Media przestrzenią manifestacji ludzkiej racjonalności

Media przestrzenią manifestacji

ludzkiej racjonalności

Studia Warmińskie 43, 137-146

2006

Ks. Michał DROZDZ

Papieska Akademia Teologiczna, Krako´w Studia Warmin´skieXLIII (2006)

MEDIA PRZESTRZENIA MANIFESTACJI

LUDZKIEJ RACJONALNOS

´

CI

T r e s´ c´: Wstep. — 1. Zasada racjonalnos´ci w komunikacji. — 2. Prawda pomiedzy racjonalnos´cia a moralnos´cia. — 3. Transcendencja osoby w komunikowaniu. — Zakon´czenie. — Zusammenfassung

WSTEP

Nie ulega watpliwos´ci, ze procesy komunikacji medialnej zaleza od wielu przedmiotowych i podmiotowych uwarunkowan´. W przestrzeni medio´w mozemy wyro´znic´ wiele zamknietych lub otwartych systemo´w i struktur medialnych, w kto´rych realizuja sie okres´lone procesy przekazu, wymiany, komunikacji. Nie mozna sie jednak zgodzic´ z teza, iz systemy i struktury medialne maja albo deterministyczny wpływ na człowieka, albo tez stanowia tak otwarty i pełen zmiennos´ci system, iz nie mozna w nim mo´wic´ o jakichkolwiek trwałych i przewidywalnych zasadach funkcjonowania1_{. Oba te skrajne ujecia przekres´laja}

osobowy charakter medio´w, traktujac człowieka jako istote zdeterminowana przez media lub jako istote zagubiona w nieustannej zmiennos´ci i ulotnos´ci proceso´w medialnych. W obu tych ujeciach tworzenie zasad etyki wydaje sie byc´ mało sensowne i zasadne, gdyz takiej etyce brakowałoby istotnych antropologicznych fundamento´w, umozliwiajacych realizacje podstawowego wymiaru etyki, jakim jest odpowiedzialnos´c´ człowieka za swoje działania. Bez odpowiedzialnos´ci nie mozna mo´wic´ o jakimkolwiek moralnym działaniu.

Personalistyczna etyka medio´w wychodzi z załozenia, iz komunikacja medialna w całokształcie swojego funkcjonowania jest rzeczywistos´cia ludzka. W centrum s´wiata medio´w jest zawsze człowiek, bez kto´rego nie moze sie urzeczywistnic´ jakakolwiek sensowna i prawdziwa komunikacja. W nature takiej komunikacji, jak to juz wczes´niej analizowalis´my, wpisane sa: racjonalnos´c´ działania, uczestnictwo, 1 _{Według teorii systemo´w N. Luhmanna, s´wiat jest niejako „zawieszony w pro´zni”. Kazdy}

system jest konstytuowany przez swoje s´rodowisko. Skoro s´wiat kultury nie ma swojego zewnetrznego s´rodowiska, to ostatecznie nie jest on systemem, gdyz nie ma granic i jest tworem otwartym. Z tego powodu nie mozna tez twierdzic´, iz w s´wiecie medio´w funkcjonuja jakiekolwiek stałe zasady opro´cz zasady nieustannej zmiennos´ci; por. N. L u h m a n n, Theorie der Gesellschaft, Frankfurt am Main 1971, s. 3–5; M. F l e i s c h e r, Teoria kultury i komunikacji. Systemowe i ewolucyjne podstawy, Wrocław 2002, s. 127–313.

dar, relacje osobowe itd., kto´re stanowia jej konstytutywne elementy. Na fun-damencie takiej komunikacji tworza sie wiezy wspo´lnotowe i struktury społeczne, w kto´re wpisana jest osobowa obecnos´c´ człowieka, nadajaca wszelkim strukturom ponadstrukturalny i ponadsystemowy charakter.

Nie wykluczajac potrzeby i waznos´ci struktur i systemo´w przedmiotowych, nalezy jednak podkres´lic´, ze bez tego wymiaru osobowego komunikacja nie spełni swojej istotnej roli, a mianowicie komunikacji wartos´ci, lecz, co najwyzej, bedzie funkcjonowac´ jako przedmiotowy przekaz, jako system zaspokajania potrzeb lub, co gorsza, jako wyrachowana gra czy manipulacja.

I. ZASADA RACJONALNOS

´

CI W KOMUNIKACJI

Przestrzen´ medio´w jest przestrzenia manifestacji ludzkiej racjonalnos´ci. Wszel-kie działanie medialne, jako działanie osobowe, jest i powinno byc´ działaniem racjonalnym. Racjonalnos´c´ ludzkiego działania opiera sie na ludzkiej rozumnos´ci i wolnos´ci. Manifestacja ludzkiej racjonalnos´ci jest przestrzen´ medio´w, obejmujaca wszystko to, co zwiazane jest z two´rcza i komunikacyjna obecnos´cia i działaniem człowieka jako homo communicus i homo communicans. Przestrzen´ medio´w, jako przejaw ludzkiej aktywnos´ci two´rczo-komunikacyjnej, ujawnia zaro´wno wielkos´c´ i wyjatkowos´c´ człowieka jako istoty racjonalnej, jak tez pozwala dostrzec wy-zwania, zagrozenia, ograniczenia, kto´re rodza sie z jakiegokolwiek naruszenia racjonalnos´ci jego działania. W racjonalnos´c´ człowieka wpisana jest juz etycznos´c´ jego działania. Racjonalnos´c´ mozna nazwac´ uczciwos´cia w posłudze mys´lenia i działania2_{. Nie mozna zatem przeciwstawiac´ tych dwo´ch przestrzeni:}

