 500; 10. „Gazeta K ielecka” (wychodzi 2 razy w ty ­ godniu) — 500; 11. „K ielecki Express Zagłębia” (dziennik) — 4000; 13. „Kurier Za­ chodni” (dziennik) — 5000; 14. „Torpeda” (dziennik) — 8000; 15. „Polska Karta” (tygodnik) — 3000; 16. „Zagłembier Cajtung” (tygodnik) — 1000; 17. „Zagłembier Szlezysze Port” (tygodnik) —· 500; 18. „Zagłembier Szlezysze W elt” (tygodnik) — 700; 19. „Zagłembier L eben” (tygodnik) ■— 600; 20. „Robotnik” (mutacja radom­ ska) —i 600; 21. „Trybuna” (tygodnik) — 700; 22. „Radomer K ielcer Leben” (ty­ godnik) — 200; 23. „Gazeta Radomska” (tygodnik) — 1000; 24. „Siewca Praw dy” (tygodnik) — 4500; 25. „Prawda Katolicka” (miesięcznik) — 1900; 26. „C.O.P.” (ty­ godnik) — 3500; 27. „Głos Młodej Wsi” (miesięcznik) — 1000; 28. „Promień”

(ty-sw oją p rasą do określonych środow isk w w iększym zasięgu n a tere n ac h północnej niż południow ej K ielecczyzny. P osiadanie pism a lub u lo tk i stanow iło dowód rzeczow y aktów oskarżenia w procesach w ytaczan y ch członkom K P P . Rola p rasy i p ro p ag an d y K P P polegała głów nie na tym , że konsolidow ała siły w okół p ro g ra m u politycznego — n ajb ard ziej r a ­ dykalnego i konsek w en tn ie rew o lu cyjneg o spośród w szystkich pozostałych partii. P ra sa K P P obok fu n k cji ideow o-polityczno-propagandow ych i in - form acyjno-w ychow aw czych odegrała doniosłą rolę organizatorską.

K om uniści z K ielecczyzny w yn ieśli z o kresu dw udziestolecia m ię­ dzyw ojennego bogate dośw iadczenie z p ra c y i w alk i politycznej w w a ­ ru n k ac h ko n spiracyjnych. To dośw iadczenie w y k o rzy sty w ali w okresie okupacji h itlero w sk iej w dalszej w alce o w yzw olenie narodow e i spo­ łeczne. W ychow ani na ty c h tra d y c ja c h s ta li się w lata ch d ru g iej w o jny św iatow ej tw ó rcam i Polskiej P a rtii Robotniczej i pierw szym i żołnierzam i G w ardii Ludow ej.

godnik) — 1000; 29. „Nasza W alka” (dwutygodnik) — 500; 30. „Polska Centralna” (tygodnik) — 2000; 31. „Błyskaw ica” (miesięcznik) — 700; 32. „Jutro P olsk i” (mu­ tacja kielecka tygodnik) — 500 (CA КС PZPR, 267/11— 17).