racjonalno-s´ci i moralnoracjonalno-s´ci. Wszystkie takie pro´by prowadza do destrukcji jednej i drugiej przestrzeni ludzkiego zycia3_{, kto´re sa przeciez ze soba s´cis´le złaczone i wzajemnie}

sie warunkuja. W toku dotychczasowych analiz staralis´my sie pokazac´ podstawy tej zaleznos´ci oraz jej konsekwencje. Wydaje sie, ze nie mozna racjonalnos´ci izolowac´ od kontekstu wartos´ci i powinnos´ci, gdyz taka izolacja mogłaby prowadzic´ do dosyc´ dychotomicznego mys´lenia, iz to, co racjonalne i nieracjonalne nie zawsze jest tym, co dla człowieka i cywilizacji korzystne lub niekorzystne, słuszne lub niesłuszne, dobre lub złe4_{. Oto´z, wydaje sie, iz nalezy w takim sensie rozumiec´}

racjonalnos´c´, zgodnie z kto´rym działanie racjonalne oparte na prawdzie o wartos´-ciach i powinnos´wartos´-ciach jest dobre, i odwrotnie, kazde dobre działanie jest tez działaniem racjonalnym. Nie znaczy to oczywis´cie, ze nastepuje tutaj utozsamianie dwo´ch płaszczyzn i dwo´ch kategorii wartos´ci: wartos´ci poznawczych i wartos´ci 2 _{J. Z}_{y c i n´ s k i, Granice racjonalnos´ci. Eseje z filozofii nauki, Warszawa 1993; M. H e l l e r,}

Moralnos´c´ mys´lenia, Tarno´w 1994; Racjonalnos´c´ i styl mys´lenia, pr. zb. pod red. E. Mokrzyc-kiego, Warszawa 1992; P. B o r t k i e w i c z, Przede wszystkim etyka, Poznan´ 2000, s. 27 n.; Człowiek wobec wyzwan´ racjonalnos´ci, pr. zb. pod red. A. Kiepasa, Katowice 2002; W. S a d y, Spo´r o racjonalnos´c´ naukowa od Poincarégo do Laudana, Wrocław 2000.

3 _{Z. B a u m a n, Nowoczesnos´c´ i zagłada, Warszawa 1992; t e n z e, Wieloznacznos´c´}

nowo-czesna – nowoczesnos´c´ wieloznaczna, Warszawa 1995.

4 _{A. M a r e k-B i e n i a s z, Czy we wspo´łczesnym s´wiecie racjonalnos´c´ jest zagrozeniem dla}

etycznych. Te dwie przestrzenie wzajemnie sie przenikaja, czes´ciowo warunkuja, ale nie utozsamiaja, zgodnie ze schematem, iz nie tylko cos´ jest racjonalne, bo jest dobre, i odwrotnie, nie tylko cos´ jest dobre, bo jest racjonalne, ze zwro´ceniem uwagi na zwrot „nie tylko”. Przestrzen´ medio´w jest przestrzenia moralnos´ci i przestrzenia racjonalnos´ci. Dlatego wszelka komunikacja, jako działanie racjonal-ne, ma ro´wniez wymiar moralny. Pro´by wykluczania tego wymiaru z jakiegokol-wiek pola ludzkiej aktywnos´ci niosa ze soba ryzyko degradacji i destrukcji cywilizacyjnej. Nalezy zatem podkres´lic´, iz działanie w pełni racjonalne realizuje sie zawsze w przestrzeni wartos´ci i powinnos´ci, dlatego moze i powinno byc´ wartos´ciowane etycznie. Podstawa etycznego wartos´ciowania wszelkiego ludz-kiego działania jest jego racjonalnos´c´, a wiec rozumnos´c´ i wolnos´c´. W racjonalno-s´ci nie tylko kryje sie podstawowe kryterium wartoracjonalno-s´ciowania etycznego, ale zasadniczo stanowi ona fundament etyki. Dlatego tez zasada racjonalnos´ci jako podstawowe kryterium wartos´ciowania wydaje sie czyms´ tak samozrozumiałym, fundamentalnym i podstawowym dla etyki medio´w, ze nie potrzeba jej zbytnio uzasadniac´. Jednak chcemy podkres´lic´ jej role i znaczenie w konteks´cie po-szerzajacego sie obszaru medialnej irracjonalnos´ci, zaro´wno w samej przestrzeni przedmiotowo-podmiotowych działan´ medialnych, jak i w pro´bach interpretacji, opisu a nawet konstruowania etyk medialnych na bazie negacji racjonalnos´ci. Cywilizacja, jaka dzis´ mamy, jest niewatpliwie produktem racjonalnos´ci człowieka nowoczesnego, symbolizowanym przede wszystkim przez homo oeconomicus i homo communicans. Ten fakt potwierdza tylko teze, iz jedynie na bazie racjonalnos´ci człowiek jest w stanie rozwiazywac´ problemy i wyzwania cywiliza-cji, kto´ra sam tworzy.

Media stały sie w ostatnich dekadach przestrzenia wielu eksperymento´w negujacych racjonalnos´c´, i to zaro´wno na płaszczyz´nie praktyki medialnej, jak i w obszarze teorii medio´w. Proces irracjonalizacji medio´w widoczny jest szczego´l-nie w mys´li postmodernistycznej5_{. W mys´leniu tym została radykalnie podwazona}

uniwersalnos´c´ i prawomocnos´c´ racjonalnos´ci. Pojecie „racjonalnos´ci”, byc´ moze, zostało na jakims´ etapie rozwoju mys´li ludzkiej zniekształcone, co jednak w zaden sposo´b nie uprawnia do podwazenia włas´ciwej, fundamentalnej dla człowieka roli i znaczenia racjonalnos´ci. Mentalnos´c´ postmodernistyczna obejmuje juz szerokie kregi ludzkiej kultury, wywołujac tam swoiste kryzysy racjonalnos´ci. Kryzys racjonalnos´ci jest dzis´ odczuwany takze w kulturze, w pewnych obszarach medio´w, a takze i w dziedzinie etyki. W obszarach ogarnietych takim kryzysem człowiek 5 _{Postmodernizm pro´buje kres´lic´ podstawy antyracjonalnej rzeczywistos´ci. Z. Bauman usiłuje}

tworzyc´ podstawy moralnos´ci bez racjonalnej etyki. Habermas zastanawia sie natomiast nad cywilizacyjnymi konsekwencjami „niedokon´czonego projektu nowoczesnos´ci” dla rozwoju ten-dencji wrogich racjonalnos´ci; por. J. H a b e r m a s, Modernizm – niedopełniony projekt, Opole 1987, s. 13–14; t e n z e, Pojecie racjonalnos´ci komunikacyjnej w s´wietle teorii akto´w mowy, w: Rozumnos´c´ i racjonalnos´c´, pr. zb. pod red. T. Buksin´skiego, Poznan´ 1997, s. 51–78; Z. B a u m a n, Wieloznacznos´c´ nowoczesna, jw., s. 24 n.; Racjonalnos´c´, nauka, społeczen´stwo, pr. zb. pod red. H. Kozakiewicza, E. Mokrzyckiego, M.J. Siemki, Warszawa 1989; Racjonalnos´c´ wspo´łczesnos´ci, pr. zb. pod red. H. Kozakiewicza, E. Mokrzyckiego, M.J. Siemki (red.), Warszawa 1992; Aporie sensu – emotywizm i racjonalizm, pr. zb. pod red. J. Ban´ki, A. K i e p a s, Katowice 1998.

139 MEDIA PRZESTRZENIA MANIFESTACJI...

realizuje nieracjonalnie swoja wolnos´c´, przystosowujac sie coraz bardziej do „zycia bez fundamento´w” racjonalnych i etycznych. W ro´znych obszarach zycia inaczej sie te zjawiska kryzysowe ujawniaja, w ro´zny tez sposo´b pro´buje sie je iden-tyfikowac´ i opisywac´, na przykład w obszarze medio´w jako zjawisko „produkcji sensu”, „negacji realnos´ci”, „wirtualizacji rzeczywistos´ci”, „promocji skrajnos´ci”, w obszarze etyki jako proces „deracjonalizacji moralnos´ci”, „dekonstrukcji etyki”, w obszarze filozoficzno-kulturowym jako „negacje racjonalnos´ci”, „uprawomoc-nienie wielos´ci prawd”, „irracjonalizaje sztuki i kultury”, w obszarze codziennego zycia jako „konsumizacje zycia”, jako „makdonalizacje racjonalnos´ci”6_{. Mozna}

zatem mo´wic´ o zjawisku „postmodernizacji” zycia. U jego podstaw lezy — jak sie wydaje — negowanie fundamento´w racjonalnos´ci, wzmacniane coraz wieksza subiektywizacja i indywidualizacja poznania, działania, wartos´ciowania, brakiem obiektywnych i uniwersalnych odniesien´ i coraz bardziej potegujacym sie kultem chaosu, dowolnos´ci i przypadkowos´ci. Te tendencje bardzo intensywnie przenosza sie na obszar medio´w, kto´ry jest swoistym wyznacznikiem i miernikiem ro´znych, pozytywnych i negatywnych tendencji cywilizacyjnych7_{. W obszarze etyki medio´w}

tendencje te zdaja sie niemal zastepowac´ tradycyjna moralnos´c´, budowana i kształ-towana na fundamencie zasady racjonalnos´ci, przez moralnos´c´ bez etyki8_{. Dlatego}

tym bardziej etyka medio´w, wsparta zasada racjonalnos´ci, winna pokazac´ zywotny zwiazek miedzy moralnos´cia a racjonalnos´cia i na takim fundamencie formułowac´ zasady wartos´ciowania etycznego działan´ medialnych.

6 _{Procesy okres´lane pojeciem makdonaldyzacji (uzywa sie ro´znych okres´len´ tego zjawiska}

kulturowego, np.: mcdonaldyzacja, mcdonalizacja, macdonalizacja itp.) sa jednym z symptomo´w wspo´łczesnej kultury masowej. Pojecie to zostało wprowadzone przez George’a Ritzera, znanego badacza wspo´łczesnej kultury; por. G. R i t z e r, Mcdonaldyzacja społeczen´stwa, Warszawa 1999; t e n z e, Magiczny s´wiat konsumpcji, Warszawa 2001; Racjonalnos´c´ mys´lenia, decydowania i działania (Problemy stare i nowe), pr. zb. pod red. W. Zachera, Warszawa 2000, s. 15; T. M i c z k a, O zmianie zachowan´ komunikacyjnych. Konsumenci w nowych sytuacjach audiowizualnych, Katowice 2002, s. 131–148.

7 _{Z. S z y m c z y k, Racjonalnos´c´, racjonalizm, wiara, w: Rozum i wiara mo´wia do mnie.}

Woko´ł encykliki Jana Pawła II „Fides et ratio”, pr. zb. pod. red. K. Madela, Krako´w 1999, s. 111–124. Jednym z symptomo´w wspo´łczesnej mentalnos´ci kulturowej, kształtowanej w duchu postmodernizmu, jest odchodzenie od racjonalnos´ci w strone wszelakiego rodzaju irracjonalnos´ci. Objawiaja sie one ro´wniez w kulturze medialnej tendencjami irracjonalizacji i mitologizacji medio´w; zob. niekto´re postmodernistyczne projekty medialne w pierwszej czes´ci pracy; zob. takze: R. H o g g a r t, Mass media in a mass society: myth and reality, New York 2004; M.A. P e t e r s o n, Anthropology and Mass Communication: Media and Myth in the New Millennium, New York 2003; Fiktion als Fakt: „Metaphysik” der neuen Medien, pr. zb. pod red. R. Matzkera, S. Zielin´skiego, Bern, New York 2000; A. L e p a, Mity i obrazy, Ło´dz´ 1999; Ch.P. C a m p b e l l, Race, myth and the news, Thousand Oaks 1995; E. K a t z, Mass media and social change, London, Beverly Hills 1981; M. M o n t a n i, Filosofia della cultura. Problemi e prospettive, Roma 1996, s. 13–26.

8 _{Z. B a u m a n, Etyka ponowoczesna, jw., s. 25–50; t e n z e, Nowoczesnos´c´ i zagłada, jw.;}

II. PRAWDA POMIEDZY RACJONALNOS

´

CIA A MORALNOS

´

CIA Racjonalna szansa i ambicja kazdego człowieka jest poznac´ i zrozumiec´, choc´by tylko czes´ciowo, sens i wartos´c´ swojego zycia. Chodzi o poznanie zaro´wno poczatko´w i fundamento´w ludzkiego zycia, jak i zrozumienie jego logosu w rac-jonalnych strukturach s´wiata, az po odkrywanie sensu nieskon´czonos´ci i wieczno-s´ci. Kultura ludzka jest odzwierciedleniem tych poszukiwan´ i racjonalnych wysił-ko´w człowieka. Kwintesencja tych poszukiwan´ jest filozofia, kto´rej poczatki zwiazane sa z pro´ba racjonalnej interpretacji rzeczywistos´ci i odejs´cia od mito-logicznych wyjas´nien´. Ro´wniez etyka była i jest pro´ba racjonalnego podejs´cia do moralnos´ci. Racjonalnos´c´ jest w tych wszystkich poszukiwaniach punktem wyjs´cia i metoda osiagania prawdy. Prawda jest nierozłacznie zwiazana z racjonalnos´cia, i odwrotnie, racjonalnos´c´ człowieka jest zorientowana na prawde i skoncentrowana woko´ł poznania prawdy, i to prawdy „jednej i jedynej”, a nie tylko woko´ł uprawomocnienia wielos´ci prawd. Na prawdzie buduje sie ludzka odpowiedzial-nos´c´ i racjonalne urzeczywistnianie ludzkiej wolnos´ci. Dynamizm racjonalnos´ci ujawnia sie w ciagłym poszukiwaniu prawdy, w dazeniach do jej obiektywizacji. Racjonalnos´c´ łaczy sie nie tylko ze s´wiadomos´cia, ale nade wszystko z całym procesem ludzkiego poznania i uznawania poznanej rzeczywistos´ci za prawdziwa. Prawda dotyka kazdego wymiaru ludzkiego zycia, ro´wniez, jak to wskazalis´my, wymiaru etycznego, wartos´ciowanie etyczne opiera sie bowiem na poznanej prawdzie o s´wiecie wartos´ci i powinnos´ci. W takim sensie mozna mo´wic´ o zaan-gazowaniu człowieka w prawde na poziomie jej odkrywania, poznawania oraz urzeczywistniania poprzez wartos´ciowanie i działanie etyczne.

W relacji człowieka do prawdy uwidacznia sie takze zaangazowanie wolnos´ci. Ma ono charakter spontaniczny i nieunikniony, człowiek nie moze nie uznac´ tego, co poznał jako rzeczywis´cie istniejace, czyli prawdziwe. Prawda jest niejako wpisana w wolnos´c´ człowieka, dzieki niej uzyskuje swo´j włas´ciwy, osobowy wymiar. Wszystkie przejawy i akty ludzkiej wolnos´ci nosza w sobie znamie jej fundamentalnego odniesienia do prawdy albo zaangazowania w jej afirmacje, albo jej negacje. W normalnych warunkach człowiek prawde afirmuje, spontanicznie potwierdza swym zachowaniem i działaniem to, co poznał i uznał za prawde. Jezeli zas´ popełnił bład albo kierował sie kłamstwem, to w imie prawdy moze i powinien jej dezaprobate odwołac´. Co wiecej — racjonalnos´c´ ludzkich zachowan´ pozwala człowiekowi na złozenie nawet trudnego i heroicznego s´wiadectwa prawdzie. Chodzi tu o aprobate i afirmacje nie tylko tak zwanych prawd bezpiecznych, ale i takich, kto´re ro´wniez w trudnych warunkach nie pozwalaja człowiekowi na jakikolwiek akt samozniewolenia. Inny rodzaj odniesienia do prawdy na poziomie ludzkiej wolnos´ci to zaangazowanie w fałsz i negacja prawdy. Takie postawy sa zasadniczo zaprzeczeniem ludzkiej racjonalnos´ci, sa przejawem irracjonalnos´ci i absurdu. Pokazuja one tym samym konsekwencje oderwania prawdy od ludzkiej wolnos´ci, kto´ra jest wraz z prawda podstawowym faktorem moralnos´ci.

Prawda łaczy racjonalnos´c´ z moralnos´cia. Ten zwiazek ujawnia sie takze w przestrzeni medio´w. Kultura medio´w nie tylko dokumentuje wysiłki rozumienia ludzkiej komunikacji, ale sama takze staje sie obszarem zmagan´ racjonalnos´ci z irracjonalnos´cia. Etyka medio´w jest swoistym „sumieniem” tych zmagan´, 141 MEDIA PRZESTRZENIA MANIFESTACJI...

wskazujac na dobro człowieka jako podstawowe kryterium wszelkich racjonalnych działan´ medialnych. We wspo´łczesnej praktyce medialnej mozemy dostrzec jednak wiele obszaro´w negowania racjonalnych kryterio´w wartos´ciowania, zacierania granic miedzy racjonalnos´cia a irracjonalnos´cia, czy wrecz zafascynowania irrac-jonalnos´cia9_{. Takie tendencje sa zazwyczaj odzwierciedleniem lub wyrazem}

post-modernistycznej mentalnos´ci antyracjonalnej i tego wszystkiego, co z taka mental-nos´cia sie wiaze, a wiec negacji normatywnos´ci etycznej, subiektywizacji wartos´ci, pluralizacji poglado´w i prawd, negacji sensownos´ci i celowos´ci itd. Takie postawy i tendencje wynikaja z ogo´lnej wizji człowieka i s´wiata, kto´rej wyznacznikiem sa irracjonalnos´c´, przypadek i chaos. Jes´li uznac´ irracjonalnos´c´ za rzekoma oznake człowieczen´stwa, to dazenie do rozwoju człowieka wymagałoby rezygnacji z rac-jonalnos´ci. Wiele działan´ medialnych wskazuje na to, ze ta teza jest rzeczywis´cie uznawana i realizowana przez niekto´rych two´rco´w kultury medialnej. W działa-niach tych uwidacznia sie nie tylko pro´ba reinterpretacji racjonalnos´ci, kto´ra jest de facto negacja wypracowanego przez kulture i filozofie rozumienia racjonalnos´ci, ale takze ujawnia sie w tych dziełach medialnych zafascynowanie irracjonalnos´-cia10_{. Skutkiem, a byc´ moze i załozonym celem tych działan´ staje sie}

antropologicz-ny chaos i etyczantropologicz-ny relatywizm, w kto´rych mieszaja sie racjonalne kryteria semantyczne z irracjonalna dowolnos´cia interpretacji lub w kto´rych obiektywna normatywnos´c´ wypierana jest przez moralnos´c´ impulso´w moralnych. Ta tendencja, wrecz zamiłowanie do permanentnej negacji obiektywnego s´wiata, przybiera czasem absurdalna postac´ beznamietnego negowania, jak to widzimy chociazby w koncepcji Geertza, kto´rego nie tyle interesuje sam relatywizm, co zdecydowana negacja „antyrelatywizmu”11_{. Medialne przekazy, oparte na takiej moralnos´ci}

i wizji człowieka, operuja w przestrzeni fikcji, zabawy, manipulacji. Rzeczywisty s´wiat przy wspo´łudziale medio´w staje sie jedynie „wieloaktowym przedstawie-9 _{N. P o s t m a n, Zabawic´ sie na s´mierc´. Dyskurs publiczny w epoce show-businessu,}

Warszawa 2002, s. 123 n.; G. R i t z e r, Magiczny s´wiat konsumpcji, jw., s. 141 n.; D. W i n n, Manipulowanie umysłem, Wrocław 2003, s. 55 n.

10 _{W miejsce zasady racjonalnos´ci proponuje sie w kulturze medialnej zastepcze kryteria}

ocen, mys´lenia i wartos´ciowania, wyrazane takimi chociazby okres´leniami, jak: „tolerancja wobec innych poglado´w”, „autonomia wolnych decyzji”, „harmonizowanie przekonan´”, „globalizacja mys´li”, „wiekszos´c´ opinii” itp. Podobne okres´lenia, wyrazajace negacje racjonalnej normatywno-s´ci, odnajdujemy w etycznej refleksji postmodernistycznej. Przykładem takiego nowego jezyka etycznego, ukazujacego negacje racjonalnos´ci, moze byc´ projekt etyki ponowoczesnej Z. Baumana, w kto´rej przewijaja sie takie okres´lenia, jak np.: „s´rodki luzem puszczone”, „technologia demontazu jaz´ni moralnej”, „społeczen´stwo bez ryzyka”, „zniesienie ostatniej reduty technologii”, „ideał wło´czegi i turysty”; por. Z. B a u m a n, Etyka ponowoczesna, jw., s. 253–309.

11 _{Przedstawicielem takiej antyracjonalnej orientacji jest np. Clifford Geertz, reprezentant}

postmodernistycznej antropologii interpretatywnej, kto´ry pisze m.in. tak: „Prawde mo´wiac nie zamierzam tu bronic´ relatywizmu, kto´ry w kon´cu jest terminem zuzytym, zawołaniem niegdysiej-szych bitew, chce natomiast zaatakowac´ antyrelatywizm, znajdujacy sie — jak sadze — w fazie ekspansji i reprezentujacy odkurzona wersje odwiecznego nieporozumienia” (C. G e e r t z, Zastane s´wiatło. Antropologiczne refleksje na tematy filozoficzne, jw., s. 58). Temu przeciw-stawianiu sie racjonalnemu antyrelatywizmowi ma słuzyc´ przekonanie, iz wypedzanie demono´w racjonalnos´ci jest gło´wnym powodem studiowania i uprawiania nauki (por. tamze, s. 58–59). Geertz sytuuje sie wygodnie w pewnej pro´zni miedzy sprzeciwem wobec „anty-relatywizmu” a rezerwa wobec relatywizmu (analogicznie do słynnego powiedzenia: „jestem za, a nawet i przeciw”).

niem”12_{. Człowiek przestaje byc´ jednostka, zeby juz nie powiedziec´ „osoba”, kto´ra}

decyduje w sposo´b wolny i s´wiadomy o swoim działaniu, a staje sie istota zawieszona w pro´zni etycznej, zdana jedynie na swoja „jaz´n´ moralna”, kto´ra w tym s´rodowisku sfragmentaryzowanej odpowiedzialnos´ci jest „omamiona pozorna «bezosobowos´cia» zasad lub przygaszona przemoznym autorytetem wyznaczonego zadania i przepiso´w proceduralnych”13_.

III. TRANSCENDENCJA OSOBY W KOMUNIKOWANIU

Zostawiajac niejako w tle te wyraz´ne metody i sposoby kwestionowania lub negowania racjonalnos´ci, trzeba powiedziec´, ze centralna sprawa dla etyki medio´w jest to, iz człowiek jako osoba zyje, działa i komunikuje sie na fundamencie swojej racjonalnos´ci, i taka przestrzen´ racjonalna medio´w jest w stanie tworzyc´ i rzeczywi-s´cie ja tworzy. Racjonalnos´c´ pozwala mu poznawac´ prawde14 _{i działac´ w sposo´b}

wolny w s´wiecie przedmiotowym, realizujac wartos´ci, czyli, inaczej mo´wiac, działac´ moralnie. W ten sposo´b człowiek jest w stanie transcendowac´ wszelkie uwarunkowania przedmiotowe s´wiata medio´w swoja racjonalnos´cia. Z takiej perspektywy personalistycznej człowiek nie jest tylko biernym odbiorca i kon-sumentem przekazo´w medialnych, ale aktywnym two´rca i wspo´łtwo´rca komunika-cji medialnej. Taka antropologia, podkres´lajaca wartos´c´ ludzkiej racjonalnos´ci, osadzona na mocnej tradycji filozoficznej15_{, znajduje swoje zastosowanie w}

ob-szarze wspo´łczesnych medio´w, a szczego´lnie w etyce medio´w. Aktualnos´c´ takiej antropologii oraz ciagła s´wiezos´c´ i głebia mys´li nie zaleza tylko od jej zakorzenie-nia w personalistycznej mys´li filozoficznej, ale bardziej i przede wszystkim od jej prawdy o istocie i wartos´ci człowieka. Poprzez pryzmat tej prawdy mozna odkrywac´ nature komunikacji. Prawdziwa i pełna komunikacja oraz realizujace sie poprzez nia obdarowanie osobowe byłyby czyms´ niemozliwym bez uprzedniego odkrycia racjonalnos´ci16_{. Z natury wiec samego człowieczen´stwa wynika}

racjonal-12 _{Z. B a u m a n, Socjologia i ponowozytnos´c´, w: Racjonalnos´c´ wspo´łczesnos´ci. Miedzy}

filozofia a socjologia, pr. zb. pod red. H. Kozakiewicza, Warszawa 1992, s. 15.

13 _{Z. B a u m a n, Etyka ponowoczesna, jw., s. 169.}

14 _{K. W o j t y ł a, Osoba i czyn, Krako´w 1969, s. 166–167. Warto tez wspomniec´, ze w wielu}

wspo´łczesnych teoriach medialnych przyjmuje sie, podobne do gadamerowskiej, koncepcje rzeczywistos´ci i poznania prawdy, zgodnie z kto´rymi człowiek „znajduje sie jedynie w s´wiecie luster” i dlatego jego dos´wiadczenia ograniczaja sie do „subiektywnego s´wiata gry”; por. H.G. G a d a m e r, Prawda i metoda, Krako´w 1993, s. 86 n., 121 n.

15 _{K. W o j t y ł a, jw., s. 76–77, 167. Trafnie podkres´la to stara definicja Boecjusza}

eksponujaca rozumnos´c´ jako „distinctivum” osoby: „persona est individua substantia rationalis naturae” (tamze, s. 167).

16 _{We wspo´łczesnej kulturze i nauce trwa ozywiona dyskusja woko´ł problematyki rozumienia}

racjonalnos´ci i jej przeciwien´stw: irracjonalnos´ci czy antyracjonalnos´ci, zaro´wno w aspekcie historycznym (ewolucja pojec´) i systematycznym (zakres i granice pojec´). „Nauki wspo´łczesnej takze nie da sie podporzadkowac´ — jak pisze Zycin´ski — prostym schematom racjonalnos´ci, kto´re wypracowano w kregu sympatyko´w Kartezjusza i Francisa Bacona. Na tej podstawie mozna kwestionowac´ jedynie swoisty folklor racjonalnos´ci, w kto´rym konstruowano idealne wzorce pozbawione odniesienia do praktyki badawczej” (J. Zy c i n´ s k i, Granice racjonalnos´ci, jw., s. 25–26). Jes´li popatrzymy chociazby na filozofie ostatnich dwo´ch stuleci, to odnajdziemy w niej

143 MEDIA PRZESTRZENIA MANIFESTACJI...

nos´c´ jego istnienia i rozwoju. Rozumnos´c´ i wolnos´c´ sa wyrazem i przejawem jego natury i podstawa jego osobowego działania. Osoba ludzka odznacza sie zdolnos´cia rozumowania, poznawania, wydawania sado´w, głoszenia opinii, sensownego war-tos´ciowania, przewidywania, przekonywania oraz wszelkiego komunikacyjnego działania. Cała ta zdolnos´c´ wywodzi sie, i to nie tylko psychologicznie czy fenomenalnie, z faktu racjonalnos´ci. To wszystko stanowi tres´c´ zasady racjonal-nos´ci.

Zasada racjonalnos´ci jest głeboko zakorzeniona w transcendencji osoby. Poje-cie transcendencji osoby— pisze K. Wojtyła — mozna rozpatrywac´ w kategoriach metafizycznych. Utozsami sie ona wo´wczas z włas´ciwym człowiekowi jako osobie stosunkiem do transcendentalio´w: do bytu, prawdy, dobra i piekna. Przystep do nich posiada człowiek poprzez mys´l, a w s´lad za mys´la, za umysłem — i poprzez czyn. W tym ujeciu czyn słuzy takze realizacji prawdy, dobra i piekna17_{. Bez tej}

realizacji wartos´ci nie moze tez byc´ prawdziwego obdarowania. Komunikacja rozumiana jako obdarowanie sie oso´b jest wyrazem ich transcendencji osobowej ponad uwarunkowania przedmiotowe, medialne. Zakładajac nawet, ze to ob-darowanie nie ujawnia sie lub nie realizuje w pełni w masowej komunikacji medialnej, to i tak kazdy rodzaj komunikacji medialnej jest wyrazem transcendencji osoby.

Skoro osoba ludzka ma mozliwos´c´ zwiazania swojej wolnos´ci w swoim sumieniu, to tym samym uznaje prawde o wartos´ciach i powinnos´ciach w prze-strzeni medio´w, prawde, kto´ra z kolei angazuje wolnos´c´ podmiotu w konkretnym działaniu komunikacyjnym. Kazde działanie medialne jest wiec wyrazem ludzkiej racjonalnos´ci, a tym samym przejawem transcendencji osoby. Teza ta dla etycz-nych orientacji niepersonalistyczetycz-nych moze wydawac´ sie zbyt ontologiczna i mało praktyczna. Warto jednak przy tej okazji przywołac´ znane na terenie etyki, co najmniej od czaso´w Arystotelesa, rozro´znienie na trzy pola działan´, trzy obszary „sprawczos´ci” człowieka: theoria, praxis i poiesis, kto´rym z kolei odpowiadaja trzy typy poznania: teoretyczne, praktyczne i two´rcze. Wszystkie te typy sprawczos´ci, bardzo czesto przenikajace sie wzajemnie, odnajdziemy we wspo´łczesnych, zro´z-nicowanych modelach komunikacji. Wiele z nich zatrzymuje sie jedynie na dwo´ch ostatnich poziomach — to jest na praktyczno-ekonomicznym i two´rczym. Jest to jednak ogromne ograniczenie pola widzenia ludzkiej rzeczywistos´ci, i to nie tylko medialnej. Co wiecej, jest to daleko idacy redukcjonizm pragmatyczno-funkcjonal-ny, abstrahujacy od duchowego i osobowego wymiaru komunikacji medialnej. Dlatego nalezałoby, w imie integralnos´ci i godnos´ci osoby, wszystkie te poziomy traktowac´ łacznie, w odpowiednich priorytetach i wzajemnej harmonii. To jest zadanie dla etyki medio´w, kto´ra nie powinna wychodzic´ od razu od poziomu praxis i poiesis, ale winna pamietac´, ze podstawowym kryterium i celem poznania, swoistym spoiwem pomiedzy teoria a praktyka — jest prawda. Kryterium poznania

„wielos´ci racjonalnos´ci”, od aprioryzmu kantowskiego, poprzez ro´znego rodzaju pozytywistyczne racjonalizmy i scjentyzmy, az po wspo´łczesne szkoły hermeneutyczne, antyracjonalne filozofie postmodernistyczne, filozofie sztucznej inteligencji oraz koncepcje filozofii umysłu czy filozofii s´wiadomos´ci; por. J. Zy c i n´ s k i, jw., s. 235 n.

praktycznego wynika z prawdy ukierunkowanej ku dobru, zas´ w poznaniu two´r-czym prawda ukierunkowana jest ku dobru i pieknu18_{. Poszczego´lne typy poznania}

i działania ludzkiego wzajemnie sie przenikaja i od siebie zaleza, co nie przekres´la ro´wnoczes´nie ich specyfiki i odrebnos´ci celo´w oraz struktury poznania. Wszystkie razem wyrastaja z podłoza ludzkiej racjonalnos´ci i wpisuja sie w zasade racjonalno-s´ci ludzkiego komunikowania.

ZAKON

´

CZENIE

Człowiekowi, jako osobie, istocie mys´lacej i wolnej, nie wystarczy tylko wiernos´c´ własnym przekonaniom. Nie wystarczy tez zwykłe przedstawienie i wy-powiedzenie podstawowych intuicji moralnych. Nie wystarczy ro´wniez przypisy-wanie moralnego uznania takiej prawdy, kto´ra dotyczy banalnych fakto´w czy analitycznych oczywistos´ci. Nie wystarczy tez człowiekowi to, ze trzyma sie w zyciu jakiejs´ jednej ograniczonej „logiki działan´”, na przykład „logiki komercji”, „logiki reality show”, „logiki serca”, „logiki kanono´w telewizyjnych”19_{. Człowiek,}

jako osoba, potrzebuje czegos´ nieskon´czenie wiecej. Poszukiwanie tego „czegos´ wiecej” wynika z racjonalnos´ci jego bytu osobowego i ono tez przenosi sie konsekwentnie na płaszczyzne komunikacji, w kto´rej nie tylko przekazuje sie tres´ci w komercyjnych ramach, w kto´rej nie tylko dokonuje sie wymiana przedmiotowa, ale przede wszystkim dokonuje sie obdarowanie lub nieobdarowanie soba drugiej osoby, dokonuje sie komunikacja wartos´ci i sumien´ w oparciu o zasade racjo-nalnos´ci.

Przestrzen´ medialna jest przestrzenia obecnos´ci człowieka oraz jego ro´znorod-nych działan´ komunikacyjro´znorod-nych i medialro´znorod-nych. Dlatego tez sama ta obecnos´c´ warunkuje charakter dokonujacych sie w niej proceso´w i działan´. Kazda komunika-cja jest w swojej istocie darem, poniewaz dokonuje sie miedzy ludz´mi, wnoszacymi w jej strukture swoja osobowa godnos´c´ i wartos´c´. Zadaniem etyki medio´w jest ujawniac´ ten osobowy charakter obszaru medio´w i przez pryzmat daru odkrywac´ podstawowe zasady etyczne, pozwalajace realizowac´ człowiekowi dobro, ro´wniez w przestrzeni komercyjnos´ci i przedmiotowos´ci medio´w. Perspektywa racjonalno-s´ci komunikacji jest wiec jedna z podstawowych platform budowania etyki medio´w.

18 _{A. K r ap i e c, Ja — człowiek. Zarys antropologii filozoficznej, Lublin 1974, s. 184 n.} 19 _{Okres´lenia te w zaden sposo´b nie deprecjonuja logiki jako takiej, ale stanowia w tej}

konfiguracji pojeciowej pewna nazwe własna, okres´lajaca jakies´ schematy zachowan´ i działan´, kto´re niejednokrotnie z logika, jako nauka poprawnego mys´lenia i rozumowania, nie maja nic wspo´lnego.

145 MEDIA PRZESTRZENIA MANIFESTACJI...

DIE MEDIEN ALS DER RAUM DER MANIFESTATION DER MENSCHLICHEN RATIONALITÄT

ZUSAMMENFASSUNG

Die in der vorliegendem Artikel dargestellten Gedanken konzentrieren sich auf der Analyze der Manifestation der menschlichen Rationalität im Medienraum. Unsere Analyse stellt sich zum Ziel, die grundsätzlichen Elemente des personalistischen Paradigmas der Ethik der Medienkommunikation zu zeigen. Auf der Suche nach philosophischen Grund-lagen und Quellen der Ethik der Medien berufen wir uns auf die fundamentale ontisch--existentiale Tatsache, dass der Mensch eine Person ist, die in der Gesellschaft lebt. Der grundsätzliche Gedanke unserer Analyse setzt voraus, dass der Mensch — homo

com-municans und homo communicus — eine Person ist, und umgekehrt — der Mensch als Person homo communicans und homo communicus ist.

Die Kommunikation der Person über die Medien ist eine Manifestation der menschlichen Rationalität. Sie ergibt sich aus der Transzendenz des Menschen in der Tat, was ausführlich K. Wojtyła beschreibt. Deshalb nehmen wir an — das Prinzip der vollen Kommerzialisie-rung der Medien ablehnend — dass die Medienkommunikation insofern eine menschliche Dimension haben wird, als sie neben den ökonomischen Faktoren auch das Prinzip der Uneigennützigkeit, der Gegenseitigkeit, der Universalität und der Affirmation der Person berücksichtigen wird.